Мәтін. Мәтін турлері,жанры және стиль ерекшеліктері
жүктеу/скачать 36,33 Kb.
|
1 2
|
Мәтін. Мәтін турлері,жанры және стиль ерекшеліктері. Мәтін мен жұмыс кезеңдері. Оқушының оқу- ой еңбегін мәтін, сөйлем арқылы бағалау. Оқу – мектеп жасындағы балалардың негізгі таным әрекеті. Баланың жалпы психикалық дамуы мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз байланысты. Баланың оқу әрекеті – күрделі, жан-жақты үрдіс, ол баланың барлық әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл-ой енбегі белсенді әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшелігін байланысты болады. Баланың ақыл-ой әрекеті оның үрдістерімен байланысты іске асырылып отырады. Оқушының өздігінен оқуының жемісті болуы үшін ақыл-ой еңбегінің дағдыларын қалыптастыруы қажет . Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отырға көңіл аудару керек. Ең алдымен, баланы өз жұмысының мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету керек. Егер бала әрбір оқу жұмысын ниет үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже беретінін білсе, оқушы әрекетінің саналығы артады. Оқу жұмысының мақсат-міндеттеріне сай баланы өз бетімен жұмысын жоспарлай білуге,уақытты дұрыс пайдалануға, өз әрекетін қадағалауға бағалауға, қысқаша айтқанда, өзін-өзін басқаруға дағдыландырудың маңызы зор. Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді; ғылыми ұғымдар мен ғылыми зандылықтарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге бағытталған ойлаудың жалпы амал тәсілдерін меңгерту. Осыған орай, балалардың ғылымды білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі болып табылады. Оқу әрекетінің белгілі құрылымы мыналар; Оқу міндеттері (немесе тапсырмалыр) Оқу әрекеттері (баланың қолданылатын ңақтылы практикалық және ой тәсіл-амалдары) Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы) Бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі берген бағасы) Осындай күрделі әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілеті қалыптасады. Ойлау- баланың таным әрекетінің ең жоғарғы түрі. Ойлау арқылы оқушылар көзге көрінбейтін заттар мен құбылыстардың арасындағы күрделі себептік байланыстардың, зандылықтарды ұғады. Ойлау,сөйлеу әрекеті арқылы іске асады.Ойлау- нақты сұрақтар қоюдан, соларға жауап іздеуден басталады. Ойлау- белгілі міндетті, теориялық немесе практикалық мәселелерді шешуге бағытталады. Баланың ойлау әрекеті өзінен-өзі қалыптаспайды. Олардың ойлау әрекетін ойдағыдай дамыту үшін, тиімді тәсілдер қолданып, арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Ойлау үрдісі өзіне тән логикалық амалдардан (операциялардан) турады: анализ синтез, салыстыру,жалпылау,тұжырымдау) т.б Оқушының оқу әрекетінің жемісті болуы ойлаудың осындай амалдарын қолдана алуына байланысты болады. Ойлаудың түрлерін көрнекті- образдық,сөздік логикалық. Тіл ғылымында бүгінге дейін зерттеу нысаны болып келген соң,сөз тіркесі, сөйлем, морфологиялық, лексикалық тұлғалар , фонетикалық құбылыстар – мәтіннің құрамына енетін тілдік бірліктер. Осы тұрғыдан алып қарағанда, қазіргі қазақ тілі білімінде мәтінді құрылымдық , мағыналық,қызметік жағынан жан-жақты зерттеу әлі де өте маңызды мәселердің бірі. Мәтін-өте күрделі тілдік құрылым. Осы құрылымды айқындайтын басты белгілері – жүйелік және тұтастық. Мәтінің тұтастық категориясы сол мәтінді ұғынып, мәнін түсінгенде ғана пайда болатын, оның логикалық жағымен тығыз байланыста болса, ол жүйенің күрделі бірлітерін құрайтын тілдік құралдардын белгілі әдіс-тәсілдерімен ұйымдастыруынан көрінеді. Мәтін- қазақ тілін оқыту барысында үлкен орын алатын оқыту нысаны. Біріншіден, тілден білім беретін материал оқыту мәтіндерді түрінде болса, екіншіден ,жаттығулардың тұтас мәтін түрінде берілуі де мәтінмен орындалатын жұмыстардың сараланып жүйеленуін қарастырады. Мәтінніғң қызметін таныту – тындаушыға тіл бірліктерін функцианалдық тұрғыдан танып –білуге, сол арқылы тындаушының логикалық ойлауын бірізді қалыптастыруына мүмкіндік береді. Өйтені мәтінді тіл бірліктерін функцианалдық тұрғыдан танып-білуге, сол арқылы тындаушының логикалық ойлауы бірізді қалыптасуына мүмкіндік береді. Өйтені мәтінде тіл бірліктері тегіс калыптасады. Сондай –ақ мәтінің стильге қатыстылығы да ескертіледі. Сондықтан мәтінмен жұмыс істеудің стилистикалық бағыттағы жаттығу жұмыстарынаерекше тоқталып өтсек. Барлық мәтіндер, ең алдымен, лингвистикалық нысан болып табылады. Сондықтан да мәтіндердің типологиясы лингвистикалық тұрғыдан танылуы қажет. Лингвистикалық типологияның негізіне лингвистикалық дифференцияцы алынады. Оның өзі мәтінің түрін, формасын, жанрлық стилистикалық ерекшеліктерін ,жүзеге асырылуын шарттары мен тәсілін білдірді. Сонымен мәтіннің белгілеріне мыналар 1) сөйлеу түрі: 2)сөйлеу формасы 3)сөйлеу стилі 4)жанры 5)сөйлеудің функцианалдық-мағыналық типі 6)сөйлеудің эмоцианалдығы мен экспрессивтігі. Осы айтылғандарды қарастырып көрелік. Біріншісінде, сөйлеудің ауызша және жазбаша екендігі қарастырылады. Ауызша мәтін уақытпен байланысты болса, жазбаша мәтін кеңістікпен байланысты. Ауызша мәтіндер- синтактистік құрылымы жағынан жазбашаға қарағанда, анағұрлым қарапайымдау, эллипсистігі мол мағыналық құрылымы бір-бірыне ұқсастығы экспрессивтік элементтері мол болып келетін мәтіндер . Жазбаша мәтінде оны құраушы бірліктердің арасындағы байланыстырушы элементтер айқын білініп формалды көрсеткіштері мүмкіндігінше толыққанды болуға, логикалық ой желісі үзілмей, сақталып отыруға лексикалық құнарлығы терең болып, басқа да тілді формалардың мол болуына мүмкіндік беретіндей куйде жасалады. Екіншісінде, қарым-қатынас формасына сәйкес, мәтіндер мен монологтық, диалогтық болып бөлінеді. Бұл жерде сөйлеудің түрі мен формалары бірігіп келіп, жазбаша мәтінде , ауызша мәтінде монолог пен диолог болатын анықталады. Үшіншісінде, мәтінің қандайда бір стильде құралатыны белгілі. Оқудың барысында функциналды стильдің ауызекі сөйлеу стилі,ғылыми, ресми іс қағаздары,публистикалық және көркем әдеби түрі қолданылады. Осы стильдің арқайсысының өзіндік ерекшелігі белгілі. Олардың мәтінднгі өзіндік құрылымы бірден көрініп тұруы да мүмкін. Көп ретте,публицистикалық және көркем әдеби стильді айыра алмау байқалады. Сондықтан да мәтін стильдерін таныту бағытында жүргізілетін жұмыстардың өзіндік жүйесі жасалынуы қажет. Төртінші, мәтіннің жанрлық ерекшеліктері танылуы қажет. Жанр, негізінде, функцианалдық стильдер мен тығыз астасып жатады. Мәтіннің бесінші белгісі- сөйлеудің функцианалдығы . Сөйлеуде сиппатама , хабарлама түрлері қолданылатыны белгілі. Бұлардың жүйелік заңдылықтарына сәйкес танытылады Мәтіннің тағы бір маңызды белгісі- оның эмоцианалдық бояулығы. Бұл жағынан, ғылымдардың пікірінше, мәтіндер: а) ресми, ә) ресми емес,б) бейтрап болып бөлінеді. Экспрессивті мәтіндер өз ішінде: 1)экспресивті-стилистикалық белгілері бар және ә)бейтарап мәтіндер болып бөлінед. Осының ішәнде экспереситивтік-стилистикалық белгісі бар мәтіндерге: көркем, публицистиклық , ауызекі мәтін түрлері жатады. Ал бейтарап мәтіндерге: ғылыми ресми іс қағаздар публисистикалық стильдің кейбір жанрлары,хроника жатады. Әдістемеші –мамандар әдістемелік тұрғыдан мынандай етіп бөлуді ұсынады: 1)оқуға; 2)тындауға; ,3) ауызекі сөйлеу тілін дамытуға 4) жазу тілін дамытуға арналған мәтіндер. Тұжырымдай келгенде,тындаушылардың дүниетанымын дамыту мен қалыптасуын арнайы мақсаттары көзделіп, түрі өмір , ғылыми салаларынан арнайы мәтіндер танылады. Ғылыми мақсатта сол бағытта болады. Ал тіл дамыту мәтіндер бойынша шығарма, мазмұндама, жоспар,эссе,мәтіндер талдау сияқты жұмыстар жүргізіледі. Қазіргі стилдің кайсысын болсын тындаушы мүмкіндігінше жетік менгеруі қажет. Ал жазбаша тіл ұстарту жұмыстары стиль тармақтарына ерекшеліктерін тани отырып, сол бағытта құру білу дағдысын қалыптастырады. Мәтін бойынша тіл дамыту жетілдіруге негіз болатындай әдістемелік маңызға йе талаптарды айтамыз; Тындаушының түсініп оқу арқылы баяндау дайындығын қамтамасыз ететін талаптар Қатысымдық міндетті шешуге арналған; Сөйлеушінің көзқарасы Эмацианалдық бояу Мәнерлілік Мәтінің мағыналық құрылымын қамтамасыз ететін талаптар Байланыстылық Бүтіндік Қисындылық Ақпараттылы Мәтінің түсінікті болуын қамтамасыз ететін талаптар; Ақпараттық негізде қабылдау болатын ерекшелігіне байланысты қызығушылық есебі; Тындаушының даму денгей есебі Мәтін негізде тілдік тәжірбиелерді тікелей жетілдіруді қамтамасыз етеді. Сонымен, тындаушылардың сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын дамыту үшін мәтін туралы мынандай білім мен дағды қалыптастырылады: Мәтінді түсініп оқи білу және есте сақтау Мәтінің құрылымдық ерекшеліктері туралы білім беріп,оның тәжірбиесінде пайдалана білу дағдысын қалыптастыру: Мәтіндегі қайырымар мен оның тәжірбиесінде пайдалана білу дағдысын қалыптастыру; Мәтіннің түрлері бойынша сөйлеуге ауызша жазбаша жаттықтыру; Мәтін туралы білім мен тәжірбиелік дағды, ең алдымен, оқу мен тындап түсіну әрекетіне байланысты . Оқу мен тындап түсінудің психологиялық-физиалогиялық үдеріс ретінде ұқсастығы да айырмашылығы да бар. Табиғи ауызша сөйлеу өзінің қысқалығымен,қайталанбайтындығымен және бір ғана рет айтылатындығымен сиппаталады.Ал жазбаша оқу кезенінде оқылған нәрсегне бірнеше рет қайта оралуға мүмкіндік бар.Оқу жылдамдағы мен қарқының оқып отырған адамның өзі реттейді, оқу уақыытты шектелмеген.Әдістемелік жағына келетін болсақ, бұл қтке маңызды айырмашылық, өйтені жоғарыда көрсетілген ерекшеліктердің салдарынан оқытудағы тигізбейді. Дыбыстау, айту барысында тілдің сипатталары одан айтарлықтай әсерін тигізеді. Осы себепті дыбыстаудағы қабілеттер мен сөйлеу әрекетінмен байланыстырылады. Оқудың және айтып дыбыстаудың негізгі мақсаты болып, оқырманның немесе тындаушының мәтіндігі мағынаны қабылдауы мен түсінуі есептеледі. Басқа сөзбен айтқанда, қаитынасты қолайлы жағдайларын да қабылдау, мағыналық қабылдау ретінде анықталуы мүмкін. Мәселен, оқу барысында түсіну-күрделі үдеріс. Психолагтар жазбаша тілді дамыту үшін ана тілінде түсініп оқудың да бірнеше деңгейін белгілейді. З.И Клычкова мәтінді түсінудің жеті денгейін: Жеке сөздерді түсіну денгейі Жеке сөз тіркестерін түсіну денгейі Жеке сойлемдерді түсіну денгейі Мәтінің жалпы мазмұнын түсіну денгейі Мәтінің жалпы мазмұны мен жекеленген бөлшектерін түсіну деңгейі Мәтіннің сезімдік-хабарламалық және бағалау денгейін түсіну Мәтінің өзгелік ырықты деректерін түсіну денгейі деп бөліп анықтайды. Алғашқы бес денгейде мәтіннің маңыздық жоспармен, қалған екеуі мәтінің мазмұндық жоспармен байланысты. Мәтін жоспарын, мазмұнын игеру мен құрылымдық ерекшелігін танытудың,әдістемелік шалалық болады. Өйткені тындаушылар лингвистикалық мәтіндер мен жұмыс істеуде білмейді. Егер бірінші бағытта, мәтіндер мен жұмыс түрлерін: зерттеу бағытындағы оқуды,танысу бағыттарын,шолу бағытындағы оқу,іздену бағыттындағы оқу деп бөлінетін болсақ, мәтін мен ғылыми ізденіс бағыттарымен жұмыстың түрі анықталады. Мысалы, «Сөз тіркесі» туралы лингвистикалық мәліметтер және мәтіндермен арнайы жұмыстар жүргізу осы бағытта алынады: Мәтінді алдымен шолу мақсатымен оқытып шығару керек Мәтінді іздестіру бағытымен оқыту жүргізіледі Одан соң берілген мәліметтерді тілдегі факторлармен анықтау үшін тағы бір танысы мақсатын да жетекші сұрақтарды алдын ал ажасайды.Өйтенә оқытушы оқу мәтінін талдауда екі жақты жұмыс жасалады. Біріншіден сабақтын тақырыбын тындаушыларда терендете еңгізу,екіншіден ,мәтінді талдау қалыптастыру міндерін шешу жолдары: Мәтін қандай стильде жазылған? Неліктен ресми стильде жазылған деп атаймыз? Мәтінің негізгі түйіні неде? Мәтінің ішкі бөлшектері қандай? Мәтінң теориялық және тәжірбиелік бөлімдері барма? Олардың қалай байланысып турғанын анықта т.б деген жетекші сұрақтар қойылады. Тындаушының мәтін туралы түсінігін арттыру үшін оның құрылымытуралы білім береді. Мәтінің қайырымдағы ,күрделі сөйлем тұтастығына, сөйлемдерге бөлшетенетін белгілі. Сонда, адамның дұрыс құрастырылған сөйлеуінің негізінде, мейлі ол жазбаша түрде ме, ауызекі турде ме, жекеленген сөздер емес, жекеленген сөйлемдер емес, логикалық және компазициалық жағынан үйлескен ерекше тұтастық жатады. Мәтін- өте күрделі. Осы құрылымды айқындайтын басты белгілері- жүйелік және түұтастық. Мәтінің тұтастық қасиеті, категориясы сол мәтінді ұғынып , мәнін түсінгенде ғана пайда болатын ,оның логикалық жағымен тығыс байланыста болса, ол оның жүйектілігі күрделі ш бірліктерді құрайтын тілдік құралдардың белгілі әдіс- тәсілдерінің тұтастығынан туындайды. Мәтін ғылыми тұрғыда сұрапталған,өнделген болуы тиіс. Сабаққа қолданылатын мәтін тындаушының психофизиолгиялық ерекшелігіне бейімделініп немесе бейімдемей алынуы да мүмкін. Мәтінді сұрапталғанда мынандай факторлардан кешенді жүйесін ескерген жөн: магистранттардың мамандығы бойынша актив сөздер мен түсвіндірме терминдерінің ауқымы; лексика- граматикалық материалдардың ерекшелігін қамтамасыз ету; мәтінің қиындық денгейін анықтау критериі: констекстік көркемдік және жанрлық шектеулік; тақырыпатық принцип; мәтінің компазициялық- мәндік құрылымы мен стилі. Сондай –ақ , мәтін мазмұнын түсіну, оның ішіндегі негігі және жанама ойдың бөліну заңдылығын айыра білумен бірге айқындалады. Сондықтан, тілді оқып үйренцдің кез- келген кезеніңде оқытушы магистранттарға арнайы дәптеріне жазылуы қажет. Қандай мәтін болса да алдымен мазмұны түсіндіру, оның ішіндегі негізгі және жанама ойдың бөліну зандылығын айыра білумен айқындайды. Сондықтан да тілді оқытып, үйретудің кез келген кезеңінде оқушы магистранттарға оның тұрғанын түсіндіріп , көрсеткені дұрыс. Мәтінді толық және дәл ұғыну оның ішіндегі сөздердің мән- мағынасын түсініп, білуге де байланысып тұрады. Әрбір тақырыптық мәтіндердің соңына сөздік материалы берілуі тиіс. Және де бұл сөздер талданып, магистранттардың арнайы дәптерлеріне жазылуы қажет. Қандай мәтін болса да, алдымен оның мазмұнын түсіну қажет. Мәтін мен жұмыс жүргізу барысын да оқытушы ең алдымен төмендегідей магистранттар қойған дұрыс; Магистрантты берілген мәтіндер бойынша қазақша тілдесуге үйрету. Тілдік қатынасқа түсу ушін әр түрлі сипаттарға ситуациаларға құру арқылы тілдік қатынастың қажеттілігн арттыру Дұрыс сөйлем жазу, сөйлеу нормаларын үйрету Мәтіндер мен ғылыми тұрғыда сұрыпталынып алынады. Мәтінмен жүргізілетін жұмысты мынандай кезендерге болып қарыстырады: Мәтін мен жұмыс алды кезең Мәтінмен жұмыс кезеңі Мәтін соңындағы жұмыс кезеңі Бірінші кезең бойынша, мәтінді оқығанға дейін, мәтінге байланысты немесе басқаша логикалық сұрақтар берілуі арқылы жасалады. Мәтінді оқымай тұрып, мәтінің ішіндегі сөйлемдерге сұрақ қою дұрыс емес.Тындарманның алдында сабақтарын байланысты мәтін жатауы қажет. Мәтінің ішіндегі таныс емес сөздерді теріп жазып алғанан кейін, оқытушының көмегімен тілдерін дамыту мақсатын да актив сөздер, сөз тіркестері бөлек сөздікке жазылады. Бұлай жазып алу сөздің дұрыс жазылуын айтылуын тексеруге, өзін- өзі тексеруге, бірін- бірін тексеруге көмегі тиеді. Мәтінде берілетін сөздердіалпы алғанда, магистранттар мәтінің мазмұнын түсіну ушін оның ішіндегі өз мамандығына байланысты жеке сөздерді түсінуі керек.ң ішінде таныс емес сөздер мейілінше сөздер аз болғаны дұрыс. Өткен сабақта берілген сөздерді қатыстырып, байланыстырып отыру керек. Бұл жерде байланыстылық қағидасы сақталады. Мәтін мен жұмыс кезеңі былайша ұйымдастырылады: Шағын мәтінмен жеке- жеке сөйлемдерді сапасын саралап салыстыру; Мәтінің негізгі мәнін, мазмұнын түсіну; Мәтінге тақырып беру; Мәтінді тақырыпшаларға бөлу; Мәтінді басқы,ортанғы,сонғы ойларды анықтау; Мәтінді баяндау білу,басталар, аяқталар ойды дұрыс жеткізу; Жоспар бойынша мәтінмен оның мазмұнын әңгімелеу; Мәтіндегі сөздермен түрлі жұмыс жасап,сөздік қорды толықтыру ; Осы әдіс- тәсілдердің бәрі оқыған мәтінің мағынасын магистранттар толық түсінуге арналған жұмыстар. Мәтін мағынасын толық түсіну дегеніміз не? Жалпы алғанда, магистранттар мәтінің мазмұнын түсіну ушін оның ішіндегі өз мамандығына байланысты жеке сөздерді түсінуі керек. Қазіргі замандағы ақпараттар әлемі- мәтіндер әлемі. Адамадарың өзара қарым-қатынасы мәтінді түсіну қабілетіне байланысты. Мәтін жоқ жерде ойлау мен зерттеудің нысаны да жоқ деген М.Бахтиннің сөзі бар. Мәтін туралы ғылыми пікірлердің арасында «Сөйлемді басқаратын мәтін. Адам жеке сөйлемдер мен емес,біртұтас ойластырылған мәтінмен ойын жарыққа шығарады», Х.Вайнрих «Біз сөздердің құлы емеспіз, себебі біз мәтіннің йесіміз» дейді. Сонымен адамадар ерте уақыттан бері мәтін әлемінде өмір сүріп келеді. Өйткені «мәтін-өзінді жеткізудің көрсетудің бір түрі өзінді ойлай білітін субстанция ретінде табудың жолы». Мәтін тілдік танбалар негізінде түзелген сематикалық құрылысы және тұлғаны байланасы бар берілген ақпар десек онда қандай тілдік таңба қандай мағыналық және тұлғалық байланыс деген сұрақтар туындайды. Ол ушін ең алдымен мәтін байланысы мәтін тұтастығы,мәндік таңбалар, көркем мәтіннің құрылысы сияқты мәселелер бірыңғай қарастырылуы керке. Осылардың ішіндегі біз мәндік таңбалар туралы сөз етеміз. Мәндік таңбаларға жататын турлері; Тақырып Мәтіндегі метамәтін Дәйексөз,интермәтін Анаграмма Таңбалар денотанын ментабаларға түсіндіреді. Барлық лингвистикалық терменология – бірыңғай метатіл ретіндегі метатаңбалар түсіндіреді. Мәтіндік таңбалар дегенде тек мәтін түзететін тілідік таңбалар ойға оралмау керек. Мұнда мәтін құрайтын басқа тілдік бірліктер туралы сөз болады . Мәтін құрайтын танбалар дыбыстық және графикалық жағынан тілдік таңбалар мен сәйкес келгенімен жалпы мәтінде мәтінінң симатикалық құрылысы нақтылай түседі. Мәтін теориясын да автосемантикалық бөләктер деген термин бар. Мәтін мазмұнында айтылатын ойдың кейбір элементтері мен нұсқалары оқушы ушін мүлде басқаша. Оқушы білетін мәтін құрамын да мақал- мәтелдер мен тұрақты тіркестер таныс тарихи оқиғалар әлеуметитік жағдсай сияқты мазмұн жатады. Егер шығарманың аты әлде бір кісі есімім аталса, оқушы үшін таныс ой- шығарма осы кейіпкердің қмір жолы іс- әрекеті сияқты мәселелер. Осындай автосиматикалық бөлшектер варасында мәтін таңбаларының бір ғана түрі- шығарманың аты- ТАҚЫРЫП. Тақырып – бұл мәтіннің белгіленіп қойылған, назщар аударатын міндеттер бөлігі, яғни мәтіндік таңба. Бұл кез- келген мәтінің ең мықты ұстанған бағыты. Тақырыптың атын талдаған сон- ақ, шығарманың бағыты байқалады. Шығармаға тақырыптың қойылуы жалпы есімдер мен мәртебелес. Бұл, әсіресе, жалқы есісдер мен аталған шығарма тақырыптарынан көрінеді: «Әнші»- Ж. Аумаытов, «Атын Орда»- І. Есенберлин, «Босқорған»- М.Мақатаев, «Қызыл Жебе»- Ш. Мұртаза, «Ескеткіш»- Д.Исабаев т.б. Шығармаға тақырыптарынан шартты атау сияқты көрінгенімен мәтін бастан аяқ оқылған соң, оның атауы уәжділігі белгілі болады. Мәселен, аты аталған шығармаларға оқушы оқып біткен соң , оның аталуы кітап атының қойылу себебін түсінеді. Сонымен автор шығармаксының ерекше тақырыбы есте қалады. Ақындардың өленіңде көбінесе қайталанып отыратын ұқсас тақырыптар жиі кездеседі.Мәтіндік таңба тақырып туралы талдай келе, «мәтіндегі метамәтін» деген термингеи тоқталуымыз керек. Бұл термин В.А. Лукиннің «Көркем мәтін»енбегі бойынша 1999,өркем мәтін»енбегі бойынша 1999 талданады. Метамәтін көбінесе мәтін ортасында қолданылады. Мәтін басында кездесетін жолы сирек.М. Жұмабаевтің « СҮЙЕМІН» деген өлеңі төрт автосемантикалық бөліктен тұрады. Әр шұмаққа тоғыз жол бар Сағымы сайран құрады Бораны ұлып тұрады Қыс- ақ кебін, жаз- сары Орманы жоқ, шуы жоқ, Тауы да жоқ,суы жоқ Неге екнін білмеймін- Сол арқамды сүйемін Өленде 1-7 жолға дейінгі айтылған ой 8-9 жолға ешбір қатыссыз баяндалады. Алайда осы мәтін соңындағы екі жол: Неге екенін білмеймін- Сол арқамды сүйемін! Мутамәтіндік қызмет атқарып тұр. «Бораны ұлып тұрсада,орманы, тауы суы жоқ болса да,мәңгі өлік сахарасы сияқты жерді сүю « Сарыарқа менің жерім деген автор ойына метамәтіндік қосымша түсінік береді. Түн атысына таяу олпр мейрамханадан керемет көңілді шықты, шат- шадыман күйде шықты. Ай сүттей жарық еді. Қалын ағаштардың қалқасынан бері ұзап, машиналар тұрған алаңқайға келгенде айнала- төңірек аппақ нқрға щомылып жатқандай арайланып кеткенді. –Ой!- деді Айгул аспанға шалқая қарай. Қандай әдемі.. Айға қараңызшы жүктеу/скачать 36,33 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2