Көптеген аңыздар мен мифтерге арқау болған осы бір әсем де құпия жәндік бақыттың, махаббаттың, адалдықтың символы саналады
жүктеу/скачать 16,56 Kb.
|
|
ҒАЖАЙЫП КӨБЕЛЕКТЕР Көптеген аңыздар мен мифтерге арқау болған осы бір әсем де құпия жәндік бақыттың, махаббаттың, адалдықтың символы саналады. Батыста үйлену тойларында көгершіндердің орнына көбелектер ұшырып, жас жұбайларға бақыт пен пәк махаббат тілейтін көрінеді. Бунақденелі жәндік тұқымына жататын көбелектердің 157 000 түрі бар екен. Басқа да жәндіктер секілді, көбелектер де көктемде тұқым көбейтеді. Көбелек – табиғаттағы ең құпия жаратылыстардың бірі. Мұндай ғажайыпты ойлап табу мүмкін емес. Көбелектердің әдемілігі сонша, тап бір суретші салып қойғандай. Ал оның ешкімге зияны жоқтығы – тағы бір бөлек әңгіме. Көбелектер табиғатын зерттейтін ғылым «лепидоптерология» деп аталады. Қанаты 30 см болатын «Attacus aitas» түнгі көбелегін құстармен жиі шатастыратын көрінеді. Көбелектер аралардан кейінгі тозаңдандырғыш болып есептеледі. Ал ең шыдамды көбелек – «Монарх». Ол мыңдаған шақырымдарды тоқтаусыз ұшып өте алады екен. Оның жылдамдығы сағатына 12 шақырымдай болады. Көздің жауын алатын әсем жәндіктердің бір құпиясы – олар күннің сәулесі болмаса, ұша алмайды. Бір қызығы, көбелектің қанаты түссіз, мөлдір. Күн сәулесі мен саналуан гүлдер тозаңынан түзілген ғажап түстер, қаттылау нәрсеге тисе немесе қажалса түсіп қалады. Осынау құпиясы мол жәндіктің ең күрделі мүшесі – көзі, ол 6 мың майда бөлшектерден тұратын линза секілді. Олардың дәм сезу мүшелері аяқтарында орналасады. Бұл жәндіктердің ғұмыры қысқа болатыны белгілі. Олардың өмір сүру ұзақтығы бірнеше күн ғана. Дегенмен олардың ішінде де көбірек өмір сүретіндерін кездестіруге болады. 10 ай өмір сүретін Брикстон атты көбелек бар. Азия мен Оңтүстік Америкада бұл ғажап жәндіктерді деликатес ретінде пайдаланған. Көбелектер тек Антарктидада ғана болмайды. Олар өте ежелгі дәуірде пайда болған. Ағаш жапырағында жорғалап жүрген құртқа ұқсас жәндікті көреміз . Бұл көбелектің дернәсілі – жұлдызқұрт. Оның 5 жұп жалған аяқтары бар. Ересек көбелекте 3 жұп аяқтары болады. Ересек көбелектің ауыз мүшесі түтік тәрізді иірілген тұмсықша болып келеді. Бұл тұмсықшамен ол гүл шырынын сорады. Жұлдызқұрт өсімдіктің жапырақтарымен қоректенеді және тез өседі, бірнеше рет түлейді. Соңғы түлеудің алдында ағаш діңіне өрмелеп шығып, қуыршаққа айналады. Ол бұл кезде ешбір қозғалыссыз қалады, қоректенбейді. Дегенмен хитинмен қапталған қуыршақта өте күрделі өзгерістер жүріп жатады. Онда ересек көбелектің дене мүшелері қалыптасады. Қыстап шыққан қуыршақтан көктемде бірден көбелек шығады. Көбелектің даму сатыларын тізіп көрсетер болсақ: жұмыртқа, дернәсіл, қуыршақ, ересек көбелек. Жұмыртқа салу мерзімі, орны, даму мерзімі әр түрлі бунақденелілердің түріне қарай әрқалай болады. Түрленіп дамудың маңызы – бунақденелілердің табиғатта кеңінен таралып, өз түрлерін сақтауға едәуір мүмкіндігі бар. Дернәсілі ересек жәндіктің қорегіне «ортақтаспайды», әрі тұрағы да басқа болады. Мысалы, зауза не картоп қоңызының дернәсілі топырақта тіршілік етеді, өсімдік тамырларын, жер асты бөліктерін жеп қоректенеді. Ал ересек қоңыздар ағаш жапырақтарын қорек етеді. Химикаттан жер бетіндегі бунақденелілер қырылады да, топырақ арасында жүрген немесе әлі қуыршақ күйінде жатқан дернәсілдер аман қалады. Сонымен, түрленіп даму тәсілі де – бунақденелілерді жойылып кетуден сақтайтын бейімділіктің бірі. Олардың табиғаттағы пайдасы көп. Мысалы, көңқоңыз топырақты қопсытады, қанқыз, құмырсқа ауыл шаруашылығына зиян келтіретін сан алуан зиянкестерді жояды. Бал аралары адамға бал және балауыз береді, өсімдіктерді тозаңдандырады. Көбелектер өсімдіктерді тозаңдандыруда маңызды қызмет атқарады, алайда олар дүниеге әкелетін жұлдызқұрттар ауыл шаруашылығы үшін нағыз зиянкестер санатында. Жібек көбелектері жібек жіп алу үшін өсіріледі. Тұт көбелегі 5 мың жыл бұрын Қытайда қолға үйретілген. Оның пілләлары тарқалады, алынған жіптен жібек маталарын тігеді. Бір пілләдан 1,5 мың метр жіп жасалады. Бунақденелілер далада және орманда қалған жануарлардың өлексесі мен өсімдіктің шірінділерімен қоректенеді. Кейбір елдерде бунақденелілерді тағам ретінде пайдаланады. Табиғатта тіршілік ететін зиянды бунақденелілер де кездеседі, Олар: бүйі, қарақұрт, құршаян улылығымен, паразиттік тіршілігімен ауру таратқыштығымен, омыртқалы жануарларға және адамдарға зиянды. Ауыл шаруашылығына өте қауіпті бунақденеліге – Азиялық шегіртке жатады. Сонымен қатар әрбір көбелектің өзіне тән иісі болады. Кейбір көбелектерден ванильдің, шашақгүлдің, бүлдіргеннің, қазтамақтың, шоколадтың иісі мүңкіп тұрады. Ал аталық ақ көбелектерде қызыл қазтамақтың, лимон гүлінің иісі бар екен. Олар өз иістерін екі мақсатта қолданады: қарама-қарсы жыныстағы көбелектердің назарын аудару және жауларын қорқыту үшін. Иіс артқы қанаттарындағы қабыршақтан шығады. Бұл иісті бөлетін денедегі темір құрамы екен. Қызығы, аналық көбелектердің иісі адамға ұнаса, аталық көбелектердің иісі жағымсыз қабылданады. Ал сіз көбелектердің сезім мүшелері адамдарға қарағанда әлдеқайда жақсы дамығанын білесіз бе? Олар тәттіні біздің тілімізден де артық біледі. Олардың басты тағамы – гүл шырыны. Оның құрамында қант болғандықтан, тез іздеп тауып алады. Көбелек гүлдегі шырынды байқаса, бірден ұзын бізтұмсығын салып, сұйықты сорып алады. Сондай-ақ көбелектер түсті де жақсы ажырата алады. Керек десеңіз, адам көзі байқай алмайтын ультракүлгін сәулелерін де тез қабылдайды екен. Олардың иіскеу сезімдері де жақсы дамыған. Дәм тілдегі ағзалар арқылы сезілсе, иіс көбелектің мұрты арқылы қабылданады. Табандарында орналасқан «мұрынмен» де иіскейтін көбелектің түрлері бар екен. Бұл жәндіктер арасында сирек кездесетін түрі – «Ханшайым Александраның желкені» деп аталатын көбелек. Ғажайып көбелек Жаңа Гвинеяның Папуа аймағында бірлі-жарым кездеседі. Көбелектің бұл түрі жойылып кетудің алдында тұрған көрінеді. Сан алуан ғаламат бояуларымен ерекшеленген көбелектердің көптеген түрі Қызыл кітапқа енген. Олардың ішінде ауыл шаруашылығына зиянды түрлері де кездеседі. Бұл ғажап жәндіктердің ішінде өмірінің соңғы кезеңінде мүлде қоректенбейтін түрлері де болады екен. Олар шынжыртабан кезінде жинақтаған энергиясымен соңғы сәттерге дейін жүре береді екен. Орыс аңыздарында тіршілігінде сиқыр немесе көріпкелдікпен айналысқан әйел адамдар о дүниелік болғанда, көбелекке айналады деген ұғым бар екен. Ең кішкентай көбелек – «Көк Карлик», оның қанатының ұзындығы бар болғаны 1,4 см. Ресей мен Сібірде көбелектің кең тараған түрі – Павел көзі. Оның қанатының жоғарғы бөлігі қызыл күрең түсті, шеткі бөлігінде адамның көзі тәріздес кескін болады. Ал Бразилияда шоколадтың өткір иісін шығаратын көбелектер мекендейді. Адамдар бөлме ауасын иістендіру үшін осы көбелектерді арнайы ұстайды. Көбелектер екі топқа бөлінеді: күндізгі көбелектер ашықтүсті, ал түнгі сұр және суық түсті болады. Күндізгі көбелек (булавоусая). Түнгі көбелек (разноусая) деп аталады. Қазақстанда көбелектің 9 түрі «Қызыл кітапқа» енгізілген. Кәдімгі күйе көбелектерінің қанаттары ұзын және жіңішке (осы бөлігінде жалпақ шашақша түктері болады) келеді. Қанатын жайғанда ұзындығы 0,9-1,2 см болады. Бұл тұқымдастың өкілдері жүннен, теріден жасалған бұйымдарға зиян келтіреді және азық-түлік қорын бүлдіреді. Негізгі түрлері: ішек көбелегі, жиһаз көбелегі, қамбар көбелегі. жүктеу/скачать 16,56 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|