Кесте 1 - ҚР банк секторының көрсеткіштерінің динамикасы

ЭКОНОМИКА   
 
 
88
Кесте 2 – Қазақстан банк секторының көрсеткіштерінің динамикасы, млрд. теңге 
 
Қаржылық 
көрсеткіштер 
01.01.2008 
01.01.20009 
01.01.2010 
01.01.2011 
01.01.2012 
Активтер 
11 685 
11 890 
11 557 
12 032 
12 818 
Міндеттемеле
р 
10 260 
10 437 
12 537 
10 715 
11 515 
Меншікті 
капитал 
1425 
1 453 
-980 
1 316 
1 303 
Бөлінбеген 
пайда, 
ағымдағы 
жылдағы 
217 
11 
-2834 
1 420 
34 
Кредиттер 
8  868 
9 238 
9 639 
9 065 
10 473 
Депозиттер 
6 424 
6 873 
7 799 
6 851 
7 797 
ROA 
1,90 % 
0,09% 
-24,52% 
11,80% 
0,27% 
ROE 
15,23% 
0,76% 
289,18% 
107,90% 
2,61% 
ҚР РҚОА (РФЦА) ҚҚА мәліметтері бойынша 
 
Банк  секторында    негізінен  5  ірі  банктер 
жетекші  рөл  атқарады  :  АҚ  «Казкоммерцбанк», 
АҚ 
«Халық 
банк», 
АҚ 
«БТА 
Банк», 
АҚ 
«Центркредит банк», АҚ « АТФ Банк». Олар банк 
жүйесінің 65,3% нарығын қамтиды. Банк секторы-
ның 1 трлн. аспайтын активтері жалпы активтері-
нің 42,3 % құрайды. 01.01.2012 ж. бұл банктердің 
саны 34 немесе барлық банкілердң 89%  болды. 
Активтердің  жартысынан  көбі  (60%),  көлемі  1 
трлн.  артық,  қалған  бес  ірі  банктерде  жинақтал-
ған.  Аталған  банктерде  депозиттер  базасының 
шоғырлануы  да  осылай  сипатталады.  Депозит-
тердің бұлай шоғырлануы екінші деңгейдегі банк-
тердің  ресурстық  базасын  клиенттердің  салым-
дарын    тарту  арқылы  жинақтауға  бағытталған 
Ұлттық  банктің  дағдарыстан  кейінгі  саясатының 
нәтижесі.  Сонымен  қатар,  банк  секторының  ха-
лықтың сенімінен шықпағанын және дағдарыстан 
шыға бастағанын сипаттайды.   
Қаржылық  қиындықттарға  қарамастан  жо-
ғарыда аталған ірі  банкілер өздерінің банк секто-
рындағы  жетекші  рөлін  түсірген  жоқ  [2].  Бұл  жағ-
дай  дағдарыс  жылдары  мемлекеттің  банк  секто-
рын  қолдауының  арқасында  қалыптасты.  Өкімет 
қаржы  секторын  қолдауға  480  млрд.  теңге,  , 
соның ішінде 341 млрд. теңге банктердің  капита-
лын  қолдауға  бөлді.  Қалған  қаржы  АҚ  «Халық-
банк».  АҚ    «Казкоммерцбанк»  банктерінің  өтім-
ділігін  қолдау  мақсатында  олардың  депозиттері-
не салынды. 
Бірақ  ішкі  қаржы  нарығының   аз   ғана  банк 
тобына  тәуелділігі  барлық  банк  жүйесінің  дағда-
рыс жағдайында тұрақтылығына кері әсерін  тигі-
зуі  ықтимал.  Сонымен  қатар    ірі  және  кіші  банк-
тердің  арасында  бәсекелестіктің болмауы   олар-
дың қызметінің сапасын түсіреді.  
 Қазақстанда  қаржы  нарығында  бәсекелес 
шетел банкілері қызмет атқаруда. Оларды  отан-
дық нарыққа жіберудегі басты мақсат – банк ісін-
де иннвациялық технологияларды енгізу, бәсеке-
лестікті арттыру, пайыз мөлшерлемелерін төмен-
дету.  Бұл  бағытта  олардың  отандық  банк  секто-
рына  оңтайлы  әсері  бар  деп  айтуға  болады,  әсі-
ресе  пайыз  мөлшерлемелерін  төмендетуде. Ше-
тел  банкілерінің  қаржы  көзі    негізінен  арзан  ата-
лық    банктің  капиталынан  тұрады,  сондықтан 
олардың  пайыз  мөлшерлемелері  де  төмендеу. 
Бұлар:  ДБ    АО  «Сбербанк»,  АО  «Citibank»,  ДБ 
АО «HSBC Банк Казахстан».  
Банктер  арсындағы  бәсекелестік  оларға 
клиенттерді тартуға көп септігін тигізеді, бұл жал-
пы әрбір банктің қаржылық жағдайын жақсартуға 
көмектеседі.  Бірақ  бұл  үрдіс  әлі  көп  уақытқа  со-
зылуы  мүмкін,  өйткені  банктердің  ресурстық 
базалары  әлі  толық  қалыптасқан  жоқ,  сонымен 
қатар бәсекелестік нарықта   тәуекелдерді дұрыс 
бағалау    және  басқару  бан  тиімділігін  арттыру-
дың басты  факторы болып қалмақ.  
Қазақстанда  кіші  және    орта  банкілер  қар-
қынды  дамуда.  Себебі  ірі  банкілер  кезінде  шет 
елдерден  көптеген  ірі  кредиттер  алды  және  кре-
диттерді  кезінде  қайтара  алмай  кредит  қоржын-
дарының  сапасын  түсіріп  алды,  ал  қазір  бұл 
банкілер өздеріне резерв жинақтауға мәжбүр.          
Соңғы  жылдардағы  (дағдарыстан  кейінгі)   
Қазақстанада  банк  секторындағы  басты  пробле-
ма    төлем  мерзімі  өтіп  кеткен  және  жұмыс  іс-те-
мейтін  кредиттердің  көп  болуы.    Төменде  Қазақ-
стандағы 10 коммерциялық ірі  банктердің актив-
тері мен берілген кредит көлемі көрсетілген (кес-
те - 3)[3 ].  
 
 
 
 
 
 
 

ЭКОНОМИКА   
 
 
89
Кесте 3 - Қазақстандағы ірі банкілердің активтері мен кредиттерінің динамикасымлн. Теңге 
 
 
Банктер 
Кредит қоржыны 
Активтердегі 
кредиттердің 
үлесі, % 
Мерзімі  өткен 
кредиттердің 
үлесі, % 
Жұмыс 
істемейтін 
кредиттер,% 
01,01.2011 
01.01.2012 
АҚ 
«Казкоммерцбанк» 
2 344 296,5 
2 267 581,3  91 
32 
34 
АҚ «Халықбанк» 
1 224 415,8 
1 371 566,6  62 
18 
22 
АҚ  «Тұрғын  –  үй 
құрылыс 
жинақ 
банк» 
67 701 ,7 
90 684,3 
43 
2 
2 
АҚ  «Центркредит 
банк» 
719 928,2 
805 616,3 
76 
5 
16 
АҚ «Нурбанк» 
200 897,1 
222 264,9 
83 
19 
45 
АҚ «Темирбанк» 
212 202,4 
220 374,3 
86 
19 
55 
АҚ «АТФ банк» 
849 475,5 
863 326, 2 
88 
23 
28 
ДБ 
АО 
«Сбербанк» 
176 644, 6 
359 331,5 
73 
2 
7 
АО «KASPIBANK» 
288 704,2 
361 417,5 
86 
12 
16 
АҚ «Цеснабанк» 
149 287,9 
332648,8 
76 
2 
3 
 
Кестеде  көрсетілгендей  жалпы  кредит  қор-
жынының  көп  бөлігі  мерзімі  өткен  және  жұмыс 
істемейтін  кредиттерден    тұрады.  ҚР    ҚҚА  мәлі-
метті  бойынша  жұмыс  істемейтін  кредиттердің 
орташа үлесі 01.01.2012 ж - 34,48%  болды. Ссу-
далық  қоржынның  сапасының  бұлай  төмендеуін 
елдегі  іскерлік  белсенділіктің  нашарлауымен, 
бизнес  субъектілері  мен  халықтың  төлем  қабі-
леттігінің  болмауымен   түсіндіріледі.  Бірақ басты 
себеп - шаруашылық субъектілеріне әлемдегі те-
ріс  макроэкономикалық  факторлардың  әсері  кү-
шейе  түсуінен  деп  айтуға  болады. Оған  қоса  Қа-
зақстан  экономикасының  құрылымдық  әлсіздігі, 
банктердің кредиттік тәуекелдерді дұрыс бағалай 
білмеуі,  оларды  басқаруда    тәуекел  –  менедж-
менттің  деңгейінің  төмендігі  тұжырымдаған  дұ-
рыс.     
Қортындылай  келе    Қазақстан  банк  секто-
рында  бірқатар  тұрақтылық  сақталғанмен    банк 
жүйесі  дағдарыстан  кейінгі  дамуда  түзеліп  кетті 
деуге    болмайды.  Дағдарыстың  әсерінен    банк 
жүйесінің    барлық  әлсіз  жерлері  белгілі  болды, 
атап айтқанда: 
- тәуекелдерді  басқару  жүйесінің  болмауы 
немесе жеткіліксіз дамуы;  
- кредит қоржынының сапасының төмендігі; 
- жұмыс  істемейтін  займдардың  деңгейінің 
жоғары болуы; 
- кредиттер  мен  депозиттердің  жоғары 
деңгейде шоғырлануы; 
- сыртқы  макроэкономикалық      факторлар-
дың жағдайсыз өзгеруіне дайын еместігі.  
Банктің  кредит  қоржынының  сапасы. 
Қазақстан  банктерінің  ссудалық  қоржындарының 
сапасы  қазіргі  кезде  жоғары  емес  (кесте  - 
1).Стандартты  кредиттердің  көлемі  2007-2008 
жж. дағдарыста төмендегеннен кейін әлі бұрынғы 
қалпына келгенжоқ. Әсіресе күмәнді активтердің, 
соның       ішіне  4;5  санаттағы  күмәнді  кредиттер-
дің көлемі өсуде.  
 
 
Кесте 1 - ҚР банк секторынның ссудалық қоржынының сапасы (пайызбен,% барлық 
ссудалық қоржын көлеміне)  01.01. 2005 – 01. 01. 2012 жж. аралығында 
 
Тәуекелдертоптары 
2005 
2006 
2007 
2008 
2009 
2010 
2011  2012 
Стандартты 
56,2 
58,2 
52,7 
39,7 
43,0 
25,4 
26,4 
25,7 
Күмәнді: 
40,9 
39,5 
45,7 
58,8 
52,6 
44,0 
53,5 
52,3 
Күмәнді 1 санаттағы 
31,9 
32,2 
38,9 
44,5 
24,2 
17,4 
17,6 
15,3 
Күмәнді 2 санаттағы 
1,4 
1,1 
1,8 
10,9 
6,4 
3,9 
6,3 
6,5 
Күмәнді 3  санаттағы 
5,6 
4,2 
3,6 
1,3 
17,2 
13,1 
10,5 
12.4 
Күмәнді 4 санаттағы 
1,0 
0,9 
0,6 
0,1 
2,2 
2,3 
5,4 
4,1 
Күмәнді 5 санаттағы 
1,4 
1,1 
0,8 
2,0 
2,7 
7,2 
13,7 
14,0 
Үмітсіз 
2,9 
2,3 
1,6 
1,5 
4,4 
30,6 
20.1 
22,0 
Ссудалыққоржын  
барлық 
100 
100 
100 
100 
100 
100 
100 
100 
ҚҚА - деректері бойынша автор құрастырған 
 
ҚР  ҚҚА  25.06.2006  ж.  «Активтерді,  шартты  
міндеттемелерді  жіктеу    жәнеоларға  қарсы  про-
визиялар 
құру 
ережесі» 
бойынша 
банктің 
активтері  стандартты,  күмәнді  және  үмітсіз 

ЭКОНОМИКА   
 
 
90
болып жіктеледі. Күмәнді активтер олардың тәуе-
кел  деңгейіне  байланысты    әр  іқарай    5  санатқа 
бөлінеді. Кредиттерді бұлай жіктеу олардың қам-
тамасыз  етілу  сапасына,  қарыз  алушының     қар-
жылық  жағдайына,  оның  кредиттік  тарихына, 
заемшының  бұрын  банктен  алған  кредиттерінің 
жіктелу    санатына,  және  оның  есептелген  сыйа-
қысымен  бірге  толық  қайтарылу  ықтималдығына 
әсер етуші факторларға байланысты жүзеге асы-
рылады. 
Аталған жіктелу ережесі бойынша 4 және 5 
санаттағы  күмәнді  активтер  тұрақсыз,    өте  қиын 
(критический)    активтерге  жатады.  Әсіресе    5 
санаттағы активтер - төлем мерзімі 90 күннен ас-
там, қамтамасыз етілмеген, мақсатсыз пайдалан-
ғанактивтер.  Сондықтан  бұл  активтердің  үмітсіз 
кредиттерге  айналып  кетуге  ықтималдығы  өте 
жоғары. Ал үмітсіз активтерге тоқталатын болсақ, 
олардың  банк  секторындағы  ең  жоғарғы  деңгейі 
2010  ж.  30,6  %  болды.  Бұләлемдік  деңгейдегі 
жоғарғы көрсеткіш. Халықаралық банк іс –тәжри-
бесінде  үмітсіз  кредиттердің  көлемі  ссудалық 
қоржынның 5 % аспауға тиіс. Өйткені бұл көрсет-
кішітің  өсуі  жалпыбанксекторынақауіпті  жағдай 
туғызуы  мүмкін.  Американдық  банк  жүйесін  кө-
лемі  15  %  қайтарылмайтын  үмітсіз  кредиттер 
2007  ж.қаржылық дағдарысқа,  кейін  әлемдік  қар-
жылық дағдарысқа  әкелді.  Қазақстан  банк  секто-
рының  үмітсіз  кредиттер  көлемі  5  санаттағы  кү-
мәнді  активтермен  қоса  есептегенде  кредит  қор-
жынындағы  барлық  жұмыс істемейтін  кредиттер-
дің    үлесі  2012  ж.  басында  36%  жетті.Өкінішке 
орай банк секторының жағдайы өткен 2012 ж. Тү-
зелу жолына әлі түскен жоқ,  керісінше банк қор-
жынының сапасы төмендеп кетті (кесте - 2).   
 
Кесте  2 - ҚР банк секторының ссудалық қоржынының сапасы 
 
Көрсеткіштер атауы 
01.01 2012 
01.10.2012 
Негізгі 
қарыз, 
млрд.теңге 
%  барлық 
сомаға 
Негізгі 
қарыз, 
млрд.теңге 
%  барлық 
сомаға 
Барллық ссудалық қоржын 
10472,8 
100,0 
11 195,5 
100,0 
Стандартты активтер 
2 686,7 
25,7 
3 055,9 
27,3 
Күмәнді 
5 479,3 
52,3 
4 872,3 
43,5 
Күмәнді 1 санаттағы 
1 599,5 
15,3 
1 505,8 
13,5 
Күмәнді 2 санаттағы 
685,7 
6,5 
653,0 
5,8 
Күмәнді 3 санаттағы 
1 301,1 
12,4 
1 292,5 
11,5 
Күмәнді 4 санаттағы 
430,5 
4,1 
534,1 
4,8 
Күмәнді 5 санаттағы 
1 462 
14,0 
886,9 
7,9 
Ұмітсіз 
2 306,8 
22,0 
3 267,3 
29,2 
Өкілетті  органның  талабымен провизия 
мөлшері 
3 365,7 
 
32,1 
4 008,5 
35,8 
Жұмысістемейтін займдар 
3 670,9 
35,1 
4 108,1 
36,7 
Өтелу мерзімі 90 күннен асқанзаймдар 
3 2325,6 
30,8 
3 463,4 
30,9 
Ұлттықбанктің ҚҚКмәліметтері бойынша. 
 
Жұмыс  істемейтін  займдардың  үлесі  (5 
санаттағы  күмәнді  және  үмітсіз  займдар)  37,1%, 
немесе  4 154,2  млрд.  теңге  болды  (  ЖІӨ–нің 
18%).Үмітсіз займдардың көлемі 10 айдың ішінде 
7% - ға өсті. Төлем мерзімі 90 күннен асып төлен-
беген ссудалық қарыздың үлесі 30,9% жетті.  
Сонымен  банк  секторының  ссудалық  қор-
жынының қазіргі кездегі жағдайы «өте қиын» деп 
сипаттауға 
болады.Жағдайды 
тез 
арада 
түзеутуге кірісу қажет. Өйткені бұның соңы үлкен 
қаржылық 
дағдарысқа 
әкелуі  мүмкін. 
Осы 
мәселерді  шешу  мақсатында    2012  ж.  басында 
Қазақстанда 
АҚ 
«Проблемалық 
кредиттер 
қоры»құрылды.  Қордың  жалғыз  акционері  –  Ұлт-
тық банк. Ал Ұлттық бнктің қаржысы – мемлекет-
тің бюджетке түсетін қаржысы. Бұл шара мемле-
кеттің  коммерциялық банктерге  қөрсетіп  отырған 
қолдауы. Қордың негізгі мақсаты банктерді проб-
лемалық  кредиттерден  тазарту,  оларды  сатып 
алу,  алғашқы  құнын  қайтадан  орнына  келтіру. 
Қазір  соңғы  үміт  осы  құрылған  жаңа  «Қорда». 
Бірақ қордың жұмысы әлі көрінбейді.  
Сонымен  банк  секторының  топ  –  менед-
жерлерінің қызметінің деңгейінің төмен болуынан 
Үкімет коммерциялық банктерге қаржылыққолдау 
көрсетуге 
тағы 
да 
мәжбұр 
болып 
отыр.Болашақта мұндай жағдай болмас үшінбанк 
секторындағы  тәуекел  -  менеджмент  бағдарла-
масын,  банк  тәуекелдерін  басқару  жүйесін  қай-
тадан қарастыру қажет.  Банктердегі жұмыс істе-
мейтін  займдардың  шектен  тыс  көп  болуы  банк-
тердің  кредит  беруден  бастап,  оларды  жіктеуде: 
күмәнді, үмітсіз активтерге бөлуде, қайтару және 
қайтарылуын  қамтамасыз  ету  сияқты  кредиттеу 
процесстерінің  сатыларында  заңнамалық,  нор-
мативтік, т.б. Ұлттық банктің қаржылық қадағалау 
Комитетінің  құжаттарында  олқылықтардың  бо-
луын  сипаттайды.Осы  бағытта  банк  секторының 
алдында көптеген жұмыстар бар. 
 
Әдебиеттер: 
1.Банковские  риски.  Учебное  пособие,  под 
ред. проф. О. Лаврушина и проф. Н.Валенцовой. 
– М. : КНОРУС,2008. – 232 с. 

ЭКОНОМИКА   
 
 
91
2.Обзор  банковского  сектора  Казахстана. 
Аналитическая  служба  Рейтнгового  Агентства 
РФЦА. http//www.rfcaratings.kz 
3.Текщее    состояние  банковского  сектора 
Республики  Казахстан.  КФН  при  Национальном 
банке РК. –Алматы, 2012.  
 
Резюме 
В  данной  статье  рассматривается  состояние  банковской  системы  Казахстана  и  такая 
проблема как «кредитный  риск банков» в связи с огромными размерами неработающих кредитов, 
накопившихся    в  ссудном  портфеле  банков.  О  том,  что  ситуация  в  банковском  секторе 
достаточно стабильная,  однако  он  отличается высокой степенью концентрации,  зависимостью 
внутреннего  рынка  от  небольшой  группы  банков,  низким  качеством  ссудного  порфеля.  Объем 
неработающих  кредитов  к  концу  2012г.  достиг  36,7%.  Для  более  четкого  представления 
ситуации  приведены  табличные  данные.  Ситуация  требует  срочного  включения  в  работу  АО 
«Фонда проблемных кредитов». 
Resume 
This  article  examines  the  state  of  the  banking  system  of  Kazakhstan  and  the  problem  as  the  "credit 
risk" due to the huge size of non-performing loans that have accumulated in the loan portfolio of banks. The 
fact  that  the  situation  in  the  banking  sector  is  quite  stable,  but  it  has  a  high  degree  of  concentration,  the 
dependence  of  the  domestic market  from  a  small  group  of  banks, the  poor  quality  of  the  loan  portfolio.The 
volume  of  non-performing  loans  by  the  end  of  2012  reached  36.7%.For  a  better  understanding  of  the 
situation  tabular  data  is  shown.  The  situation  calls  for  an  urgent  start  operation  of  JSC  "Fund  for  problem 
loans." 
 
 
УДК 339.9:341.243 
 
СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘМІЛЕЛЕР БОЙЫНША МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ 
ОРЫНДАМАҒАНЫ ҮШІН ТАРАПТАРДЫҢ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ 
 
Курбанова  М.Н.  -  PhD  докторы,  Л.Н.  Гумилев  атындағы  Еуразия  Ұлттық  Университетінің 
заң факультетінің халықаралық құқық кафедрасының оқытушысы 
Бейсенбаева  А.Б.  -  Л.Н.  Гумилев  атындағы  Еуразия  Ұлттық  Университетінің  заң 
факультетінің халықаралық құқық кафедрасының магистранты 
 
Мазмұндама 
Таңдалған  тақырыптың  көкейкестілігі  мінсіз,  өйткені  қазіргі  таңда  экономикалық  өмірдің 
маңызды  құрам  бөлігі  ретінде  сыртқы  экономикалық  қызмет  қарастырылады.  Қандай  да  бір 
мемлекеттің әлемдік саудадағы рөлі оның халықаралық қауымдастықтың мүшесі ретіндегі беделін 
анықтайды. 
Сондықтан 
әр 
мемлекет 
өзінің 
азаматтары 
мен 
заңды 
тұлғаларына 
сыртқыэкономикалық  қызметке  қатысу  үшін  жағымды  жағдайлар  туғызуға  тырысады.  Соңғы 
жылдары  сыртқы  экономикалық  қызмет  кең  таралуда  және  алуан  түрлі  және  көп  жоспарлы 
сипатқа ие.  
Негізгі  ұғымдар:  сыртқы  экономикалық  қызмет,сыртқы  экономикалық  мәмілелер, 
халықаралық сауда, халықаралық экономикалық айналым.  
 
Халықаралық  экономикалық  қатынастар-
дың  ерекшелігі  осы  саладағы  шарттардың  ерек-
ше құқықтық режимінің қалыптасуына әкеледі. Бі-
рақ  ең  алдымен,  сыртқы  экономикалық  байла-
ныстар саласында шарттар түсінігін ашып қарас-
тыру  қажет.  «Сыртқы  сауда  мәмілесі»,  «сыртқы 
экономикалық  мәміле»  түсініктерінің  арасындағы 
аражік  «ішкі»  және  «сыртқы»  құқықтық  режимде-
рін,  яғни  сыртқы  экономикалық  саладағы  опера-
цияларды реттейтін нормаларды және бұл сала-
ға  жатпайтын  қатынастар  арасында  айырмашы-
лық жүргізуден көрініс табады [1].  
Халықаралық  келісімдердің,  ұлттық  заңна-
маның  және  қалыптасқан  сыртқы  сауда  тәжіри-
бесінің нормаларын талдау негізінде сыртқы сау-
да  мәмілесіне сипатты  екі  қасиетті  көрсетуге  бо-
лады.  Біріншіден,  тараптардың  біреуі  өзге  мем-
лекетте  орналасқан,  осыған  байланысты,  көпте-
ген  жағдайда  шетелдік  (шетел  азаматы  немесе 
шетел  заңды  тұлғасы)  болып  табылады.  Екінші-
ден,  мұндай  мәміленің  пәні  –  сыртқы  сауда  опе-
рациясы  (тауар  жеткізілімі,  мүлікті  жалдау,  жүк 
тасымалы,  сыртқы  сауда  сипатындағы  қызмет-
терді көрсету)[2].   
Сыртқы  экономикалық  саладағы  қатынас-
тырдың  ерекшелігі  объективті  сипатқа  ие.  Ол 
барлық  елдердің құқықтарында өз көрінісін таба-
ды.  Дегенмен  әр  құқықта  әр  түрлі  көрініске  ие. 
Сыртқы  экономикалық  қатынастардың  құқықтық 
реттелуінің  халықаралық  унификациялану  үрдісі 
сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы 
шарттардың ерекшеліктерінің  халықаралық нор-
маларда бекітілуіне әкелуде. Сонымен қатар көп-
теген  мемлекеттерде  халықаралық  экономика-
лық  қатынастарды  қозғайтын  арнайы  нормалар-
дың қабылданып жатқаны да айта кететін жайт.  

ЭКОНОМИКА   
 
 
92
«Сыртқы  экономикалық  (немесе  сыртқы 
сауда) мәмілесі» түсінігін анықтау мәселесі халы-
қаралық  экономикалық  қатынастарды  реттеу  са-
ласындағы  әр  мемлекеттің  құзыреті  шеңбері  мә-
селесімен  тығыз  байланысты.  Нақты  салада  құ-
қық  субъектілері  келісімдік  қатынастарға  түсетін 
әр түрлі мемлекеттердің мүдделері қиылысатын-
дығы  жағдайын  ескере  отырып,  бұндай  сипат-
тағы мәмілелердің жасалуы және жеке және заң-
ды  тұлғалар  мен  шетелдік  әріптестер  арасын-
дағы  контрактілердің  орындалуы  тек  қана  бір 
мемлекеттің  заңымен  реттеліне  алмайтындығын 
тағы көрсетеміз. 
 Мемлекет  нақты  саладағы  қатынастарды 
тек  қана  өз  құқығымен  реттеуге  тырысса  да,  әр 
мемлекеттің  юрисдикциялық  құзыретінің  белгілі 
бір  шеңберде  шектелуіне  байланысты  бұны  то-
лық жүзеге асыру мүмкін емес. 
Осыған байланысты ұлттық заңнамада та-
раптардың  қолданылатын  құқықты  таңдау  және 
дауларды  шетел  соттары мен  арбитраждарында 
қарауды  таңдау  мүмкіндігіне  жол  беріледі,  соны-
мен  қатар  сыртқы  экономикалық  қызмет  сала-
сындағы  шарттардың  құқықтық  режимінің  колли-
зиялық нормалары есепке алынады [1]. 
Сыртқы  экономикалық  шарттарды  қарас-
тыру  кезінде  олардың  азаматтық-құқықтық  си-
паты  ерекшеленеді.  Мұндай  белгілеу  нақтылау-
ды  қажет  етеді.  Қазіргі  жағдайда  осы  шарттар 
бойынша  тараптардың  қатынастарына  әкімшілік, 
валюталық,  кеден,  салық  және  өзге  де  заңнама-
лардың  нормалары  әсер  етеді.  Мысалы,  контра-
генттер тауарларды кіргізу мен шығару ережеле-
рін;  кеденнен  өту  тәртібін;  қойылған  өнімнің 
адамдардың денсаулығын, қоршаған ортаны қор-
ғау бойынша міндетті талаптарға, белгілі бір тех-
никалық параметрлерге сәйкестігі тұрғысынан қа-
растырғанда  белгіленген  ережелерді  ескеруі 
қажет.  
Келтірілген мысалдар, халықаралық эконо-
микалық  байланыстар  саласынндағы  шарттар 
тек  қана  азаматтық  құқықпен  реттелмейтіндігін, 
сонымен  қатар  салалық  сипатқа  байланысты 
өзге  де  нормалардың  әсеріне  ұшырайтындығын 
көрсетеді.  Осы  мағынада  шарттардың  негізінде 
тараптардың  қатынастарын  реттеу  кешенді  си-
патқа ие болады. Мұндай жағдай тек қана қарас-
тырылып  отырған  салаға  тән  емес.  Сыртқы  эко-
номикалық  мәмілелерге  қатысты  әр  түрлі  құқық 
салаларының нормаларының әсер етуімен қатар, 
әр  түрлі  мемлекеттердің  құқықтарының  әсер  етуі 
жайында  сөз  қозғалып  отыр.  Бұл  сыртқы  эконо-
микалық  мәмілелердің  ерекшелігі  болып  табы-
лады.  
Мемлекеттің  сыртқы  экономикалық  қыз-
меті  осы  мемлекеттің  экономикасына  қатысты 
сыртқы  әрекет  ретінде  ғана  қарастырылмауы 
тиіс,  өйткені  біріншісі  екіншісінің  бөлінбес  бөлігі 
болып табылады.  
Заңның  қоғамдық  қатынастарға  тікелей 
әрекет  етуін  қарастыруда  заң  нормаларының 
диспозитивтік  және  императивтік  бөлінуін  ескер-
ген  жөн.  Диспозитивтік  нормалардан  тараптар-
дың  келісімі  бойынша  бас  тартуға  болады,  ал 
императивтік  нормалар  тараптарға  мұндай  мүм-
кіндік  бермейді.  Осыған  орай,  қарастырылып 
отырған қатынастар саласында императвтік және 
диспозитивтік реттеу әдістерінің қарым-қатынасы 
мәселесін  қою  көкейкесті  болып  келеді.  Деген-
мен  тараптардың  еркіндік  бостандығы  қағидасы-
на  сәйкес  тараптар  олардың  қатынастарына  қа-
тысты қолданылатын ұлттық құқық жайында өза-
ра келіседі. Сондықтан нақты мемлекеттің ұлттық 
азаматтық-құқықтық императивтік нормаларының 
сыртқы  экономикалық  мәмілелер  бойынша  та-
раптардың  құқықтары  мен  міндеттеріне  барлық 
жағдайларда  әрекет  ете  алмауы  бұл  саладағы 
императивтік  нормалардың  тиімділігін  төменде-
теді.  
Сыртқы  экономикалық  шарттар  бойынша 
азаматтық  қатынастарды  сипаттаушы  белгі  – 
диспозитивтілік қағидасының әрекет етуі. Бұл қа-
ғида  көрсетілген  қатынастардың  диспозитивтік 
нормалармен  реттелетіндігінде,  сонымен  бір-ге-
субъектілердіңөз құқықтарын жүзеге асыру тәрті-
бін  анықтаудан,  өкілдер  атынан  әрекет  етуден, 
өз құқықтарын үшінші тұлғаларға беруден көрініс 
табады.  Диспозитивтілік  қағидасы  экономиканы 
тиімді реттеу үшін қажет.  
Айтып  өткендей,  диспозитивтілік  қағидасы 
тараптардың  еркіндік  бостандығында  көрініс  та-
бады. Тараптардың еркіндік бостандығы көптеген 
мемлекеттердің  заңнамаларымен  танылады.  Де-
генмен бұл ұғым мемлекеттердің заңнамаларын-
да  әр  түрлі  түсініледі.  Бір  мемлекеттерде  бұл 
ұғым  шектелмейді.  Өзге  мемлекеттерде  шартты 
локализациялау  қағидасы  әрекет  етеді,  яғни 
тараптар  осы  мәмілеге  қатысты  құқықты  таңдай 
алады [3].  
Ал  сыртқы  экономикалық  мәмілелердің 
нысаны  мен  оларға  қол  қою  тәртібіне  келсек, 
бұған  қатысты  заңнама  ерекше  ережелер  орна-
тады. Сыртқы экономикалық мәмілелердің ныса-
ны  мен  оларға  қол  қою  тәртібі  оның  жасалу  ор-
нына  қарамастан  ұлттық  заңнамамен  анықтала-
ды. Яғни егер мәміле шетелде жасалса, ол оның 
нысаны  мен  оған  қол  қою  тәртібіне  қатысты  ұлт-
тық заңнама талабына бағынуы тиіс. Бұл жағдай 
өте  маңызды практикалық  мәнге  ие,  өйткені  көп-
теген  мемлекеттердің  заңнамасы  бойынша  (Анг-
лия,  Франция  және  өзге  де  мемлекеттер)  сауда 
мәмілелеріне  қатысты  жасасудың  ауызша  ныса-
ны жарамды болып табылады [4].  
1980  жылғы  Тауарларды  халықаралық  са-
тып  алу-сату  шарттары  туралы  Вена  конвенция-
сында  (Вена  конвенциясы)  осы  конвенция 
«тараптардың  коммерциялық  кәсіпорындары  әр 
түрлі  мемлекеттерде  орналасқан  жағдайда» 
шарттарға  қатысты  қолданылады  деп  айтылған. 
«Тараптың  коммерциялық  кәсіпорыны»  термині 
арнайы  мағынаға  ие  және  тараптың  негізгі  қыз-
мет  орнын  білдіреді  (place  of  business)  [5].  Яғни 
сыртқы  экономикалық  мәміленің  міндетті  сипаты 
–  мәміле  тараптарының  коммерциялық  кәсіпо-

ЭКОНОМИКА   
 
 
93
рындарының әр түрлі мемлекеттерде орналасуы. 
Бұдан  мәміле  тараптарының  ұлты  (мемлекеттік 
тиістілігі)  шешуші  мәнге  ие  болмайтындығын 
анықтаймыз.  
Мысалы,  қазақстандық  заңды  тұлға  (яғни 
Қазақстан  территориясында  тіркелген  ұйым)  өз 
қызметін  тұрақты  түрде шетел  мемлекетінің  тер-
риториясында  (яғни  коммерциялық  кәсіпорны 
шетелде  орналасқан)  жүзеге  асыра  алады. 
Тиісінше, бұндай заңды тұлға мен өзге қазақстан-
дық  фирма  арасында  жасалған  контракт  сыртқы 
экономикалық контракт ретінде қарастырылады.  
Керісінше, мысалы, егер америкалық фир-
ма  мен  қазақстандық фирмалар  Қазақстанда  ор-
наласқан болса, бұл америкалық және қазақстан-
дық  фирмалар  арасында  жасалған  контракт 
сыртқы  экономикалық  контракт  ретінде  қарасты-
рылмайды.  Бұл  жағдайда  мәміле  кәдімгі  («ішкі») 
азаматтық-құқықтық  мәміле  ретінде  қарастыры-
лады  және  Қазақстан  Республикасының  азамат-
тық заңнамасымен реттеледі.  
Сыртқы  экономикалық  шарттар  бойынша 
тараптардың  міндеттемелерді  бұзғаны  үшін 
жауапкершілігі маңызды болып табылады.  
Тараптардың  жауапкершілігі  туралы  мә-
селе,  біріншіден,  мәмілеге  қолданылатын  құқық-
қа, соның ішінде, халықаралық шарттарға, ең ал-
дымен  Вена  конвенциясына  тәуелді,  екіншіден, 
мәміле шарттарына тәуелді. 
Вена  конвенциясына  сәйкес  жауапкерші-
лік: 
1.Бір  тараптың  мәміленің  екінші  тара-
пының  өз  міндеттемелерін  орындауды  бұзғаны 
үшін жауап ретінде мәмілені тоқтату немесе бұзу 
мүмкіндігінен; 
2.Кінәлі 
тараптың 
мәмілені 
бұзудан 
келтірілген шығындарды өтеу міндетінен тұрады. 
Егер  мәміле  жасалғаннан  кейін  бір  тарап-
тың шарттық міндеттемелерін толық орындай ал-
майтындығы  анық  болса,  мысалы,  оның  несие 
қабілетсіздігі  анықталса,  екінші  тараптың  мәміле 
бойынша  өз  міндеттемелерін  орындауды  тоқта-
туға  жол  беріледі.  Дегенмен  егер  екінші  тарап 
қарсы  орындаудың  жеткілікті  кепілдемелерін 
алса,  бұл  тарап  өзінің  міндеттемелерін  орын-
дауды  жалғастыруы  қажет.  Вена  конвенциясы-
ның 72-бабына сәйкес егербір тараптың шарттың 
талаптарын    бұзатындығы  анықталса,  екінші  та-
рап  шартты  бұза  алады.  Көрсетілген  жағдайлар 
«шарттың  бұзылуын  айқын  көруге»  жауапты 
реакция  болып  табылады.  Осылай,  Конвенция 
бойынша  шарттың  бұзылуы  үшін  тек  қана  шарт-
тың  бұзылуына  шын  қауіп  төнсе  жеткілікті,  ал 
кейбір  мемлекеттердің  азаматтық  заңнамалары 
бұзу фактісінің кәдімгі орын алуын талап етеді.  
Вена  конвенциясының  81-бабына  сәйкес 
шарттың  бұзылуы  екі  тарапты  да  шығындарды 
өтеу құқығын сақтай отырып, шарт бойынша мін-
деттемелерден  босатады.  Сонымен  қатар  бір 
тарап  екінші  тараптан  контракт  бойынша  алын-
ғанның  бәрін  қайтаруды  талап  ете  алады.  Вена 
конвенциясы  кінәлі  тараптың  шығындарды  өтеу 
міндеті туралы айтады, бірақ  айып төлембойын-
ша ережелер белгілемейді,  яғни айып төлемнор-
мативтік емес, келісімдік сипатқа ие.  
Сыртқы  экономикалық  мәмілені  реттеудегі 
халықаралық  құқықтың  рөлі  екі  бағытта  жүзеге 
асырылады:  1.  Халықаралық  экономикалық  бай-
ланыстарды  жүзеге  асыруда  құқықтық  негізін, 
яғни  құқықтық  режимін  орнату;  2.  Материалдық-
құқықтық  нормаларды  унификациялау  негізінде 
сыртқы  экономикалық  мәміленің  бірыңғай  құқық-
тық  реттелуін  құру.  Бірінші  бағыттың  ішінен  екі 
жақты  шарртарды  атап  кеткен  жөн.  Бұл  шарттар 
тек  сауда  емес,  сонымен  қатар  келісуші  мем-
лекеттер  арасындағы  кез  келген  экономикалық 
қатынастардың  жалпы  құқықтың  негізін  орна-
тады.  Соңғы  уақытта  сауда  шарртарының  да-
муында олардың орнына сауда, ғылыми-техника-
лық  және  экономикалық  ынтымақтастық  туралы 
үкіметаралық  келісім-шарттар  жасалуда.  Осы 
шарттар  қатысушыларға  маңызды  мәселелерді 
шешеді:  әр  келісуші  мемлекет  тарапынан  сауда 
немесе  экономикалық  байланыстарды  жүзеге 
асыруға  құқылы  субъектіні  анықтайды;  кедендік 
алымдар;  тауарды  кіргізу-шығару  тәртібі;  тран-
зит; тауарды тасымалдауға қатысты қатынастар-
да  бір  біріне  құқықтық  режим  береді,  бір  мемле-
кеттің  жеке  заңы  және  заңды  тұлғасының  екінші 
мемлекеттегі 
қызметінің 
құқықтық 
режимін 
анықтайды. 
Сыртқы  экономикалық  мәмілені  реттеудегі 
құқықтың  екінші  бағыты  әр  түрлі  мемлекеттерде 
бірыңғай  құқықтық  режим  құрудан  көрінеді,  ол 
тиісінше коллизиялық құқық нормалары мен аза-
маттық  материалдық  құқық  нормаларының  уни-
фикациялануы арқылы жүзеге асырылады. 
Сыртқы  экономикалық  мәмілені  реттеудің 
тағы  бір  ерекшелігі  мемлекеттік  емес  реттеу  бо-
лып табылады. Мұндай реттеудің негізігі нысаны 
«контракттік  талаптар»:  шартты  жасай  отырып, 
тараптар  келісім  бойвнша  өздерінің  құқықтары 
мен  міндеттерін  еркін  орнату  бостандығына  ие. 
Бірақ бұл бостандық шексіз емес. Біріншіден, жа-
рия  құқық  нормаларымен,  екіншіден,  азаматтық 
құқықтың  жалпы  диспозитивтілігімен  (тыйым  са-
лынбағанның  бәрі  рұқсат  етіледі),  үшіншіден, 
азаматтық  құқықтың  императивті  нормаларымен 
шектеліп отырады. 
Мемлекеттік  емес  реттеу  жүйесінде  халы-
қаралық  сауда  әдет–ғұрыптары  ерекше  орында. 
Әдет-ғұрыптар  –  тәжірибеде  қалыптасқан,  бірақ 
міндетті  заңи  күші  жоқ  бірыңғай  тұрақты  ере-
желер жиынтығы. Егер шартта сауда әдет ғұрып-
тарына сілтеме жасалса, ол онда сипатқа ие бо-
лып,  шарттың  талаптары  ретінде  қабылданады. 
Дүниежүзінде  халықаралық  сауда  әдет-ғұрыпта-
рының бірнеше түрлері бар. 1994 жылы жасалған 
және  жарияланған  халықаралық  коммерциялық 
контракт  қағидалары  УНИДРУА  (Жеке  құқықты 
унификациялау  жөніндегі  халықаралық  инсти-
тут).  УНИДРУА  қағидаттары  халықаралық  шарт 
болып  табылмайды,  мемлекеттердің  қосылуын 

ЭКОНОМИКА   
 
 
94
талап  етпейді,  тек  ұсыныстық  сипатта  болады 
[6]. 
Қазіргі таңда сыртқы экономикалық қызмет 
белсенді  болып  келеді,  сонымен  қатар  оның 
құқықтық  реттелуі  тұрақты  жетілдірілу  үстінде. 
Тараптардың осы саладағы мәмілелерді орында-
мағаны үшін жауапкершілік институты өте күр-де-
лі  мәселе,  өткені  мемлекеттердің  заңнамалары 
алуан  түрлі.  Сондықтан  бұл  сұрақтың  одан  әрі 
зерттеуді талап ететіндігі анық.  
 
Әдебиеттер: 
1.Зыкин И.С. «Договор во внешнеэкономи-
ческой деятельности». - Москва, 1990. 
2.«Международное  частное  право»  под 
ред. Садикова О.Н. - Москва, 1994.  
3.Богуславский 
М.М. 
«Международное 
частное право». - Москва, 1998.  
4.«Внешнеторговая  сделка».  -  Москва, 
1995. 
5.Конвенция  ООН  о  договорах  междуна-
родной  купли-продажи  товаров.  Заключенав  г. 
Вене 11.04.1980. //Вестник ВАС РФ. – 1994-№1. 
6.Богуславский М.М. Международное част-
ное  право.  -  М.:  «Международные  отношения», 
1994.
 
Резюме 
Внешнеэкономическая  деятельность  занимает  одну  из  главных  ролей  в  экономической 
деятельности  любого  государства.  От  того,  какое  место  занимает  государство  во  всемирной 
торговле, зависит экономическое положение, а также авторитет государства на мировой арене. 
Поэтому 
государства 
стремятся 
создать 
лучшие 
условия 
для 
своих 
субъектов 
внешнеэкономической  деятельности,  преследуя  цель  активного  участия  в  мероприятиях 
мирового  масштаба  по  созданию  наиболее  благоприятного  правового  режима  в  международном 
экономическом обороте.  
Resume 
The  eхternal  economic  activity  takes  one  of  the  main  roles  in  the  economic  activity  ofevery  country. 
The  economic  conditionsand  the  authority  of  the  state  in  the  worldwide  area  depend  from  the  place  of  the 
state in the world trade.  
That  is  why  all  states  try  to  create  the  best  conditions  for  their  subjects  of  the  eхternal  economic 
activity. 
 
 
УДК  378.14:377.5 
 
ВСТУПЛЕНИЕ КАЗАХСТАНА В ВТО: РЕАЛИИ И ПЕРСПЕКТИВЫ 
 
Джаканов  Д.С.  –  магистрант  Костанайского  инженерно-экономического  университета 
им.М.Дулатова 
Дамбаулова  Г.К.  –  к.э.н.,  доцент  кафедры  экономики  Костанайского  инженерно-
экономического университета им. М.Дулатова 
 
Аннотация 
Республика Казахстан на пороге вступления во Всемирную торговую организацию. В данной 
статье проанализировано состояние агропромышленного комплекса страны, выявлены основные 
проблемы  в  секторе  сельского  хозяйства,  предложены  механизмы  по  подготовке  АПК  РК  к 
вступлению в ВТО. 
Ключевые слова: Республика Казахстан, экономика, сельское хозяйство, агропромышленный 
комплекс, проблемы, Всемирная торговая организация. 
 
В  последние  годы  Правительством  Рес-
публики  Казахстан  активно  ведется  подготовка 
ко вступлению во Всемирную торговую организа-
цию (ВТО). 
Всемирная  торговая  организация (англ.-
WorldTradeOrganization (WTO) –  международная 
организация,  созданная  1  января 1995  года с 
целью 
 
 либерализации междуна-родной 
торговли  и  регулирования  торгово-политических 
отношений  государств-членов.  ВТО  является 
преемницей Генерального  соглашения  по  тари-
фам  и  торговле (ГАТТ),  заключенного  в  1947 
году  и  на  протяжении  почти  50  лет  фактически 
выполнявшего  функции  международной  органи-
зации[1].  На  сегодняшний  день  в  состав  ВТО 
входит  158  государств.  Республика  Казахстан  с 
1996  года  по  настоящее  время является  наблю-
дателем ВТО, и планирует вступление в данную 
организацию. 
Из  опыта  вступления  других  стран  в  ВТО 
можно отметить, что каждая из них имеет так на-
зываемые  «чувствительные»  отрасли:  отрасли, 
производители  которых  в  наибольшей  степени 
уязвимы,  когда  страна  становится  членом  дан-
ной организации [2]. 

ЭКОНОМИКА   
 
 
95
В Казахстане имеются триподобные отрас-
ли  –  сельское  хозяйство,  пищевая  и  легкая  про-
мышленность. 
Сельское  хозяйство  в  Республике  Казах-
стан,  даже  с  учетом  снижения  его  доли  в  вало-
вом  внутреннем  продукте  (ВВП),  имеет  немало-
важное  значение  в  построении  экономики  стра-
ны. 
Площадь  сельскохозяйственных  угодий 
Республики  Казахстан  составляет  216.7  млн.  га, 
в том числе пашня – 22,6 млн. га, сенокосы – 5,0 
млн. га, пастбища – 189 млн. га. 
Климатические  условия  республики  позво-
ляют  в  большинстве  регионов  выращивать  зер-
новые культуры, на орошаемых землях в южном 
регионе  –  возделывать  хлопчатник,  табак,  рис, 
сахарную свеклу, а также виноградники и плодо-
вые сады. 
В  то  же  время,  по  оценкам,  биоклимати-
ческий  потенциал  земледельческой  зоны  в  2,7 
раза  ниже, чем  в  Северной  Америке  и  Западной 
Европе [3]. 
Климатические  условия  Казахстана  позво-
ляют использовать естественные пастбища в ка-
честве  круглогодичной  кормовой  базы,  что  соз-
дает  условия  для  развития животноводства. Од-
нако  ввиду  недостаточной  обводненности  паст-
бищ  в  2012  г.  сельскохозяйственными  произво-
дителями использовалось лишь 52,6 млн. га, или 
около 28% их общей площади [4]. 
Основными 
проблемами, 
препятствую-
щими  стабильному  развитию  отрасли  сельского 
хозяйства Республики Казахстан, а также ограни-
чивающими выход казахстанских сельхоз товаро 
производителей  на  качественный  и  конкуренто-
способный уровень являются: 
1.  низкий  уровень  государственного  субси-
дирования сельхоз предприятий; 
2.  снижение  доли  сельского  хозяйства  в 
конечной  цене  готовой  продукции,  поскольку  в 
процессе ее реализации возникает значительное 
число  посредников,  не  имеющих  отношения  к 
непосредственно к производству; 
3.  высокий  уровень  накопленной  задол-
женности  сельхозпроизводителей  по  обяза-
тельствам; 
4.  существенная  зависимость  сельского 
хозяйства от климатических условий; 
5.  неэффективное  использование  природ-
но-климатического  потенциала  местности  при 
возделывании  сельскохозяйственных  культур  и 
выращивании животных; 
6. нерациональное использование пашни; 
7.  многочисленность  агропромышленных 
формирований,  размеры  которых  не  позволяют 
вести  сельхозпроизводство  с  учетом  наиболее 
полного использования материальных, трудовых 
и иных ресурсов; 
8.  недостаток  квалифицированных  кадров 
и рост численности самостоятельно занятых, что 
является одной из причин низкой производитель-
ности труда в сельскохозяйственном производст-
ве; 
9. низкий уровень доходов сельского насе-
ления. 
Средние  многолетние  данные  об  экономи-
ческой  эффективности  ведения  сельскохозяйст-
венного  производства  в  зоне  сухих  степей  и 
полупустынь  многих  стран  мира,  свидетельст-
вуют  о  высокой  экономической  эффективности 
ведения  растениеводства  и  животноводства  в 
данной  зоне.  Республике  Казахстан  для  рента-
бельного  ведения  сельскохозяйственного  произ-
водства  необходима  помощь  государства  в  ос-
трозасушливые  годы  для  приобретения  основ-
ных  и  оборотных  средств  производства,  нужны 
долголетние  связи  и  кооперация  между  агар-
ными  субъектами  и  государственными  финанси-
рующими  организациями  в  деле  рентабельного 
ведения  хозяйства.  Между  хозяйствами  и  госу-
дарством должны быть заключены долгосрочные 
договора,  гарантирующие  финансовое  и  мате-
риальное снабжение хозяйств, за счет страховых 
фондов в критические периоды хозяйствования в 
острозасушливые  годы.  Кроме  того,  в  засуш-
ливые  годы,  государство  не  должно  применять 
строгого  и  непосильного  для  хозяйства  налого-
вого  обременения,  не  допускать  больших  про-
центов  на  кредитование.  Государство  должно 
знать,  что  долгосрочное  страхование  крестьян-
ских  хозяйств  обернется  достаточно  большой 
прибылью  в  пользу  государства  в  годы,  обеспе-
ченные обильной влажностью почвы.  
Правительству нужно также решить вопрос 
со строительством зернохранилищ. К примеру, в 
зерновой индустрии РК в урожайные годы, избы-
ток зерна утилизируется либо экспортируется по 
низким ценам, а в засушливые годы государство 
испытывает  дефицит  зерна  и,  как  следствие, 
цены  на  соответствующую  продукцию  начинают 
повышаться, пропорционально обостряя общест-
венное положение в стране. 
Не  стоит  оставлять  без  внимания  ситуа-
цию  с  горюче-смазочными  материалами  (ГСМ), 
так как именно ГСМ играет немаловажную роль в 
ценообразовании  сельскохозяйственных  продук-
тов.  Действующая  государственная  программа 
субсидирования  и  обеспечения  крестьян  топ-
ливом работает не достаточно эффективно. 
Также  стоит  отметить,  что  программы  «С 
дипломом в село» и введения сельской квоты на 
распределение образовательных грантов, недос-
таточно  эффективно  повлияло  на  кадровый  де-
фицит в сельхозсубъектах. Для решения данной 
проблемы  необходимо  провести  ряд  мероприя-
тий  по  улучшению  социально-экономического 
уровня  в  сельской  местности,  а  именно  нужно 
повысить  уровень  заработной  платы  сельским 
жителям,  осуществить  монтаж  систем  газоснаб-
жения  и  водоснабжения,  выдавать  образова-
тельные  гранты  на  аграрные  и  ветеринарные 
специальности  с  условием  последующей  их  от-
работки.  

ЭКОНОМИКА   
 
 
96
В  последние  годы  активно  работает 
государственная  программа  индустриализации, 
при этом сельскохозяйственное машиностроение 
и  строительство  перерабатывающих  произ-
водств  не  получили  должного  развития.  Госу-
дарству крайне необходимо создавать перераба-
тывающие  предприятия,  так  как  экспорт  готовой 
продукции  намного  эффективнее,  с  экономичес-
кой  точки  зрения,  чем  экспорт  сырья.  Причем 
строительство  подобных  предприятий  необхо-
димо  осуществлять  в  непосредственной  близос-
ти к хозяйствам, с целью снижения транспортных 
и  прочих  издержек,  негативно  влияющих  на 
ценообразование. Пока же стоит констатировать 
лишь  тот  факт,  что  населению  приходится 
приобретать  в  магазинах  более  качественные  и 
дешевые  колбасы  и  молочные  продукты  произ-
водства  Российской  Федерации,  и  курятины  им-
портированной из США [4]. 
Установлено, 
что 
во 
всем 
мире 
наибольшая  рентабельность  сельскохозяйст-
венного  производства  наблюдается,  независимо 
от  форм  собственности,  в  крупных  механизиро-
ванных  хозяйствах.  Мелкие  хозяйства  с  разной 
формой  собственности,  не  объединенные  в  ко-
оперативы  и  акционерные  общества,  являются 
во  всем  мире  неконкурентоспособными  и,  как 
правило,  со  временем  разоряются  и  ликвиди-
руются.  Ликвидацию  колхозов  и  совхозов  в  90-е 
годы  прошлого  века  обосновывали  необходи-
мостью  замены  социалистических  производст-
венных  отношений  на  капиталистические.  Круп-
ные  предприятия  более  рентабельны,  а  форма 
собственности  никаким  образом  не  влияет  на 
форму  производственных  отношений,  таким  об-
разом,  разрушение  крупных хозяйств было лиш-
ним. 
Учитывая 
проблемы, 
ограничивающие 
выход казахстанских сельхозпроизводителей  на 
новый  качественный  уровень  развития,  ведущие 
экономисты  Казахстана  (Р.Сагиева  [5],Г.Марчен-
ко  [6])считают,  что  после  вступления  страны  в 
ВТО государство ожидают массовые потрясения. 
Представители малого и среднего бизнеса обан-
кротятся,  не  выдержав  конкуренции  с  иностран-
ным  производителем,  который  практически  сво-
бодно, без высоких таможенных пошлин, выйдет 
на  казахстанский  рынок.  Кроме  того,  вступление 
в ВТО откроет рынки дешевым импортным сель-
скохозяйственным 
продуктам, 
с 
которыми 
местные  производители  конкурировать  смогут 
нескоро.  Скорее  -  сельское  хозяйство  в  стране 
перестанет существовать, что приведет к сниже-
нию уровня жизни сельчан и зависимости страны 
от  импортного  продовольствия.  Аналитики,  вос-
питанные  в  рамках  советской  школы,  полагают, 
что  пренебрежение  малым  и  средним  бизнесом, 
а также сельским хозяйством может стать более 
чем  опасным  фактором  для  экономики  любой 
страны. 
Потребители,  казалось  бы,  должны  будут 
радостно приветствовать поступление импортно-
го  товара,  так  как  цены  в  конкурентной  среде 
резко  снизятся,  ассортимент  существенно  рас-
ширится. Однако вряд ли население сможет нас-
ладиться всем этим великолепием: товары будут 
доступны  только  тем,  кто  в  новых  условиях  смо-
жет заработать деньги. А сегодня около четверти 
населения Казахстана работает в малом и сред-
нем  бизнесе,  и  после  вступления  страны  в  ВТО, 
как  показывает  практика  других  государств, 
многие  из  них  попросту  разорятся.  Выжившим 
предпринимателям  придется  осваивать  новые 
технологии,  что,  в  свою  очередь, может повлечь 
за собой массовые увольнения[7]. 
В  качестве  примера  можно  рассмотреть 
соседний  Кыргызстан.  Несмотря  на  то,  что 
Кыргызская  Республика  вступила  в  ВТО  в  1998 
году,  особого  экономического  роста  в  стране  не 
произошло.  Более  того,  по  сравнению  с  1998 
годом объем торговли Киргизии с третьими стра-
нами снизился: в 1999 году — на 10,6 процентов, 
в  2000-м  —  на  5,9  процентов.  По  данным 
Национального  статистического  комитета  Кыр-
гызстана, объем промышленной продукции стра-
ны в первом полугодии 2003 года упал на 9 про-
центов по отношению к 2004 году. В начале 2005 
года полностью простаивали 203 промышленных 
предприятия,  или  33  процента  от  их  общего 
числа.  Объем  инвестиций  в  строительство  сни-
зился  на  17,8  процентов.  Все  это  закончилось, 
как известно, «тюльпановой» революцией [8]. 
Чтобы  избежать  подобной  ситуации,  бла-
гополучно войти в состав ВТО, необходима прог-
рамма  государственной  поддержки  сельхоз-
производителей и сельского населения в целом. 
Кроме  того,  для  повышения  рентабельности  аг-
рарного  производства  необходимо  проводить 
политику  объединения  мелких  сельхозпроизво-
дителей  в  крупные  корпорации,  коллективные 
хозяйства и акционерные общества. 
 
Литература: 
1.  Википедия  –  свободная   мультиязычная
 
универсальная  интернет-энциклопедия.  –  wikipe-
dia.org. 
2.  Информационный  центр  по  вопросам 
вступления Казахстана в ВТО. -www.wto.kz. 
3.  Казахстан  1991-2006  годы.  Информа-
ционно-аналитический  сборник  под  ред.  А.А. 
Смаилова, - Астана, 2007 г. 
4.  Назарбаев  Н.А.Через  кризис  к  обновле-
нию  и  развитию  //Республиканская  газета  «Ка-
захстанская правда». - №64. -6 марта 2009 года. 
5. «В ВТО Казахстан должен будет позабо-
титься  об  АПК  –  эксперт  Римма  Сагиева»  от  16 
ноября 
2012 
г. 
//Портал 
новостей 
B-
News,www.bnews.kz/ru/videonews/post/110591; 
6.  «Элита  Казахстана.  Власть.  Бизнес. 
Общество»  второе  издание,  Александр  Агеев, 
Ануар Байшуаков, Ерлан Сейтимов. - С. 171-172, 
259  издательство  «ИНЭС-ЦА».  -  Алматы,  2008 
год. 

ЭКОНОМИКА   
 
 
97
7. ЕрбергенСалыков«Вступление Казахста-
на  в  ВТО  добьет  наш  аграрный  сектор» 
//интернет-газета «Zona.kz». - www.zonakz.net; 
8.  «Почему  Казахстану  нельзя  вступать  в 
ВТО»//Казахстанский 
общественно-геополити-
ческий 
портал 
TokaDoka. 
- 
tokadoka.kz
. 
Түійн 
Қазақстан  Республикасы  Дүниежүзiлiк  сауда  ұйымға  кiрудiң  табалдырығында.  Елдiң 
агроөнеркәсiптiк  кешенiнің  күйі  осы  мақалада  талданған,  ауыл  шаруашылығының  секторындағы 
негiзгi  мәселелер  анықталған,ДСҰ-ға  кiруге  ҚР  агроөнеркәсiптiк  кешенiн  дайындығы  бойынша 
тетiк ұсынылған. 
Resume 
The Republic of Kazakhstan is getting readyto join the World Trade Organization. This article analyzes 
the  state  of  the  country's  agro-industrial  complex,  identifies  the  main  problems  in  the  agricultural  sector, 
proposes the mechanisms of preparationagro-industrial complex ofKazakhstan to join the WTO 
 
 
УДК 338.436.2 (574) 
 
СЕЛЬСКАЯ ЭКОНОМИКА КАЗАХСТАНА: АНАЛИЗ ПРОЦЕССОВ 
 
Дамбаулова Г.К. - к.э.н., доцент Костанайского инженерно-экономического университета им. 
М.Дулатова 
Кутикова  Е.Е.  –  магистрант  Костанайского  инженерно-экономического  университета  им. 
М.Дулатова 
Аннотация 
Процесс  реформирования  сельских  территорий, а  так  же  пути  их  преодоления  необходимы 
для  развития  села.  В  современных  условиях  меры  по  развитию  аграрного  производства  должны 
быть  дополнены  проектами  комплексного  и  устойчивого  развития  сельских  территорий, 
охватывающих  не  только  аграрное  производство,  но  и  лесное,  водное  хозяйства,  местную 
промышленность, туризм, социально-бытовую инфраструктуру и другие виды деятельности.  
Ключевые  слова:  аграрное  производство,  водное  хозяйство,  местная  промышленность, 
туризм, село, предпринимательство, реформирование, сельский потенциал. 
 
В  процессе  реформирования  сельского 
развития в республики можно выделить 4 этапа, 
каждый  из  которых характеризуется  своими  спе-
цифическими особенностями.  
Период  1992-1994  гг  характеризовался, 
прежде  всего,  ускоренным  реформированием 
сельскохозяйственных  предприятий.  Роль  госу-
дарства  на  этом  этапе  была  сосредоточена  на 
создание  законодательной  базы.  В  этот  период 
не  была  обеспечена  непрерывность  технологи-
ческого процесса производства продукции на жи-
вотноводческих  фермах,  птицефабриках  и  дру-
гих  объектах.  Ускоренная  приватизация  иму-
щества  государственных  сельскохозяйственных, 
заготовительных, перерабатывающих и обслужи-
вающих  предприятий  агропромышленного  ком-
плекса,  а  также  отсутствие  на  практике  возмож-
ного  выбора  форм  хозяйствования,  упор  на  соз-
дание  крестьянских  хозяйств  в  условиях  инфля-
ции,  разбалансированность  отрасли  привели  к 
тому,  что  кооперация,  вертикальная  интеграция 
в  сельском  хозяйстве  стали  невозможными.  Все 
это отразилось на эффективности сельхозпроиз-
водства.  
Для    этапа  1995-1997  гг.  характерно  уско-
рение процесса снижения объемов производства 
продукции  сельского  хозяйства,  как  за  счет  про-
должающегося  сокращения  посевных  площадей 
и поголовья скота, так и снижения урожайности и 
продуктивности.  Ввиду  резкой  смены  политики 
госфинансирования  при  переходе  к  рыночным 
механизмам перелива капитала и изменения со-
отношения бюджетных и внебюджетных источни-
ков  капитальных  вложений  в  сторону  резкого 
снижения доли первых, значительно сократились 
инвестиции  в  сельское  хозяйство.    Спад  произ-
водства  в  сельском  хозяйстве  имел  серьезные 
социальные  последствия.  Произошел  отток  на-
селения, прежде всего, молодежи.  
В  1998-2000  гг  появились  первые позитив-
ные  сдвиги  в  развитии  казахстанского  села.    В 
этот  период  усилилась  государственная  под-
держка  сельских  товаропроизводителей.  Увели-
чилось  количество  предприятий,  получивших 
льготные  кредиты,  материально-технические  ре-
сурсы на условиях лизинга. Социальные процес-
сы на селе вызвали необходимость усиления го-
сударственной поддержки села.   
В  2001-2002  гг.  соответствующими  поста-
новлениями  правительства  вводится  двухуров-
невый    государственный  закуп  зерна.  Увеличи-
ваются  расходы  государства  на  развитие  сельс-
кого  хозяйства.  В  2002г.  на  его  развитие  будет 
направлено  15,6  млрд.  тенге,  что  на  1,3  млрд. 
больше,  чем  в  2001г.  Увеличивается  сумма  кре-
дитных  средств  из  государственного  бюджета- 
121,3  млрд.  тенге  в  2002г.  против  8,42  млрд. 
тенге в 2001г. Государством на этом этапе пред-
принимались  определенные  шаги  и  по  другим 
направлениям развития социальной сферы [1].  

ЭКОНОМИКА   
 
 
98
Село – это образ жизни миллионов людей, 
источник  сохранения  традиций,  самобытности 
всех  этносов  стиран,  вместе  с  тем  этим  особен-
ностям  села    в  первые  годы  реформ  уделялось 
мало внимания.  
По  данным  государственной  статистики,  в 
сельской  местности  проживает  почти  половина 
всего  населения  страны  (40%).  Кроме  того,  как 
отмечал  в своем послании Президент РК Н. На-
зарбаев:    «Село  –  это  образ  жизни  народа,  ис-
точник  культуры,  традиций,  обычаев  и  духовной 
жизни.  Уже  только  эта  совокупность  факторов 
требует от нас серьезного отношения к селу. Об-
щеизвестно и доказано историей, что  при любых 
революционных  катаклизмах  основная  тяжесть 
болезненных  перемен  приходится  на  село.  И 
Казахстан не стал исключением…» [2]. 
В  статье  третий  Закона  РК  от  8  декабря 
1993  года  «Об  административно-территориаль-
ном устройстве РК» аул (село) выделен в качест-
ве населенного пункта с численностью не менее 
50  человек,  из  которых  работники,  занятые  в 
сельскохозяйственном  производстве  и  члены  их 
семей  составляют  не  менее  половины  населе-
ния.  Оба  документа  фиксируют  специфику  рас-
смотрения  села  как  структурного  элемента 
сельскохозяйственного производства [3].  
В настоящее время наметилась тенденция 
усиления  государственной  поддержки  иннова-
ционного  развития  аграрного  производства.  Од-
нако  любая  отраслевая  политика,  в  том  числе  и 
аграрная,  может  полностью  совпадать  с  целями 
развития сельских территорий, может частично с 
ними пересекаться, а может им и противоречить. 
Так,  высокоинтенсивное  аграрное  производство 
приводит  к  сокращению  занятости  населения. 
Поэтому  для  эффективной  и  сбалансированной 
жизнедеятельности сельских территорий данный 
подход  требует  существенного  обновления  и 
диверсификации.  
В  современных  условиях  меры  по  разви-
тию  аграрного  производства  должны  быть  до-
полнены  проектами  комплексного  и  устойчивого 
развития  сельских  территорий,  охватывающих 
не  только  аграрное  производство,  но  и  лесное, 
водное  хозяйства,  местную  промышленность, 
туризм,  социально-бытовую  инфраструктуру  и 
другие виды деятельности. Без развития назван-
ных сфер деятельности неосуществимо увеличе-
ние  эффективности  сельской  экономики  и  улуч-
шение  условий  проживания  в  сельской  местнос-
ти.  
Одним  из  приоритетных  направлений  эко-
номической  реформы,  производимой  в  настоя-
щее  время  в  Казахстане,  является  становление 
и  развитие  предпринимательства  на  селе.  Об-
щество всё больше осознаёт, что малый и сред-
ний бизнес представляет собой одно из клююче-
вых  условий  формирования  рыночных  механиз-
мов и является составляющей частью современ-
ной рыночной системы.  

жүктеу/скачать 6,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: