gipaK осы айырмашылықтарды қоспағанда,  киелі орын  коНцепциясы

gipaK осы айырмашылықтарды қоспағанда,  киелі орын 

коНцепциясы 

с°л  күйінде  қалады;  отырықш ы  халықтар 

vnaMbi сиякты 

қатты материалдан жасалганына немесе кош- 

пелілердің 

уақытша 

sacratum-ы 

екеніне қарамастан, ол әрдай- 

ьім дүниенің 

ортасына  орналасады.  Эхака  Сапа осы  орта- 

лыктын Үлы 

Рух түрағы екенін және шын мәнісінде оның 

барлык жерде 

болатынын  айтады,  оны жүзеге  асыру үшін 

символдық 

санау нүктесінің озі-ақ жеткілікті.

Рухани орталықтың барлық жерде болатындығы шынайы 

дүниеде де  көрінеді:  кеңістіктің жүлдызды аспанның қоз- 

ғалмайтын кіндігіне  (осі) сөйкес түс-түсқа бағытталғанды- 

ғын жердің  кезкелген  нүктесінен  байқауға  болады,  жерде 

түрған екі бақылаушының бір ғана жүлдызға  қарағандағы 

көру осьтері  (сызығы)  олардьщ арасындагы географиялық 

қашыктықтың қандай екеніне қарамастан,  шын мәнісінде 

параллель болады.  Басқаша айтсақ, жүлдызды аспан түрғы- 

сынан қарағанда,  ешқандай перспектива жоқ,  оның орта­

лыгы барлык жерде, өйткені оның күмбезі — аспан храмы — 

шет-шексіз. Дэл осыган үқсас мысал:  су үстінде батып не­

месе шыгып келе жатқан күнді бақылаған адам суга тускен 

сәуленің онымен  шагылысып,  одан  ш ы ққан  алтын тіннің 

өзіне бағьггталғанын аңгарады. Адам қозгалганда әлгі сәуле 

онымен ілесе жүреді;  алайда,  кезкелген бақылаушы дэл со­

лай, тек өзіне ғана,  бағытталған сәулені көреді гой.  Мүның 

терең мәні бар  1*.

III

Храмның негізгі жоба-жоспары киелі орынның пішінін 

Қүдайтекгес Ғарыиггың “пішінімен” байланыстыратын ғүрьш 

болып саналатьш багыг (ориентация) процесінен бастау алған. 

(1-сурет). Храм салу үшін тандалынған жерге баған түргы- 

зьілады Да, оны айналдыра шеңбер сызылады.  Баған Күннің 

биіктігін  анықтағыш,  гномон  ретінде  қызмет  етеді,  озінің 

таңертеңгі  және  кешкі  колеңкесімен  ол  озара  ось  арқылы 

айланысатын шеңбердегі екі нүктені -   “шығыс-батысты” 

Көрсетеді (2 және 3-с>реттер). Екі нүкге де жіппен — өздііінше

л 

Осыған 

байланысты  индуистік  сушумна  символизмін  еске  ca­

ro l3  болаДы:  оның  сэулесі  кезкелген  тіршілікті  рухани  Күнмен  жал- 

п  тҮрады.

197

2-3-суреттер.

 Бағыт а 

ж эне  4-сурет

лықтау шеңберлері.  “Манасарашильпашастра 

Бағыт анықтау шеңбері.  Негізгі шаршы.

Бағыт іздеу ғүрпы өзінің қамту мүмкіндігі жағынан әмбе- 

бап нәрсе.  Ол әртүрлі өркениеттерде болған.  Ол жайлы көне 

қытай  кітаптарында  айтылады;  Витрувий  римдіктер  кала 

саларда солтүстікген оңтүстікке (cardo) және шығыстан ба- 

тысқа (decumanus) демаркация сызықтарын жүргізгенін ай- 

тады.  Әуелі  олар  көріпкелдерге  орын  тандататын  болғай-

! Екі шеңберден пайда болған балықтың,  үш  шеңбер киылысынан пан­

да болған  уш  балықтың мотивтері әртүрлі халықгардьщ  қолонерінде  бар.

2*  Қараңыз:  Acharya  H.  К.,  Oxford,  Uniwersity  Press,  1934.

компаспен  —  белгілеу 

екі шеңбердің ортасы ретіңде 

алынады.  Осы екі шеңбердщ 

қиылысқан  “балық”  іпшіңдд 

аймағы  арқылы  “солтүстік- 

оңтүстік”  осі  анықталады, 

(3-сурет)  1*.

Осындай тәсілмен белгі- 

ленген осьтердің төрт бүры- 

шыңдағы басқа шеңберлердің 

қиы лысқан  нүктелері  шар- 

шының төрт бүрышын бел- 

гілеп алуға мүмкіндік береді;

i 

демек,  осы төрт бүрыш күн

1-сурет 

■  ■  и

 

„  ‘

1 

циклінщ  квадратурасы  бо­

лып шығады,  оньің тікелей көрінісі — гномонның айнала- 

сындағы шеңбер  (4-сурет) 

2*.

Осындай процедура ортағасырлық Еуро- 

паның тас қалаушыларында да болған. 

Осы  ғұрыптың  үш  сатысы  үш  негізгі 

геометриялық фигураларға — күн цик- 

лінің  бейнесі шеңберге, тура осьтердің 

қиылысқан жеріндегі креске жэне осы 

5-сурет

 

крестен  туындаған  шаршыға  сәйкес

келеді.  Осы фигуралар қиыршығыстық 

ұлы Аспани Триаданың да -  Аспан, Адам, Жер — символда- 

ры болып  табылады (5-сурет).  Бүл  иерархияда адам Аспан 

мен Жердің, белсенді үстаным мен момын үстанымның ара­

сындагы делдал, ара ағайын сияқты, ал таңбадағы осьтерден 

пайда болатын крест “аспанның” шексіз шеңбері мен “жер- 

дің” шаршысы арасындагы деддал болады.

Иңдуистік дәстүр бойынша, бағыт белгілеу (ориентация) 

гүрпының нәтижесінде алынған, храмның жобасын аяқтай- 

тын жөне шектейтін шаршы  Ваступуруша — мандала болып 

табылады, ягни ол тіршілік құрушыга иманентті болгандық- 

тан,  Пурушаның символы,  озгеше айтсақ, кеңістіктегі сим­

вол.  Пуруша  негізгі  тортбүрыштың  ішінде  бойын  созып, 

ведалық қүрбандық кейпінде жатқан адам бейнесінде бола­

ды: оныц басы — шыгысқа, аягы батысқа қарап жатыр, кол- 

дары  шаршының  солтүстік-шыгыс  және  оңтүтік-шыгыс 

бұрыштарына тигізілген  1*.  Ол диюларга қүдайларга арнап 

шалган алгашқы қүрбандық, жалпыга бірдей тіршілікген озге 

ештеңе емес,  ол осылайша пөк бейнесі храм болып табыла- 

тын гарыштың озінде қабыл алынган.

“Пуруша (даусыз Нәт)  бүкіл дүниенің, откен мен бола- 

Шақтьщ бейнесі.  Одан Вирадж (гарыштық ақыл-ой),  ал Ви- 

Радхдан Пуруша туган. (озінің адам прототипі аспекгісінде)”. 

(Ригведа  10.  90.5). Храмның геометриялық жобасы мен ман- 

Дала озінің шекгеулі,  “тоқтатылган”  сияқты пішінімен жер- 

Ге  сәйкес  келеді,  бірақ  сапалық  жагынан  ол  Вирадждың, 

РаРЫштық ақыл-ойдың,  сайып келгенде,  озінің трансцен- 

®нтті  нәті  бойынша,  озге  емес,  күллі  тіршіліктің  Нөті  — 

УРУШаның корінісі болып табылады.

Дь 

ВвДалық  алтарьда  Агни-Праджапатидің  жүзі,  қасиетті  қурбан- 

*обаСИЯҚТЫ’  көкке  КаРатулы.  Отендік  Гонорийдің  айтуынша,  собор 

сЫна  енген  дардағы  Христ те  (распятие)  осындай  күйде.

199

I V

Сонымен, храмның үстанымдық жоба-сүлбасы дүние, 

Тәңірлік Қатысудың символын білдіреді;  бірақ бүған  қо 

ол болмьістың — қатал және асурлық, бірақ диюлар мен 

дайлар басып өтіп,  өзгерткен болмыстың да бейнесі. Осы е 

аспект бір-бірімен тығыз байланысты: Тәңірлік Рухтьщ “мөі 

басылмаса, “материяда” нақты пішін болмас еді, ал осытәщі 

“морді”қабылдаған материясыз ешқандай корініс те бол 

ған  болар  еді.  Брихатсамхита  бойынша(52.2-3),  ертереі 

қазіргі циклдің басталар сәтінде анықтауға келмейтін, а 

симайтын субстанция пайда болып,  “жерді аспаннан бө. 

тастаған,  оны  көрсетпей  қайған.  Мүны диюлар  коріп,  о: 

жерге  “етпетінен”  жатқызып,  оның  үстіне  сол  күйлері; 

отыра кеткен.  Брахма оны диюлармен толтырып, Вас 

ша  деп  атаған.  Осы  белгісіз,  пішіні  ж оқ  субстанция,  өзі 

ештеңе емес — өзінің түнек бастауы күйіндеіі (васту) тір 

ол  Тіршілік  Жарығына  қарсы,  ал  диюлар  сол  Жарықт; 

сәулелері. Диюлардьщ дифференцияланбаған (іріктеліп -  

телмеген) тіршілікгі жеңуінің арқасында ол, табиғасы хаМ 

тық пішінге ие болып, өртүрлі касиеттердің негізіне айнала: 

ды, ал диюлар оздерін корсетуте мүмкіндік алады. Осы түрғы 

дан қарағанда,  храмның орнықтылығы  “тіршілікті”  (васту 

анықтаудан басталады, ал ғимаратгың берік түруы үшін Вас 

тупурушаға  арналған  ырым-ғүрыптар  жасалады:  храмный 

қамқоршысы (карака), оның қүрылысшысы немесе қүрбан 

дық берушісі озін қүдайлардың қүрбаны болған асуралармеі 

шендестіріп, храмның пішінін қолдайды.

Сойтіп,  Ваступуруша-мандала  әрқилы және  бір-біріне 

қарсы  козқарастар  түрғысынан  танылады.  Индуистік 

барлық заттардың бастапқы қосмәнділігін ешуақытта есте: 

шығармайды. Себебі, заттар бір мезгілде екі түрлі 

б а с т а у д а н  

шексіз  Сүлулық  пен  оны  бүркей  беретін  экзистенци 

Түнектен  пайда  болған.  Түнектің  озі  —  Қүдайдың  кҮпИ* 

қызметі,  күллі тіршілікті шектеулі пішінге енгізетін әмбе- 

бап пластикалық күш Пракрити немесе Шакги. 

И н д у и с т т і*  

онер  —  осы  Шактидің  жүмысына  еліктеуден  озге  еіптеН6 

емес. Шактидің озі архитектура мен скульптурада бейнеленеДі 

жердей жомарт,  жыландай  күпия ғарыштық қуат ең түкке 

алғысыз пішіндерді коктей отіп,  оларды пластикалыК кеР 

неуге толтырады, ал оның озі Рухтың ошпес геометриясьу1

2 0 0

 

11

ңышгы.  Шакги Қүдайды ғарышты өзгертуші кейпінде 

й н е л е й т і н  

Шиваның денесінде би билейді 

1 * .

Қай  көзқарасты  тандауымызға  байланысты  мандалаға 

альінған  күрбандық  не  Пурушаны,  немесе  диюлар  мен 

к ү д а й л а р д а н  

жеңілген асурды білдіретін болады. Егер қүрбан- 

дьікты Пуруша деп санасақ,  бүл алдамшы (иллюзия) болып 

щьігады, өйткені,  Тәңірлік Нәт дүниенің пішіндеріне айна­

ла 

алатын болғандықтан,  оларды шектсмейді;  екінші жагы­

нан,  онын  “қамалуы”  -   кері  аналогия жүргізсек,  кез  кел­

ген күрбандыктың прототипі. Алайда, шын мөнісінде қүрбан- 

дыққа  тек  тіршілік  етудің  момын  (пассив)  табигасы  гана 

шалынуьі 

мүмкін;  осы түргыдан  алганда,  храм жобасында 

қүрбандык ретінде камаулы жатқан Пуруша емес,  осы қүр- 

бандық арқасында тәңіртектіге айналған асурдың өзі.

Ваступуруша  символизмі  индуистік әлемге тарихи жа- 

ғынан мүлде  қатысы жоқ  халықтарда да  кездеседі.  Мөсе- 

лен, Солтүстік Америка далаларындағы оседж тайпасының 

үндістері өз қосындарының ғүрыптык орналасуынан бейбіт 

кезде жүзін шығысқа бүратын  “кемел адамның пішіні мен 

рухын”  көреді;  оның  ішінде  орталық  немесе  киелі  орын 

бар, оның жалпы символы — бақсы шатырының ортасында 

жанып түрған от”  2*.

Дөңгелене күрылған қосынньщ ғарьші бейнесін білдіретіні 

қызық: оның солтүстік жартысына қоныстанған тайпаның 

жартысы  аспанды,  ал  оңтүстік  жартысындагылар  жерді 

білдіреді.  Мүндагы  ғүрыптық  шекараның  төртбүрышпен 

(храмдағыдай) емес,  шеңбермен белгіленуі кошпелі өмірдің 

салтына байланысты,  бірақ,  өңгімелеп отырган үқсастықты 

теріске  шыгармайды.  Храм  пішінінің  адамга  үқсатылуы 

Қасиетті калюметтен  — темекі трубкасынан  көрінеді,  ол — 

сезімдік Ғарыштың гномоны (өлшеуіші)  бола алатын иде- 

ал' аДамныц заттык символы”  3*.

Дэл сол символизм “берік үй тірі тіршілік иесінің үстіне 

гүрғьізылуы керек” дейтін идеядан да бой көрсетеді;  сыйга 

еРілгеніқүрбандыкты іргетастың ішіне қалап жіберу салты

-  

*  Пракрити  —  Гіуруіііаның  момын  косымшасы,  ал  Шакти  —  Прак- 

ҚЫзметтік  аспектісі. 

du  м  ^ агЧеУ Burr Alexander,  L Artet la  Philosophie des Indiens de 1 Amérique 

N°rd, 

Paris,  Ernest  Leroux.  1926.

C o i

3

*

Да.

201

осыдан  ш ыққан.  Кей 

жағдайларда бүл “қолға 

түсіп қалған” және сим- 

волдық түрде ғимаратқа 

енгізілген тірі адамның 

көлеңкесі  деп  есепте- 

леді  1*.

6 -7-суреттер 

Q c u

  м ы с а Л д а р д ь щ

б әрі  храм  іргетасы н 

қалау  (Вастушанти)  рәсімі мен  әрі тәңірлік,  әрі  адами  бо­

лып есептелетін әлемдік храм іргетасына тасталатын қүрбан- 

дық  идеясының  алыс  жаңғырықтары  екеніне  күмөн  жоқ. 

Осыған  үқсас  христиан  храмының  Төңір  текті  Адам  тәні 

екендігі туралы концепцияны біз кейінірек талқылаймыз.

Бағытты анықтау рэсімінде  пайда болған Ваступуруша- 

мандала  шаршысы  бірнеше  кіші  шаршыларға  бөлініп,  тор 

күрайды, храмның іргесі сол тордың аясында болады. Ғарыш 

пен храм жобасының үқсастығы ішкі жобаларға да қатысты -  

өрбір кіші шаршы үлы ғарыш циклдерінің біріне және соған 

билік жүргізуші диюға (періште мағынасында. — Ауд.) сәйкес- 

тендіріледі. Тек ортадағы бір немесе бірнеше шаршыдан түра- 

тын кеңістік қана символды түрде ғарьпп тәртібінен тыс қала- 

ды:  бүл -   Брахмастхана,  Брахманың болатын жері.  Осы ор- 

талық кеңістіктің үстіне текше пішінді “үрык камерасы” (Гар- 

бхагриха) салынады, ол храм бағышталған Тәңірдің символы.

Шағын шаршьшарының санына қарай болінетін Васту- 

пуруша — мандаланың 32 түрі бар.  Олар екіге — шаршыла- 

рының саны так және жүп больш болінеді. Бүлардьщ бірінші 

тобы  негізгі  тоғыз  шаршылы  мандаладан  -   жердің  және 

оны қоршаған ортаның символынан тараған; ортадағы шар­

шы — осы әлемнің кіндігі, ортасы, ал шеткілері — торт негізгі 

жэне торт қосалқы бағыттарды білдіреді (6-сурет). Жүп тор- 

лы мандалаға келетін болсақ,  олардың негізгісі — торт шар­

шылы мандала — Шиваның, Қүдайдың озгертуші аспекгісінін 

символы (7-сурет).  Осы мандала кеңістікгегі корініс болып 

есептелетін төрттік ырғақтың уақыт үстанымын (принцип) 

білдіреді,  мандаланы торт шыбығы бар немесе ішінен торт 

болікке  болінген ғарыш доңгелегінің  “статикалық”  пішіні 

деуге  де  болар  еді.  Бүл  мандалада  орталық  шаршы  жоқ, 

уақыттың “орталығы”  мәңгі осы кез арқылы берілген.

'*  Осы  дэстүр  румын  фольклорында  олі  де  кездеседі.

202

8-су рет. 

9-сурет.

64 шаршылы мандала 

81  шаршылы мандала

Храмның символдық жобасы үшін екі мандала — 64 жөне 

81 шаршылысы өте қолайлы.  64 пен 81  сандары 25920-ньщ, 

яғни  негізгі  ғарыштық  циклдың  санының  бөлгіші  болып 

табылады.  Осы  сандар  тепе-тендіктің толық  прецессиясы 

өтетін  жылдардың  санын  береді:  64  х  81  х  5  =   25920.  5  кө- 

бейткіші  бес  айлық  —  күндік  жыл  цикліне  сәйкес  келеді 

(самватсара).  Тепе-тендік (күн мен түннің!  — Ауд.) прецес­

сиясы  ең  үлкен  ғарыштық  олшем,  демек,  ғарыш тек  кіші 

циклдер категорияларымен өлшенеді.  Осьшайша,  осы ман- 

далалардың өрқайсысы барлық ғарыш циклдсрінің “соңғы 

қорытындысы” болып есептелетін Ғарыш “кысқаруьш” сим- 

волдайды  1*.

М андаланың  ортасындағы  “ж ер”  Брахманың  орны 

екенін  айттык;  ол  64  шаршылы  мандалада  торт  орталық 

шаршыны,  ал 81  шаршысында тоғыз шаршыны алады.  Осы 

жерде  храмның  қамқоршы  — қүдайының  символы  болып 

есептелетін жэне “алтын үрыққа”  (Хираньягабраха), ғарыш- 

тың сөулелі үрығына үқсайтын орталық камера түрғызыла- 

ДЫ 

(8-9-суреттер).

'*  Күн  шығуына  арналған  “күн  биі”  росімінде  арапахо  үндістері 

үлкен  вигвам  қүрып,  ортасына  олемнің  білігін  (ось)  бейнелейтін  киелі 

ағащ  қояды.  Вигвам  шеңбер  бойына  орналасқан,  орталықтағы  ағаш- 

пен түйістірілетін  28  бақаннан жасалады.  Ал  кроу үндістерінің  вигвамы 

Жогарыга  қарай  ашық,  ортадагы  агаштың  айналасындагы  кеңістік  би- 

Шілер  орналасатын  12  болікке  болінген.  Екі  жагдайда  да  киелі  орын- 

НЫң  пішіні  екі  —  Күн  мен  Ай  —  циклмен  байланысты.  Біріншісінде 

Айдың  28  түрагы,  ал  екіншісінде  12  ай  бейнеленеді.

“Күн  биі”  үшін  баган  орнату  рэсімі  индуистік  рәсіммен  —  олемнің 

өзегі  (осі)  жоне  гарыш  агашы  деп  есептелетін  баган  орнату  рэсімімен 

Үндесетіні  танданарлык  норсе.

203

Брахмастхананы қоршап түрған шаршылар, мандаланың 

сыртқьі шетгеріндегі шаршыларды қоспағанда,  12 күн қүдай- 

ларына (Адитья) арналған, олардын, саны сегізге түсірілген, 

ойткені,  олардың сегізі иерогамды жүптар. Сонымен,  Брах- 

маньщ орнынан тарайтын тәңірлік күютер кеңістіктің негізгі 

сегіз  бағытына  шашылады.  Екінші  жағынан,  сегіз  бағыт 

индуистік жүйедегі  сегіз  планетаны  (бес  планета,  Күн,  Ай 

жөне түтылу періштесі Раху) еске салады.  Сыртқы шаршы­

лар ай циклін білдіреді:  64 шаршылы мандаладағы 28 шар- 

шыдан түратын шекара айдьщ 28 түрағына сәйкес;  81  шар­

шылы мандалада бүған негізгі аймақтардың торт сақтаушы- 

ларының  “иеліктері”  қосылады.  Екі  жағдайда  да  мандала 

шекарасының циклінің үстінен Ғарыштың 32 билеушісі (Па- 

дадева)  әмір  жүргізеді.  Олардың  иерархиясы  4-8-16-32 

ретімен бөлінетін кеңістіктің торттектілігінен келіп шыга­

ды; 64 шаршылы мандалада аталған билеушілердің торт жүбы 

негізгі шаршының бүрыштарына орналасады  1*.  Сонымен, 

64 және  81  шаршылы мандалалар арасындагы айырмашы- 

лык Притхиви мен Шиваға арналған қарапайым мандалалар 

арасындагы сияқты.  Бірінші мандаланың кардиналды кресі 

шағын шаршылардан түратын  “лента”  секілді болса,  екін- 

шісінікі — үсақ сызықтардан түрады.

Космологиялық түрғыдан қарастырылып отырған Вас- 

тупуруша-мандала  Күн  мен Айдың циклдерін корсетеді 2* 

жэне  оларды  бір  орталыққа  әкеп  реттейді:  бүл  жерде  осы 

екі негізгі циклдің жан-жақка тарайтын ырғақтары үздіксіз 

айтылатын қалыптасу тақырыбын көрсетеді деуге де болар 

еді.  Белгілі бір мағынада дүниенің тіршілігін жалғастырып 

түруының себебі — Күн мен Ай,  “ер” және  “әйел” тектілер 

бір-бірімен біріккен жоқ, олардың тиісті циклдері бір-біріне 

сэйкес  емес.  Мандаланың  екі  түрі  де  екі  циклді  бір  ғана 

мәңгілік  тәртіппен  реттеудің  бір-бірін  толықтырып  тура- 

тын пішіндері сияқты. Осындай космологиялық аспекгісінін 

арқасында Ваступуруша-мандала тәңірлік қызметтер иерар- 

хиясын бейнелейді. Тіршілікгің өрқилы аспекгілері, Әлемдік 

Рухтың,  болмыстың ғарыштық корінісінің әртүрлі қимыл- 

дары кеңістіктің қүрамына енгізілген бағыттар немесе дүрыс 

көпбүрыштың  симметриясы  өздерінің  жалпы  принципін 

ашып көрсететін қырлары ретінде қарастырылуы мүмкін.

'*  “ Une  cle  spirituele  de  1  astrologie  musulmane”,  Paris,  1950.

2*  Гороскоптың  дәстүрлі  сүлбасы  да  шаршы  күйінде.

204

Міне,  Ваступуруша  —  мандаланың  Вирадждың  —  үлы 

Пурушадан тарайтын ғарыштық Ақыл-ойдың “мөрі” бола- 

тыны да сондықтан  1*.

Ғарыштық  циклдерді, дөлірек айтсақ,  аспан динамика- 

сын кристалданған пішінге айналдыру киелі қаланың сим- 

воликасынан да табылады.  64 шаршыдан түратын мандала- 

ны  Рамаянадағы  әр  жағында  сегіз  бөлігі  бар  қүдайлардың 

каһарман  қаласымен  (Айодхья)  салыстыруға  болады.  Бүл 

каланың  ортасында да,  храмның жобасы  Брахмастхананы 

ортасына алып түрғаны сияқты,  Қүдайдың түрағы (брахма- 

путра)  бар.  Христиан дінінде де ғарыштың мөңгілік тәңіри 

бірлігінің  символы  — Аспани  Иерусалим;  оның шекарасы 

12 колоннамен қоршаулы,  өзі шаршы, ал ортасында 

Қүдай  Қойы 

2*

  (Божественный  Агнец)  түрады.  Шіркеу 

әкелерінің  айтуынша,  бүган  коса:  Аспани  Иерусалим  3* 

христиан храмының прототипі.

Біз храм түрғызудың нәтінде космологиялық нәрсе еке- 

ніне  көз  жеткіздік.  Мүнда  алхимиялық  мән  бар,  өйткені 

суреткердің өзін іске асыруының негізі осы болып отыр. Осы 

алхимиялық  мән-мағына  кристалдану  немесе  коагуляция 

процесімен салыстыруға болатын бағьіт табу рөсімінде түңғыш 

рет көрінеді.  Аспанның  шексіз  қозғалысы,  негізінен,  шар- 

шьща “бекиді” немесе “коагуляцияланады”, ал кардинальді 

осьтері  бар  крест жалгастырушы  болік сияқты;  осылайша, 

крест кристалдандырушы принциптің ролін атқарады.  Егер 

өз  дамуында  аспанның  шексіз,  циклді  қозгалысы  арқылы 

бағдарланатын  дүние  белгілі  бір  дөрежеде  озінің  нәтін

'*  Кеңістіктің  бағыттары  табиғи  түрде  Тәңірлік  аспектілерге  немесе 

сапаларға  сэйкес  келеді,  ойткені,  өзі  шексіз  жоне  дифференцияланба- 

ған  кеңістік  орталығына  қарсы  түрудың  нөтижесі  болып  табылады. 

Тандалып  алынған  орталык дүниенің  “үрқынына”  (“зародыш”)  сэйкес. 

Сол сияқты “сиқырлы шаршы” -  алдын ала шешіліп қойылған процестің 

жүзеге  асуы  үшін  кажет  нэзік  энергиялардың  “каогуляты”  —  бүл  Ва­

ступуруша-  мандаланың  аулақтатылған  туындысы  екенін  айтуға  болады.

2*  Создердің  фонетикалық  жөне  семантикалык,  жағынан  керемет 

үқсастығына қараңыз:  бір жағынан  — agnus және ignis,  екінші жағынан  — 

ignis  ж әне  Agni;  бүған  к о с а .ағылшынша  ram  (кой ,  қошқар)  ж эне 

индуистік  символизмдегі  отқа  сэйкес  ж эне  қой  мағынасында  айтыла- 

тын  —  Ram.

3*  Олай  болса,  алтарь  Аспани  Иерусалимнің  орталығына  —  Қой 

түрған  орталықка  сэйкес.  Қараңыз:  “Le  Simbolisme  du jeu  des  echeks”, 

Etudes  Tradimionnelbes,  Paris,  1954.

205

түсінбейтін және  пассивті  күйдегі жанға  үқсас  болса,  онда 

негізгі крест — рух немесе, дәлірек айтсақ — рухи акт, ал шар­

шы — осы акт әсерімен “трансмутациядан”  өтетін жэне сод 

сэттен бастап жаңа, жогаргы сананьщ түраіы жэне жетекшісіне 

айналатын  дене  (тэн).  Бүлай  болса,  тэн  —  активті  мең 

пассивтіні, ягни рух пен жанды біріктіретін алхимиялық түз.

Басқа  жағынан  Караганда,  храм түрғызудың  алхимия- 

лык мәні осы жағдайда эзінің микроғарыштық аспектісінде 

болатын жэне ғимарат қүрылымына сіңірілетін Пурушаның 

символикасынан бастау алады. Бүл аспект, негізінен,  Пуру- 

шаның нэзік тэніне сэйкес келетін 81  шаршылы мандалада 

орнықтырулы,  ал  Пуруша  мүнда  етпетінен  жатқан,  басы 

шыгысқа  қаратылган  адам  күйінде  көрінеді.  Жалпы,  кез 

келген антропоморфты пішінге жол бермейтін мағынада Ва- 

ступуруша-мандаланың геометр иялык диаграммасын түзетін 

сызықтар прананың — Ваступурушаның өмірлік лебінің жоба- 

жоспарына үқсайды.  Негізгі осьтер мен диогональдар оның 

тәнінің басты нәзік агындарын бейнелейді, олардың қиылыс- 

қан  түстары  сезімтал  нүктелер  немесе  витальдік жүйелер 

(марма) түзеді,  ал олар негізгі қабырғаларга,  колонналарға 

немесе порталдарға салынып кетпеуге тиіс.  Бірнеше қүры- 

лыстың,  мысалы, храм мен қосалқы үйлердің,  осьтері бір- 

біріне мейілінше сэйкес болуына жол берілмеуге тиіс бола- 

тынының себебі де осында.  Бүл ережені бүзу храмның күр- 

бандық берушісінің организмінде кесел пайда болуына се­

беп  болуы  мүмкін,  өйткені  ол  нағыз  храмды  түрғызушы 

(храм  қүрылысшысы  —  карака)  болып  есептеледі  жэне 

іргетасты  белгілеу  рәсімінде  оған  комілген  киелі  қүрбан- 

дықпен — Пурушамен шендестіріледі.

Кейбір  сәулеттік элементтердің оте айкын симметрия- 

лы к  жоспардан  сөл  ғана  ауытқитынының  себебі  де  осы 

ереженің салдары.  Бүдан ғимараттың геометриялық симво- 

ликасы жойылып кетпейді; керісінше, ол өзінің Принципті 

бейнелейтін  пішінінің  нэтін  сақтайды,  оны храмның таза 

материалдық  пішінімен  араластыруға  жол  бермейді.  Бұл 

дэстүрлі “өлшем”, үйлесімділік үғымы мен қазіргі заманғы 

ғылым  мен  индустрияда кэрініс беріп  отырган  концепция 

арасындагы айырмашылық деңгейін айырықша көрсетеді; 

эйткені,  индуистік архитектура туралы айтылганның бэрі, 

расьшда, діни негізі қандай болганына қарамастан, кез кел­

ген дәстүрлі өнер мен шеберлікке тікелей қатысты болмак- 

Мысалы, дэл элшей бастаганда роман шіркеуінің қабырга-

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: