Министерство образования и науки республики казахстан



Pdf көрінісі
бет5/90
Дата22.12.2016
өлшемі15,08 Mb.
#127
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   90

 

 

 

ҚҰЗЫРЕТТІЛІК  БАҒЫТ

- БАҒДАР  НЕГІЗІНДЕ  БІЛІМ МАЗМҰНЫН  

ТАҢДАУДЫҢ  ДИДАКТИКАЛЫҚ  ШАРТТАРЫ

 

 

Баймырзаев К.М., 

 

Қостанай мемлекеттік педагогикалық 

институтының ректоры, г.ғ.д., профессор 

Өтегенова Б.М.

 

«Шекарасыз білім» Халықаралық Педагогика Орталығының тьюторы (Монреаль, Канада), 

ҚМПИ Отандық педагогика кафедрасының меңгерушісі п.ғ.д., профессор 

Қостанай қ.,  Қазақстан 



 

Еліміздің    жаһандану  реформалары  қазіргі  білім  беру  жүйесіне,  жаңаша  идеялардың 

отандық  және    әлемдік  білім  кеңістігіне  енуі,    коммуникативтік  және  ақпараттық 

технологиялардың  дамуы  жеке  тұлғаның  әлеуметтік  мәдениетіне,    оның    коммуникативтік 

құзырлығын  қалыптасуына  түрлі  тұжырымдамалары  өзекті  орын    алуда  маңызды 

дәрежесінің жоғарылауына мүмкіндік береді. 

Қазіргі  таңда  әлеуметтік  жағынан  қорғанған  адам  –  ол  технология  ауысуына  және 

нарық талабына сай терең білімді, әрі жан-жақты адам. Қазіргі  білім жүйесінің ерекшілігі  – 

тек біліммен  қаруландырып қана қоймай, өздігінен  білім алуды дамыта отырып, үздіксіз өз 

бетінше  өрлеуіне  қажеттілік  тудыру.  Бiлiм  беру  саласында  инновациялық  құзыреттілікке 

бағытталған  үрдiстi  жүзеге  асыру  білім  саласындағы  барлық  қызметкерлердің    өз  мінез  - 

құлқтарын,  ұстанымдарын,  мүмкіндіктерін  түрлендiрудi  талап  eтедi.  Инновациялық  ic  - 

әрекет  адамдардың  шығармашылық  жемiстi  қызметiнiң  бip  түpi  және  оған  мотивациялық, 

креативтік,  технологиялық  шартты  компоненттер  жатады.  Педагогикалық  жаңалықтарға 

деген  сұраныс,  жаңалықтарды  қабылдау  дәрежесiн  көрсететін  кәсiби  шығармашылық 

бағыттары мазмұны қазіргі білім беру мазмұнына деген талаптарды анықтайды.  

Жоғары оқу орнының басты мақсаты - алдыңғы қатарлы жастар тәрбиелеу, адамзаттың 

мәдени  және  өнегелік  деңгейі  мен  оның  ой-өрісін  арттыру,  жоғары  білімді  маман  иелерін 

қазіргі заман талабына сай дайындау.   

Жоғары білім - маманға білім, іскерлік және дағды ғана беріп қоймайды, ол жеке тұлға 

қалыптастырады. Бүгінгі күнгі педагогика ғылымының көкейкесті мәселелері - әлемдік білім 

беру  кеңістігіне  сай  бейімдеп  білім  алу,  кәсіби  қалыптастырудың  сапасын  жақсарту, 

біліммен  қамтамасыз  етудің  ғылыми-әдістемелік  жүйесін  түбегейлі  жаңарту,  оқытудың 

әдістері  мен  ұйымдастыру  түрлерін  өзгерту,  педагогикалық  ғылымдарды  ұйымдастыруды 

қайта  құру,  ондағы  алдыңғы  қатарлы  оқу-тәрбие  тәжірибелері  мен  қазіргі  қоғамның 

сұраныстарының  алшақтығын  жою,  білімдегі  жаңашылдықты  саралау,  білімді  жетілдіру 

үдерісіндегі үздіксіздікті қамтамасыз етуде оның ролін арттыру.  

Қазақстан  Респубикасының  «Білім  туралы»  Заңында  ұлттық  және  жалпы  адамзаттық 

құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға 

және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру және оның шығармашылық, рухани және тәни 

күш  қуатын  жетілдіру,  жеке      тұлғаның  жан-жақты  дамуына  жағдай  жасау  міндеті 

көзделгенін ескерсек, болашақ мамандарды жаңашылдыққа даярлауымыз керек.  

Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.Назарбаев  Қазақстан  халқына  арнаған 

жолдауында:  «ХХІ  ғасырда  білім  беру  ісін  дамыта  білмеген  мемлекет  құрдымға  кетері  хақ. 

Сондықтан  біз  болашақта  жоғары  технологиялық  және  білікті  өнеркәсіп  мамандарының 

шоғырын  қалыптастыруымыз  қажет.  Бұл  орайда,  Қазақстандағы  жоғары  оқу  орындарының 

міндеті  -  әлемдік  стандартқа  сай  білім  беру,  ал  олардан  алынған  дипломдар  дүние  жүзі 


 

31 


мойындайтындай  болуы  қажет.  Біз  әрбір  Қазақстан  азаматтарының  дұрыс  мүмкіндіктермен 

жоғары білім алуына кепілдік беруіміз қажет», - деген болатын.[1] 

Еліміздегі нәтижеге бағдарланған білім беру бағдарламасының жобасында «Оқытудың 

басты 


мақсаты 

оқушының 

ғылыми 

дүниетанымын 



қалыптастыру 

және 


оларды 

жаратылыстану 

пәндері 

бойынша 


алған 

білімдері 

негізінде 

қазіргі 


өндірістік 

технологияларды игеруге, практикалық дағдылар мен түйінді құзыреттерді меңгеруге үйрету 

болып  табылады»  делінген.[2]  Білім  беруді  инновациялық  сапада  дамыту  үшiн  білім  беру 

стандартында ұсынылған негiзгi қағидалардың, пәнаралық байланыстардың, интеграцияның, 

үздiксiздiк  пен  сабақтастықтың,  материалды  тереңiрек  зерделеуге  себептесетiн  ғылымилық 

пен жүйелілік аспектiлерінiң құзыреттілік бағытпен сабақтасып ескерiлуi қажет.  

Қазіргі білім беруді жетiлдiрудiң негiзінде құзыреттілік  бағыт-бағдарды ұсыну талабы 

қойылған.  Республикамыздың    2020    жылға  дейiнгi  бiлiм  берудi  дамыту  бағдарламасында  

мазмұнды  құзыреттілік,  яғни  нәтижеге  бағдарланған  білім  мазмұнына  алмастыру  қажеттігі 

көрсетілген.  

Құзыреттілік  деп,  көбінесе,  тұлғаның  қызметке  өзбетімен  әрі  үздік  араласуға 

бағдарланған  жалпы  қабілеттілігінде,  оның  оқуы  және  әлеуметтенуі  барысында  алған 

білімдері  мен  тәжірибесіне  негізделген  іс-әрекетке  дайындығында  көрініс  беретін 

кіріктірілген сапасын түсінеді. [3] 

 Жалпы  құзырлықтың  мәні,  кәсіби  құзырлық,  оларды  жүйелеу  мәселелерін 

В.С.Кульневич,  Г.Селевко,  А.В.Хуторской,  Н.В.Кузьмина,  А.К.Маркова,  В.Д.Шадриков, 

Г.Ж.Менлибекова,  Б.Т.Кенжебеков,  Дж.Равен,    И.А.Зимняя,  В.Байденко,  Ш.Таубаева  және 

т.б. өз еңбектерінде қарастыруда.  

Білім  берудің  нәтижесі  ретіндегі  құзыреттілік  мәселесі  саласында  жеке  тұлғаның 

бәсекеге  қабілетті  моделінде  маңызды  құраушылардың  бірі  кәсіпқой  маманға  ақпараттар 

ағынында  табысты  бағдарлануға  мүмкіндік  беретін,  іскерлік  пен  мәдениетаралық 

байланысты орнататын құзырлыққа бағытталған білі мазмұны берілу тиісті.  

Құзырлық  дегеніміз  тиімді  іс-әрекет  жасауда  қамтамасыз  етілетін    адамның  саналы  түрде 

меңгерген  білім,  іскерлік,  тәжірибелік  қатынас  әрекеттері.    Танымдық    оқу  әрекетінде 

оқушылардың  «жасай  аламын»  деген  амалдары  өз-өзін  саналы  түрде  сезінуімен,  рефлексиялық 

әрекет  жасайтынымен  байланыстырылып  жүргізілсе  анық  жарияланады.  Құзырлықты  жеке 

тұлғаның өзара байланыста болатын қасиеттері (білім, іскерлік, дағды, қатынас) жиынтығын игеру 

деп  ойласақ,  білім  алудың  нәтижесінде  қалыптасқан,  кез  келген  өмірлік  жағдайда  пайдаланатын 

әрекеттері деп қорытуға болады.  Білім  беру  құзырлары  түсінігін  анықтап,  оның  иерархиясын 

айқындайық.  Білім  беру  мазмұнының  жалпы  метапәндік  (барлық  пәндер  үшін),  пәнаралық 

(пәндер немесе  білім  беру  аймақтары циклі үшін) және пәндік (әрбір оқу пәні үшін) болып 

бөлінуіне сәйкес үш деңгейлік иерархиясы белгілі: 



1) негізгі құзырлар – білім берудің жалпы (метапәндік) мазмұнына қатысты; 

2)  жалпы  пәндік  құзырлар  –  оқу  пәндері  мен  білім  беру  аймақтарының  анықталған 

шеңберіне қатысты; 



3)  пәндік  құзырлар  –  алдыңғы  екі  деңгейге  қарағанда  дербес,  нақты  сипаты  мен  оқу 

пәндері шеңберінде қалыптасу мүмкіндігі бар.  

Осылайша, білім берудің негізгі құзырлары білім беру аймақтары мен оқытудың әрбір 

сатысындағы оқу пәндерінің деңгейінде нақтыланады. 

Қазіргі  кезде  болашақ  мұғалімдерді  оқыту  үрдісінде  коммуникатвтік-ақпараттық 

технологияларды  пайдалану  жүйесінің    жолдарын  жетілдірілуде  нәтижесінде  маманның 

кәсіби – педагогикалық құзыреттілігін қалыптастыру мақсаты өзектелген.  

Оқыту үрдісін мүмкіндігінше сапалы жетілдіру білім беруді ақпараттандыру мен оқыту 

үдерісінде арнайы әдіс-тәсілдерді тиімді ұйымдастыруға байланысты. Соңғы кездегі ғылыми 

және  практикалық  зерттеулерде  білім  беру  мазмұнын  іріктеп  таңдаудың  жаңа  амалдарын 

іздестіру  талаптары  қойылған.  Ал  жаңаша  ақпараттық-коммуникациялық  технологиялар 

адамзат танымының әдіснамалық бағыттағы ең негізгі нысаны болып отыр. 



 

32 


Құзыреттілікке бағдарланған оқыту маңызды тәжірибелік-бағдарланған проблемаларды 

шешу тәжірибесін меңгеру үрдісі болып табылады.  Құзыреттілік мүмкіндіктер педагогикасы 

идеясына сүйену арқылы, құзыреттілік ынта-ықыласы негізінде тұлғаны дамытудың болашақ 

мақсаттарына  сәйкес  келу  және  бағдарлану  жатады.  Сонда,  құзыреттілік  қасиет  –  бұл  білім 

беру нәтижесіне баса көңіл бөлетін әрекет, оның үстіне нәтиже ретінде меңгерілген ақпарат 

жиынтығы  емес,  адамның  әртүрлі  проблемалық  жағдаяттарда  өз  бетімен  іс-әрекет  етуге 

қабілеттілігі  анықталады.  Басқаша  айтқанда,  құзыретіліктерді  меңгерген  түлектің 

қабілеттерін, яғни оның қандай іс-әрекет тәсілдерін игергенін, не істей алатынын, неге дайын 

екенін анықтау – құзыреттілік қасиет жиынтығы болып табылады. 

Құзыреттілік  қасиет    білімдік  парадигмадан  біртіндеп  мектеп  бітірушінің  қазіргі 

көпфакторлы 

әлеуметтік-саяси, 

нарықтық-экономикалық, 

коммуникациялық 

және 

ақпараттық  қаныққан  кеңістік  жағдайында  тіршілік  ету  әлеуетін,  қабілетін  көрсететін 



құзыреттер  кешенін  игертуге  жағдай  жасау  дағдыларын  қалыптастыруға  қарай  бет  бұруды 

білдіреді. 

Құзыреттілік қасиеттер  шығуына себепші болған проблема бүгінгі таңдағы білім беру 

мазмұнының «қазіргі заманғы экономика мен өркениеттің сұранысына» сәйкес болмауынан 

туындап отыр дейді И.Д.Фрумин. Олай болса, құзыреттілік қасиет  – бұл жаппай барлық оқу 

мекемелерінің  және  еңбек  нарығының  қажеттіліктерін  сәйкестікке  келтіруге  талаптанып 

жасалған  қадам  іспеттес.  Т.М.Ковалева  құзыреттілік  әрекетті  «білім  беру  мазмұнына  деген 

ашық тапсырыс идеясы» деп анықтаған.  Осы ой-пікірін жалғастыруда былай дейді: «алғаш 

рет  бұндай  тапсырыс  берушілер  қатарында  іскер  адамдар  ,  кәсіпкерлер,  саясаткерлер  және 

т.с.с. құзыреттіліктер барысында дами бастауға негіз болады. Демек, қазіргі білім жүйесінде 

құзыреттілік  қасиеттер    –  бұл,  ең  алдымен,  білім  беру  мазмұнына  қойылған  стратегиялық 

және  оперативтік  сұраныс.  Басты  мәселе  -    білім  беру  жүйесінің  сапасының  тиімсіздігінде 

болып  отыр.  Бұл  тиімсіздік  білім  беру  жүйесінің  өзінен  тыс  жерде  маңызды  нәтижелердің 

көзге  көрінбейтіндігінен  байқалады.  Басқаша  айтқанда,    оқу  мекемеде  (кез  келеген  білім 

саласында) оқылғандары дәл сол  кезеңде ғана қажет, ал басқа еш жерде қажет емес.  

Елбасымыз  Нұрсұлтан  Назарбаев  Қазақстан  халқына  Жолдауында  "Білім  беру 

реформасы  табысының  басты  өлшемі-  тиісті  білім  мен  білік  алған  еліміздің  кез-келген 

азаматы  әлемнің  кез-келген  елінде  қажетке  жарайтын  маман  болатындай  деңгейге  көтерілу 

болып  табылады.  Біз  бүкіл  елімізде  әлемдік  стандарттар  деңгейінде  сапалы  білім  беру 

қызметіне қол жеткізуге тиіспіз" деп атап керсетті. Бұл биік мақсатқа жету үшін біз дәстүрлі 

оқытудағы  оқу  сапасын  тек  қана  білім,  білік  және  дағдыға  біріктіріп  бағалаудан  бас 

тартуымыз  керек.  Осы  ескіше  үрдіспен  білім  сапасы  денгейінің  кейбір  бөліктерін 

(дұрыстығын,  толықтығын,  жүйелілігін,  беріктігін)  толығымен  анықтай  алмағандықтан 

оқушының  іс-әрекетін  дұрыс  бағаламау  туындайды.  Ал  бұл  өз  кезегінде  оқушының  оқуға 

деген қызығуының төмендеуінің бір себебіне айналды. 

Еуропалық  біліктілік  жүйесінің  контекстінде    құзыреттіліктерді    өмірлік  қажетті 

құзыреттіліктер  жүйесінде  қарастыруға  болады.  Соның  ішінде  кез  келген  мәселелерді 

шешуге  дайындық,  өздігінен  білім  алуға  даярлығы,  ақпарат  ресурстарын  пайдалануға 

дайындығы,  әлеуметтік  ортамен  байланыс  жасауға  дайындығы,  технологиялық  құзырлығы, 

коммуникативтік  құзырлық  деп  бекітілген.    Білім  беру  мазмұнын  анықтайтын  білім 

стандартында  құзыреттік  бағыты  үш  негізгі  салада  қамтылады:  жеке  тұлғаға  бағытталған, 

пәнге  бағытталған,  метапәндік  бағытта.  Құзырлықтарды  қалыптастыруды  біріңғай  тұтас 

дамыған білім берудің нәтижесі болса, онда тек қана мазмұнын терең зерттеу емес, сонымен 

қатар,  оқыту  ұйымдастырудың  формалары,  әдіс-тәсілдері,  құралдары,  оқушының 

жетістіктерін бағалау өлшемдері және белгілері де кіреді. Бұл дидактиканың негізгі принципі 

– процессуалдық және мазмұндық жақтарының бірлігі.  

Білі  беру  мазмұнын  таңдауда  және  құрастыруда  екі  топ  дидактикалық  шарттары 

байқалады. Бұл шарттары оқыту үрдісінің құзыреттілікке бағытталған идеяларды анықтайды.  

Бірінші  топ  шарттарына  білім  мазмұнын  сипаттайтын  белгілері  кіреді:  оқушылардың 

субъектілігі, өзіндік жеке  тәжірибесі. Осы салада оқу үрдісінде түрлі арнаулы тапсырмалар 



 

33 


қолданған жөн. Тапсырмаларды өңдеуде, таңдап құруда ашық (нәтижесі анық белгіленбеген) 

және  жабық  (жауаптары  алдын  ала  белгіленген)    оқу  тапсырмалары  ұсынылады.  Сонымен 

қатар  бірінші  шарты  бойынша  тәжірибеге  бағытталған  жағдаяттар  –  мәселені  нақтылауға, 

оны тиімді жолдармен шешуге, ақпаратты дұрыс іріктеп таңдап пайдалануға бағыт – бағдар 

аударған шартты құзыреттілік тапсырмалар жүйесі белгіленеді.  

Екінші  дидактикалық  шарттар  тобы  білі  берудің  үрдістік  сипаттамаларымен 

байланысты.  Осы  топтағы  тапсырмалары  мынадай  шарттармен  тығыз  байланыста  болады: 

оқушылардың өздік танымдық  іс-  әрекеттерін  ұйымдастыруда, сабақ  барысында түрлі жеке 

дара, топтық, ұжымдық танымдық іс-әрекеттерде іске асады, әр оқушыға жеке дара білім алу 

траекториясын  құруға  негіз  болады.  Осы  шарт  бойынша  оқушыға  еркіндік,  таңдауға 

мүмкіндік беріледі, әр оқушының даралығы ескеріледі.  

Педагогиканы  оқыту  барысында  (басқа  пәндерге  де  ортақ)    болашақ  маманнан 

тапсырмаларды  ұсынып  орындауды  талап  еткенде  келесі  талаптар  қоямыз:  толық,  терең 

білімді  өз  бетімен  игеруге  бағыттылық,  оқу  әрекеттерін  жасай  алу  мүмкіндіктері  мен 

дағдылары,  алған  білімін  талдау,  іскерлікке  айналдыру,  өңдеу,  проблемалық  сұраққа, 

жағдаятқа  айналдыру,  нәтижесін  талдау,  түйіндеу  сияқты  әрекеттер  жасау  арқылы 

құзырлықтарын қалыптастыруға болады.  

Гуманитарлық  –қоғамдық  пәндер  мазмұнында  негізгі  әрекет  –  қатынас  жасау 

құзырлығы  (коммуникативті).  Коммуникативтік  құзыреттілік  –  біріншіден,  жеке  тұлғаның 

дамуы  мен  өзіндік  дамуы  процесіндегі  мұғалімнің  жеке  тұлғалық  қасиеті;  екіншіден, 

ұстаздың педагогикалық қарым-қатынастық мақсаты, түйіні, құрылымы, құралы, ерекшелігі 

туралы  хабардарлығының  көрсеткіші;  қажетті  технологиялық  деңгейін  меңгеруі;  маманның 

жеке  психологиялық  сапасы;  коммуникативтік  іс-әрекетін  әрдайым  жетілдіріп  тұруға 

тырысуы;  негізгі  құндылық  ретінде  жеке  адамның  тұлғасына  бейімделе  білу,  “бағдар  ету”, 

сонымен 

қатар 


педагогикалық 

қарым-қатынас 

кезінде 

туындайтын 

міндеттерге 

шығармашылық, қапысыз шешім таба білу қабілеті. Коммуникативтік құзырлықты құрайтын 

компоненттер бірлігі, төменде көрсетілген бағыттармен қамтамасыздандырылады: 

Коммуникативті  шеберлікті  дамытуды  (тілдік  білім  мен  машықтардың  дамуымен 

қатар), атап айтсақ: 

- жеңіл, әртүрлі жанрдағы текстерді оқу және түсіну қабілеті; 

- қатынастың оқу-еңбек, тұрмыстық, мәдени салаларында диалогтық қатынасты ауызша 

іске асыра алу қабілеті; 

- өзі, қоршаған орта туралы және оқыған материалды тікелей текстке сүйенбей қысқаша 

монолог ретінде айта білу қабілеті; 

- жеңіл ақпаратты жазбаша жаза білу қабілеті, көбінесе, хат жазу. 

Құзыреттілік  бағыт  дегеніміз  жалпы  принциптер  жиынтығы:  білім  мақсаты,  білім 

мазмұнын  таңдау,  білім  беру  үрдісін  ұйымдастыру,  білім  беру  үрдісінің  нәтижесін  бағалау 

кіреді.    Құзыреттілік  бағыт-бағдар  негізінде  әр  оқу  пәнін  мазмұнында  тірек  болатын 

құзырлықтар  жүйесін  белглеу,  оларды  сатылар  бойынша  жобалап,  оқу  бағдарламада, 

оқулықта, оқу құралдарында ашуға болады.  

Құзыреттілік  бағыттың  технологиялық  сипатында:  оқушылардың  өздік  жұмыстардың 

басым  болуы,  жеке,  топтық,  ұжымдық  танымдық  іс-әрекеттер,  әр  оқушының  дара  білім 

траекториясын  жасау,  рефлексия  дағдыларын  дамыту,  оқытуда  технологиялық  әрекеттер 

пайдалану, субъектілік тәжірибеге айналдыру, нәтижесінде құзырлықтар жүйесін айқындау, 

білім жағдаяттарды модельдеу, оқу материалын креативтік бағытта меңгеру сияқты белгілері 

байқалады.  

Құзыреттілік  бағытта  мақсат  қою  таксономиясы  негізге  алынады:  кабылдау,  ұғыну, 

түсіну,  пайдалану,  талдау,  синтездеу,  бағалау  деген  оқу  үрдісінің  компоненттері  қызмет 

етеді.  

Құзыреттілік  бағыттағы  білім  мазмұнында  жеке  тұлғаның  қасиеттері  бірінші  орынға 

алынады.  Сондықтан,  оқыту  барысында  белсенді  оқыту,  инноывациялық  технологияларды 

пайдалану,  оқушының  өз-өзін  бағалауын  дамыту,  басқа  адамдармен  қатынас  орнату, 



 

34 


ынтымақтастық  педагогиканы  игеру,  креативтілігі  дамыту,  бәсекелестік  қасиеттерін 

тәрбиелеу  сияқты  талаптарды  маңызды  орынға  қойып  тиімді  жолдармен  шешуге  тырысу 

керек.  

Осы бағытта дидактикалық шарттарды қамтамасыз етуде  жобалап оқыту, ситуациялық 

талдау  («case study»), портфолио жасау әдістері тиімді және қолайлы болады. Ситуациялық 

талдауға  келетін  болсақ  –  студент,  оқушының  субъектілік  тәжірибесіне  сүйене  оқыту 

міндеттері  қойылады.Құзыреттік  негізіндегі  тапсырмалар  тек  қана  оқу  міндетін  шешуге 

бағытталу  емес,  бұл  тапсырма  өмірлік  дәлелдемеде  болу  тиіс  –  «Бұл  әрекетті  не  үшін 

жасаймын?» деген сұрақ қойылады.   

Құзырлыққа  бағытталған  тапсырмалар  құрылымында  мынадай  бөліктерін  байқаймыз: 



түртпе  (тапсырма  контектіне  қосу,  қызығу,  тапсырманың  мағынасын  түсіну);  міндетті 

шешуге  бағытталған  тапсырма  (оқушыны  оқу  әрекеті  нақты,  анық  қойылу  тиісті);  ақпарат 

дереккөзі  (  тапсрманы  орындауда  қажетті  ақпаратты  таңдау);  тапсырма  жауабын  өңдеу                  

( презентация, баяндама, кесте, есеп т.б.); тексеру и тәсілдері (түрлі). 

Оқу  материалын  таңдауда  құзыреттілік  тапсырмаларды  жүйелеуде  мынадай  түрлерін 

байқаймыз: 

эксперименттік, 

коммуникатвтік, 

интеллектуалдық, 

бақылаушылық- 

бағалаушылық. 

  

Сонымен,  дидактикалық  шаарттарын  жасауда,    құзыреттілік  педагогикасын  меңгеруде 

педагог  келесі  ұсыныстарды  қабылдап,  өз  қызметінде  жаңа  бағытта  оқу  үрдісін  жүргізуге 

тырысады:    құзырлық  пен  құзыреттіліктің  теориялық  және  тәжірибелік  негіздерін  зерттеу; 

құзырлыққа  бағытталған  тапсырмаларды  іріктеп  таңдау,  құрастыруға  даярлау;  коммуникативтік-

ақпараттық технологияларды тиімді пайдалану.  

 

ӘДЕБИЕТТЕР: 



 

1.

 



Назарбаев  Н.А.  Послание  президента  «Новое  десятилетие  –  новый  экономический 

подъем – новые возможности Казахстана». – http://www.akorda.kz/ru/ 

2.

 

Қазақстан  Республикасындағы  білім  беруді  дамытудың  2011-2020  жылдарға 



арналған мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2010.  

3.

 



Теоретические основы содержания общего среднего образования / Под ред. И.Я.Лернера 

В.В.Краевского - М., 1983. 

4.

 

Ключевые  компетенции  и  образовательные  стандарты:  Доклад  А.В.Хуторского  на 



Отделении  философии  образования  и  теоретической  педагогики  РАО,  23  апреля  2002  г.                    

– Центр «Эйдос». www.eidos.ru/news/compet.htm.e-mail: info@eidos.ru. 

 

 

 



Ş

AIR YAZAR AMANCAN JAKIP’IN ESERLERINDE DILEK VE DUALAR 

 

Kapagan Enver 

K. Karasaev Ad?ndaki  Bişkek Gumanitarl?k Universitesi 

Bişkek, Kyrgyzstan  Stambul, Turkiye 

  

Kültür,  milletlerin  tarih  sahnesindeki  uzun  geçmişine  ve  tarihte  oynadıkları  role  göre 

şekillenerek zenginleşen sözlü ve yaz l , maddi ve manevi unsurlar  ihtiva eder.

? ?


?

1

  

Kultur,  tan m   uzerinde  en  cok  durulan  kavramlardan  biridir.  Bugune  kadar  iki  yuze  yak n 

? ?


?

tan m   yap lan  kultur  kelimesi  hakk nda  en  kapsaml   tariflerden  birkac n   sayacak  olursak,  C. 

? ?

?

?



?

? ?


Wisler;  ‘’Kultur;  bir  halkın  yaşama  biçimidir.’’  Cemil  Meriç;  ‘’  Kültür;  insanın  has  bahçesidir.’’ 

E.B.  Taylor;  ‘’  Kültür;  bilgiyi,  imanı,  ahlakı,  sanatı,  örf  ve  adetleri,  kişinin  toplumdan  kazandığı 

alışkanlıkları,  davranış  şekilleri  ve  becerilerini  kapsayan  bir  bütündür.’’  Gibi  ifadeleri 

vurgulayabiliriz.



 


 

35 


Bütün Orta Asya’da olduğu gibi Kazak aydınları ve Kazak halkı da her şeyden önce asimile 

olmaya  karşı  büyük  bir  direnç  göstermişlerdir.  Onları  tarihi  bağlarından  kopararak  asimile 

edebileceğini  düşünen  emperyalist  güçlere  karşı  özellikle  kültürel  değerlerin  en  önemli  taşıyıcısı 

olan  folklor  dediğimiz  sözlü  kültür  ile  dilin  korunmasına    çok  büyük  ehemmiyet  vermişlerdir.3 

Bunu yaparken kimi zaman dini değerlere kimi zaman Kazak milletinin kalbinde yer edinen büyük 

şahsiyetlere,  değinmek  suretiyle  onları  yücelterek  kimi  zaman  da  yozlaşan  ve  asimile  edilen 

konulara yönelik eleştirilerini direkt dile getirip düşünce ve dileklerini ortaya koymuşlardır. 

Kazak  atasözlerinin  birinde,  ‘’Halkını  tanımak  istersen,  Örfünü  öğren  de  gör’’  denir.

4

  Bu 


gelenekten olsa gerektir ki, bu kültürü koruma hareketi en tepeden başlamıştır. 1 Aralık 1991 günü 

yapılan seçim  ile Nazarbayev,  beş  yıl  süreyle  Kazakistan  Cumhurbaşkanlığına  seçildiğinde  yemin 

toreninde  eski  Kazak  toresine  gore  hareket  edip  eski  Kazakistan  Hanlarının  vazifeye  başlarken, 

beyaz  kece  uzerinde  yuruyerek  makamlar na  oturduklar  gibi  beyaz  kece  uzerinde  yuruyerek 

?

makamına çıkmış ve Cumhurbaşkanlığı vazifesine başlamıştır.



5

 

Kültürü  meydana  getiren  en  önemli  unsurlardan  biri  de  alkışlard r.



?   Alkış,  (bata,  dua,  dilek) 

Kazak  milletinin  benliğine  işlemiş  en  önemli  unsurlardan  biridir.  Kazak  folklorunda  eskiden 

‘’Alkış’’  olarak  ifade  edilen  kelime  İslam  dininin  etkisiyle  değişerek  ‘’Bata’’  adını  almıştır.  Bu 

nedenle  Kazaklar  duaya  bata  der.  Birinden  dua  istemeye  bata  almak,  birine  dua  etmeye  ise  bata 

vermek  denir.  Savaşlarda,  yemeklerde,  düğün,  bayram,  ve  törenlerin  en  vazgeçilmez  unsurudur 

batalar.


6

 Batalar,  bağımsızlıktan bu yana yeniden canlanıp ve araştırma sahasında en çok araştırılan 

konulardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır.

7

  



 Tarihin ilk devirlerinden gunumuze kadar onemini hic yitirmeyen halk edebiyat  urunlerinden 

?

alkışlar;  halkın  mitolojisini, günlük  hayatını,  iyilik ve kötülük  hakkındaki duygu ve düşünceler  ile 



guzellik  ve  cirkinlik  anlayışlarını,  hastalık  ve  hastalık  sebepleri  ile  bunların  tedavi  yöntemlerini, 

doğa-insan  ilişkilerini,  gök,  yer,  atalar  kültü  gibi  halk  bilgisinin  çeşitli  yönlerini  dua  ve  dilekler 

vasıtası ile yansıtmalarından oluşan ve bazen doğal halleri korunarak bazen de yeni kultur unsurlar  

?

ile özdeşleşerek  gelecek kuşaklara aktarılan kültür öğesidir.



8

 

Kazakistan’da  sözlü  halk  edebiyatı  en  büyük  taşıyıcıları  ‘akın’lardır.  Bizim  edebiyatımızda 



akınlara  karşılık  gelen  kelime  ozan’dır.

9

  Kazak  genclerine  maddi  ve  manevi  kultur  unsurlar n  



? ?

gelecek  nesillere aktarmayı kendisine  vazife edinen akınlardan  biri  de  Amancan İlyasulı  Jakıp’tır.  

Ailesi  sürgüne  maruz  kaldığından  dolayı  sürgünde  doğan  ve  hayatında  Kazak  topraklarını  1954 

y l na  kadar  hic  gormeyen  A.  Jak p, 

? ?

?

anne  ve  babas   ile  etraf ndakilerden  duyduklar   ile 



?

?

?



düşüncesinde  hep  Bağımsız  Kazakistan  hayallerini  canlı  tutmuş  ve  hayatını  bu  yolda 

şekillendirmiştir. Bunun neticesi olarak da Kazakistan’a dönüşü en büyük dilek olarak kendi önüne 

koymuş  ve  dönüşü  ulu  göç  olarak  niteleyip  kutsallaştırarak  Müslümanların  Meke’den  Medine’ye 

Hicretine  benzetmiştir.  Bunu  dile  getirirken  şu  ifadeleri  kullanan  şair;  insanlar,  ne  kadar  mutsuz 

gittiler  ise  o  kadar  mutlu  geri  dönüyorlardı  ve  bu  vesile  ile  dönüşün  törene  (bayrama) 

dönüştürüldüğünü,  İnsanların  bu  dönüşlerde  binek  atlarını,  develerini  türlü  türlü  süslediğini, 

kadınların, kızların ve delikanlıların şiirler okuyup, şarkılar söylediğini, tanrım sana şükürler olsun 

şeklinde  dua  ettiklerini,  şakalaştıklarını,  eğlendiklerini  yazar.  Uzun  olan  yolun  k salt lmas   ve 

?

?

?



Kazakistan’a  tez  varılması  için  ihtiyarlar,  gençlik  hikâyelerini  ve  yaşadıklarını  anlatırlar.  Bu 

göçlerin özellikle yaz aylarında sıklaştığını ve Nursultan Nazarbayev’in de bu insanların sağ salim 

goc  etmelerinde  buyük  emek  verdiğini  belirterek,  özellikle  de  ölmeden  vatanlarını  görsünler  diye 

yaşlı ve bilginlere öncelik verildiğini yazar.’

10 

  

Jakıp,  Kazakistandaki  kutsal  mekanları  Kazak  halkını  birleştiren  en  önemli  unsurlardan  biri 



olarak  gormektedir.  Bu  nedenle  de  Halkının  bu  değerler  etrafında  birlikteliği  sağlaması  adına 

özellikle  bin  yıldır  birlik  ruhu  haline  gelen  Ahmet  Yesevi  türbesinin  bulunduğu  Türkistan’ı 

Mekke’yle kıyas ederken Kazakların en büyük şairi Abay’ın doğum yeri olan Semey şehrine de ayrı 

bir onem  vermiştir.  Ve  bu  yerlerin  Kazak  nesilleri tarafından  her zaman saygı duyulması gereken 

yerler olduğunu ifade ederek Buralarda dalgalanan bayrakların sonsuza kadar bağımsız bir şekilde 

dalgalanması için dualarda bulunur. Şiirlerinde de bu konuya değinen yazar, ‘Turkistan’la Mekke’yi 

tavaf  eden  Kazağım’  sözüyle  Kazakistan’daki  milli  ve  manevi  unsurları  nasıl  kutsallaştırdığını  ve 


 

36 


aslında burada Türkistan’ın önemini  bütün Müslümanlar  için önem arz eden Mekke’yle eş tutarak 

ortaya konmuştur. 

Qırım menem Qıtayğa, 

Awıp ketken qazağım; 

Undi, Turki, Urimdi 

Tawıp jetken qazağım; 

Turkistan men Mekkeni 

Täwip etken qazağım, 

On san ulttıñ urpağın 

Bawır etken Qazağım! 

Nursultanıñ şaqırıp, 

Qawım etken Qazağım, 

Qurıltayğa quyğıttıp, 

Şawıp jetken Qazağım, 

Bayteregin tubine 

At baylaşı Qazağım,’

11

 

 



Bilim  çağında  olduğumuzun  farkında  olan  Amancan  Jakıp  için  eğitim,  Kazakistan’ın 

geleceğine  yapılacak  en  önemli  yatırımdır.  Bu  yüzden  de  en  çok  arzuladığı  dileklerinden  biri  de 

eğitimli  bir  neslin  yetişmesidir.  Özellikle  de  gençlerin  eğitimine  büyük  önem  veren,  Amancan 

Jakıp,  1970  yılında  yazdığı  şiirinde  eğitim  noktasında  gençlere  şöyle  tavsiyelerde  bulunur:  Şiirler 

okumalarını  tavsiye  edip,  görünüş  ve  taklitlerden  uzak  durmalarını  telkin  eder.  Moda  sakal 

bırakmak, gitar çalmak değil, moda kitap okumak, saygı göstermek, şarap içmeden düğün yapmak, 

misafir ağırlamak, bir kaç yabancı dil bilmek, bilgiyi dağıtmaktır, der. Ta, o dönemlerde yabancı dil 

bilmek  ve  dünyadaki  gelişmeleri  takip  etmek  gerektiğini  ortaya  koymuştur.  Moda  kovalayan 

gençlerin,  gelip  geçici  hevesler  peşinden  koşmamalarını  ve  görünüşten  taklitlerden  kurtulmaları 

gerektiğini dile getirerek çağın en büyük hastalığına karşı da tedbirli olunmasını istemiştir.  

Qapı qalma moda quwğan balalar! 

G ytar oynaw, saqal qoyu s yya

?

?

qt ,



Biraz moda qayta aynal p oralar.

?

 

Şiirin  devamında,  modanın  tarifini  mükemmel  bir  şekilde  yaparak,  Kazak  halkının  kurtuluş 



reçetesini  ortaya  koymuş  oluyor.  Çünkü  yazar  burada  moda  kitap  okumak,  memlekete  sahip 

çıkmak, düşünmek,  bilmek, şarap  içmeden düğün  yapmak,  misafir ağırlayabilmek, Bir taraftan  bu 

millettin orf ve adetine sahip c k lmas n , bir taraftan da toplumda sonradan peyda olan ve toplumu 

? ?


? ?

yıkıcı etkisi olan etkenlerden uzak durulmasını öğütler.  

Moda m naw

?

-kitap oq p, oylanuw,



?

 

Moda m naw



?

-qum dalada qoy bağuw, 

Moda m naw

?

-şarap işpey, toy toylauw, 



Qonaq kutuw, merekelew, boy jazuw. 

Moda, bir kaç yabancı dil bilmek, büyüğe saygı göstermek ve herkesin bildiği hüneri içinden 

gelerek  başkası  ile paylaşması  gerek demektir. Diyerek toplumdaki  birlik  ve  beraberliğin önemini 

dile getirmiştir.  

Moda m naw

?

-äldeneşe til bilüw, 



Ulken kelse - or n nan tik turuw.

? ?


 

Moda m naw

?

-arkim bilgen onerin, 



Bir-birine jan n sala uqt ruw.

?

?



12

 

Yine ‘Arman Ağa’ şiirinde‘Doğduğundan beri anadilinin destancısıydın elinin birinde hancer 



birinde kalem halkının mihmandarıydın’ sözleri ile milletini koruma savaşını sadece hançerle değil 

kalemle de eğitimle de verdiğini ortaya koyar. Burada, ince bir mesaj ile çağdaşlarının nasıl hareket 

etmeleri gerektiği konusunda da yol haritası çiziyor. Sadece savaşlarla vatan kazanılamaz, kalemin 

gücünün de gerekliliğini ortaya koyuyor. 

Tümıstan tuwğan tildiñ jırawı ediñ, 


 

37 


Elinnin erkebulan ulan  edin.

?

 



Qol nda almas qanjar, alt n qalam,

?

?



 

Ult nn n ruwx na uran edin.

? ?

?

13



 

Jak p,  icindeki dilek  ve  duygula

?

r   aktar rken  daha  cok  takip  edilmesi  gereken  yollar   gostererek 



?

?

?



insanların önüne adeta rehber vazivesi gören Kazak yazar ve şairlerini okumaya yönlendirmiştir. 

 Elimizdeki  mevcut  ilk  şiiri  olan  1957’de  ‘Abayşa  söz  patşasın’  dizesiyle  başlayan  şiirde, 

Abay’ı ‘sözün padişahı’ diye anarak, ‘O kadar aradım Abay gibisini bulamadım’ der bunu demekle 

asl nda  bir  cok  milletin  edebiyat na  hakim  olan  yazar n  bu  sahadaki  soz  sultan   olarak  kendi 

?

?

?



?

milletinden  bir  ferdi  on  plana  c kararak  genclerin  okuyacaklarsa  kendile

?

rine  rehber  olarak  kendi 



ilim adamlarını örnek alması gerektiğini savunmuştur. 

Abayşa söz patşasın 

Taba almad m izdewlimin.

?

 



Qañğırsa da qatıp basım, 

Umitti joq uzgen kunim.

14

 

Amancan  Jakıp’ın  son  dönemlerini  ve  fikri  yapısını  çok  net  bir  şekilde  ortaya  koyan 



yazılarından biri de 1980 yılında Kazakistan’ın daha bağımsızlığına kavuşmadığı dönemde yazmış 

olduğu ‘Sır’ adlı uzun  yazısıdır. Burada Şair, dilek ve düşüncelerini aktarırken dilek ve duanın da 

kendisine göre tanımını  yapmıştır. Yazısında:  Abay, Muhtar Avezov, Turağul gibi  yetişmiş  büyük 

Kazak  milliyetci  ve  edebiyatc lar ndan  bahsederek,  kendisinin  de  sonsuza  kadar  Kazak  olarak 

? ?

kalacağını  haykırmıştır.  O  dönemde  Rus  taraftarlarına  da  eleştiride  bulunmuştur.  Kendini  tarif 



ederken  de  milli  ve  manevi  duygularını  şöyle  aktarmıştır.  Ben  herkese  iyilik  yapanım,  kimseye 

borçlu  olan  can  değilim,  sonra  da  zerre  bir  ziyan  bile  düşünmeyen  adamım.  Ben-Ak  dilekli 

Amancan’ım.  Senin  için  iyilik,  mutluluk  dileğimin  gerçekleştiğine  seviniyorum.  Dilek  ve  dua; 

değerli halkımın desteği, ruhani ulu gücüdür. Bu sırrın, herkese açılmayacak ilmi manası var. 

15

 

Amancan  Jak p’ n  en  buyuk  dileklerinden  biri  de  Kazaklar n  Rusca  yerine  kendi  ana  dilleri 



? ?

?

olan Kazakçayı ön plana alıp konuşmalarıydı. Ana dili konusunda çok hassas olan Amancan Jak p, 



?

duygularını  Bağımsızlık  günü  ve  ana  dil  konulu  makalesinde  özetle  şöyle  dile  getirir.  Gelen  her 

yeni  gunu;  birlik,  beraberlik  ve  dostluk  gunu  olarak  kutlamak  gerekir.  Kazak  okullar nda,  butun 

?

Kazaklara dua etmek, bağımsızlığa emeği olanlara rahmet göndermek gerekir. Yeni nesillere başka 



milletlerin dini geleneklerine gore terbiye vermek nesli zehirlemektir. Akl  yok etmektir. Gerekirse 

?

yeni  yılbaşı  olarak  ‘21  Mart’ı  (nevruz)  yılbaşı  olarak  kabul  etmek  gerekir  ve  genç  nesillere  milli 



gelenekleri  aktarmak  gerek.

16

 Anne  babamıza, Rus dilindeki  şekliyle  mama, papa  ile  hitap etmek, 



ana diline saygısızlık olduğu gibi namussuzluk değil mi? der. Bugünkü Kazaklarda babadan kalma 

his ve heyecanlar cok yok. Buna sebep olanlar  da unutmamak gerek. Kazakist

?

an’da butun okullar n 



?

dili  Kazakça  olmalı,  kalan  Rus  okulları  da  buna  dâhil  olmalıdır.  Ana  dilini  öğretmeye  ilk  baştan 

başlamak  ve  ilkokuldan  başlamak  suretiyle  en  kaliteli  öğretmenleri  ana  dili  yani  Kazak  dili 

öğretmeni  olarak  atamak  gerek,  der.

17

  Ana  diline  verdiği  değeri  ortaya  koymak  için  şiirlerinde 



‘kucağını Kazakça açmak, Ana dilinin destancısı, Ana dilden Kaftan gibi,’ cümlelerle ifade etmiştir. 

Ünlü Kazak Dilbilimcisi, Turağul’a ithafen yazdığı şiirinde, ‘Ana dilden giymeğe altın kaftan alan, 

ak niyet ile emek verip ilme, karanlıktan çıkarılan düşünceden ter döken’. Diyerek, ana dilini, ‘altın 

kaftan’a  benzetmiştir.  Burada,  ana  dilin  kaftana  benzetilmesi  ile  milletlerin  millet  olarak 

yaşamasında  koruyucu,  ana  unsur  olduğunu,  altın  olarak  ifade  etmesi  ise  millet  hayat ndaki  en 

?

değerli varlık olarak sunmak istemesindendir.



18

 

Kastroşa saqal qoyıp, sert etken, 



Tuwğan tilden kiyerge bir zer şekpen. 

Aq niyetpen aralasıp ğılımğa, 

Qaraw tqan qon r oydan ter tokken.

?

?



19

 

 



Aynabulak  isimli  şiirinde  ‘Tarihe,  Sabit’e  bir  selam  versem.  Kazakca  kucak  ac p  hala  var 

?

mısın  desem’  deyişi  ile  Kazakçaya  ve  onu  yüceltenlere  verdiği  değeri  çok  güzel  bir  dille  ifade 



etmiştir.

20

 



Darıyğa, Säbiytke bir sälem bersem, 

 

38 


Qazaqşa quşaq jayıp, bılay desem: 

Armısıñ, Alatawdıñ aq ıyığı, 

Barmısıñ, düldül jüyrik, bulbul şeşen! 

Amancan  Jakıp,  dilek  ve  dualarından  biri  de  dini  olarak  gençlerin  manevi  değerlere  bağlı 

yetişmeleridir.  Çünkü  şaire  göre,  dinimizi  yeniden  bir  azimle  öğrenip  hac,  zekât  ve  diğer  şartları 

yerine getirmede gevşeklik göstermeden çalışmalı çabalamalıyız. Dini  medeniyetimizi uluslararası 

seviyeye yukseltmeliyiz. Anadilimiz, dinimiz, tarihimiz birbirinden ayr lmaz parcalard r. Biz de bu 

?

?



değerler  uğruna  şerefimizle  savaşabilmeliyiz.  Bu  noktada  savaşın  iki  metodu  vardır;  biri  hucum 

diğeri  savunmadır.  Gençlerimizi  başka  dinlerin  etkisine  karşı  sıkıca  çalışıp  savunmak 

durumunday z. Din, tarih ve dil; milletlerin millet olarak kalmalar nda en buyuk etkidir. 

?

?



21

 

Şair dua ederken sadece Kazaklara değil bütün Müslümanlara dua ederek ümmet olarak butun 



Müslümanların  arzuladığı  çok  saf  ve  temiz  bir  anlayışına  sahip  olduğunu  ortaya  koymaktadır. 

Yeniden  yazılan  ramazan  manileri  isimli  şiirinde  her  dörtlükten  her  seferinde  biri  olmak  kaydıyla 

iki nakarat beyitini tekrar eder. Bu beyitlerin birincisinde ‘Muhammed ummeti soyleyen jarapazan, 

Orucun  kabul  olsun  tutan  insan’  ikincisinde  ise  ‘Muhammed  ummeti  soyleyen  jarapazan,  On  iki 

ay n sultan  olan ramazan’ bentleriyle dileklerini aktar r. 

?

?



?  

Şair,  ‘Beyaz  evin  beyazla  dikilen  çadır  olsun,  Çocuğunun  en  büyüğü  batır  olsun,  Üsten 

düşman,  öteden  kurt  geldiğinde,  Batırın  danışmanı  şair  olsun’  der  .  dini  olarak  duygularını  ve 

dualarını çok sade ve güzel bir şekilde ortaya koyarken bir taraftan da ak otağ, batır, kurt, aile içinde 

buyuk cocuk gibi onemli milli motiflerden yararlanmıştır. 

 



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   90




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет