Нұсқаулар Сөздік қарсылықтарды талдау. Сөздік қарсылықтар мен сөз таптары лексикалық парадигматиканың көрінісі ретінде

үй

 

›

 

Нұсқаулар

Сөздік қарсылықтарды

талдау. Сөздік

қарсылықтар мен сөз

таптары лексикалық

парадигматиканың

көрінісі ретінде

ЖАҚСЫ ЖҰМЫСЫҢЫЗДЫ БІЛІМ

ҚОРЫНА ЖІБЕРУ ОҢАЙ. ТӨМЕНДЕГІ

ПІШІНДІ ПАЙДАЛАНЫҢЫЗ

Білім қорын оқу мен жұмыста пайдаланатын

студенттер, аспиранттар, жас ғалымдар сізге

алғыстары шексіз.

http://www.allbest.ru сайтында жарияланған

КІРІСПЕ

Қазіргі орыс тіліндегі әлеуметтік-мәдени

өзгерістердің, орыс халқының әлемінің картинасын

бейнелеу ерекшеліктерін зерттей отырып, тіл білімі

әртүрлі мәртебедегі тілдік құбылыстарға жүгінеді.

Зерттелетін лексика сайтын таңдау тілдік

бірліктердің артындағы шындықтың кез келген

фрагменті туралы идеяларға байланысты. Мәдени

мазмұны жағынан сөздің семантикасы мен ішкі

формасы жағынан тұлғаның интеллектуалдық

қасиеттері мен тәрбиесін көрсететін сөздік қорды

маңызды деп санауға болады.

Зерттеу материалында «білімді/білімсіз адам»

қарама-қайшылығын білдіретін лексемалардың

сөздік анықтамалары, сонымен қатар зерттелетін

лексикалық бірліктерді қамтитын контексттер

қамтылған.

Материал келесілерден үздіксіз сынама алу әдісімен

таңдалды:

1) лексикографиялық дереккөздер: Ожегов С.И.,

Шведова Н.Ю. «Орыс тілінің түсіндірме сөздігі»;

М.Львов «Орыс тілінің антонимдерінің сөздігі»;

Етістіктің түсіндірме сөздігі: идеографиялық

сипаттама. Ағылшын тіліндегі баламаларды,

синонимдерді, антонимдерді көрсетумен. / ред.

Л.Г.Бабенко; Орыс тіліндегі зат есімдердің үлкен

түсіндірме сөздігі. Идеографиялық сипаттама.

Синонимдер. Антонимдер / ред. Л.Г.Бабенко; Орыс

тілінің синонимдер сөздігі – 2 томда / ред.

Евгеньева; Т.Ф. Ефремова «Орыс тілінің түсіндірме

сөздігі: түсіндірме және деривациялық»; Орыс

тілінің синонимдерінің сөздік-тезаурусы / ред. Л.Г.

Бабенко; Орыс тілінің үлкен түсіндірме сөздігі / ред.

С.А.Кузнецова; Орыс тілінің сөздігі – 4 томда / ред.

А.П.Евгеньева; Орыс тілінің түсіндірме сөздігі / ред.

Д.Н.Ушакова.

2) қазіргі журналистиканың 2000-2008 жылдарға

арналған мәтіндері (Орыс тілінің Ұлттық

корпусының мәліметтері бойынша).

Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны қазіргі орыс

тіліндегі «білімді/білімсіз адам» лексика-

семантикалық оппозициясы болып табылады.

Жұмыстың әртүрлі кезеңдеріндегі зерттеу пәні:

1) «Білім» саласының құрылымы және ондағы

«білімді/білімсіз адам» оппозициясының орны;

2) қазіргі баспа басылымдарының мәтіндерінде

«білімді/білімсіз адам» оппозициясының ұсынылуы.

Сонымен, дипломдық жұмыстың мақсаты тілдегі

«Білім» өрісінің элементі ретіндегі «білімді/білімсіз

адам» оппозициясын, сонымен қатар оның

публицистикалық мәтінде бейнелену

ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.

Қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді шешу

көзделуде:

1) лексиканы парадигматикалық сипаттау

мәселелері, контексте сөздің лексикалық

мағынасының жүзеге асу ерекшеліктері туралы

ғылыми әдебиеттерді зерделеу;

2) зерттеу үшін материал таңдау;

3) «Білімді/білімсіз адам» оппозициясының «Білім»

саласының лексикалық ұсынымдарын қарастыру,

зерттелетін топтастыру шеңберінде сөздердің

синонимдік, антонимдік және иерархиялық

байланыстарын анықтау;

4) зерттелетін лексемалардың мағыналық және

лексикалық үйлесімділігін мерзімді

басылымдардағы контекстік материалдар

мысалында талдау.

Жұмыста келесі әдістер қолданылады:

1) компоненттік талдау әдісі;

2) лексиканы идеографиялық жіктеу әдісі;

3) далалық әдіс;

4) контекстік талдау әдісі;

5) материалды сандық өңдеу.

Бұл зерттеудің өзектілігі тілдің лексикалық

жүйесіндегі белсенді трансформацияларға

байланысты, ол белгілі бір түрде бұқаралық

санадағы өзгерістерді көрсетеді және келесіден

көрінеді: бұл зерттеу лингвистикалық ғылымның

маңызды фрагментін жан-жақты сипаттауға

мүмкіндік береді. интеллектуалдық қасиеттер, адам

тәрбиесі туралы идеялармен байланысты дүниенің

суреті. Қазіргі лексикологияның маңызды

ережелерінің бірі – лексиканы жүйелі ұйымдастыру

– сөздіктің жаңа тарауларына семантикалық талдау

жасау қажеттілігін туғызады. Тілдің лексикалық

құрамының жекелеген фрагменттерін зерттеудегі

жүйелік-семасиологиялық тәсіл тек сипаттамалық

лексикология мен практикалық лексикография үшін

ғана емес, сонымен бірге тұтастай алғанда

лингвистикалық теория үшін де маңызды, өйткені

белгілі бір сөз табындағы жеке тұлғаны анықтауға,

жүйелік заңдылықтарды тереңірек түсінуге

мүмкіндік береді. Баспа басылымдарындағы

фразалық материалды талдау «Білім» тобындағы

сөздердің тіркесімділігі мен контекстік ортаға

байланысты олардың мағыналық жүктемесі туралы

түсінікті айтарлықтай кеңейтеді. Бұл зерттеудің

теориялық маңыздылығын анықтайды.

Кешенді талдау «Білім» саласын егжей-тегжейлі

қарастыруға мүмкіндік береді, сонымен қатар осы

сала тобының шеңберінде лексиканың өзара

әрекеттесу ерекшеліктерін және зерттелетін

бірліктердің контекстік серіктестермен өзара

әрекеттесуін сипаттайды. Материалды осындай

күрделі сипаттауда, сондай-ақ бұрын ерекше назар

аудару объектісіне айналмаған мәтіндердің үлкен

көлемін тартуда зерттеудің жаңашылдығы

байқалады.

Зерттеудің практикалық құндылығы оның

нәтижелерін лексикографиялық тәжірибеде,

сонымен қатар лексикология, семантика бойынша

практикалық сабақтарды өткізуде, 

мектеп

сабақтары

сөздердің тақырыптық топтарын,

синонимдерді, антонимдерді зерттеуге байланысты

тақырыптар бойынша.

Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден,

негізгі бөлімнің екі тарауынан, қорытындыдан және

пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспе тақырыпты таңдаудың өзектілігін негіздейді,

объектіні, пәнін, мақсатын және сәйкес міндеттерін

анықтайды, зерттеу әдістері мен материал көздерін

сипаттайды.

Бірінші тарауда жалпы теориялық сұрақтар

қарастырылады. Қазіргі орыс тілінің лексикалық

жүйесіндегі парадигматикалық қатынастар

сипатталады. Негізгі ұғымдар анықталады:

қарсылық ұғымдары, тілдің өріс құрылымы және

лексика-семантикалық топ. Мақалада «Білім»

лексика-семантикалық тобының ішіндегі «білімді/

білімсіз адам» сапалық негіздегі және адам

интеллектісін білдіретін жеке лексикалық бірліктер

арасындағы қарама-қайшылықтар қарастырылады.

«Білімді/білімсіз» лексемаларының мысалында

синонимдік және антонимдік қатынастың мәні

ашылады.

Екінші тарауда контекс категориясы қарастырылып,

контекст түрлері мен олардың контекстік

ортасындағы сөздердің лексикалық

мағыналарының қалыптасуына әсер ететін

факторлардың арақатынасы айқындалады.

Мақалада зерттелетін лексикалық бірліктердің

публицистикалық мәтіндегі қызметі мен

үйлесімділігі талданады.

Қорытындыда зерттеу нәтижелері жинақталып,

негізгі тұжырымдар тұжырымдалады.

парадигматикалық контекст лексикалық сөз

1-ТАРАУ. Қазіргі орыс тіліндегі «білімді/білімсіз

адам» оппозициясы

Оппозиция (латын тілінен oppositio – қарсылық)

мазмұн жазықтығындағы бірліктердің

айырмашылығына сәйкес келетін өрнек

жазықтығының бірліктері арасындағы тілдік

маңызды айырмашылық. Бұл интерпретация

оппозициялық ұғымды «Білім» саласының әртүрлі

тілдік бірліктерінің арақатынасын саралау және

олардың жүйелік байланыстарын көрсету үшін

пайдалануға мүмкіндік береді. Міне, осы тұрғыдан

біз оппозицияны «білімді/білімсіз адам» деп

қарастырамыз. Бұл оппозиция семантикалық

құрылымның жалпы және дифференциалдық

компоненттеріне негізделген «Білім» өрісінің

лексикалық бірліктері енетін семантикалық

оппозиция парадигмаларының бүкіл жиынтығын

қамтиды. Осы парадигмалардың тіркесімі өрістің

лексикалық бірліктерін парадигматикалық анықтау

үшін шешуші рөл атқарады. Парадигматикалық

анықтама өрістің лексикалық бірліктерін

ажырататын семантикалық белгілерді белгілеуден

тұрады. Сонымен, «Білім» саласының барлық

лексикалық өкілдерін қамтитын «білімді/білімсіз

адам» оппозициясы жалпы (интегралдық) және

әртүрлі (дифференциалды) элементтерге ыдырауды

болжайды.

Оппозиция «білімді/білімсіз адам» – көп өлшемді

білім, өйткені осы екі оппозициялық мүшенің

мазмұны жағынан ортақ семантикалық

компоненттер саланың басқа лексикалық

бірліктеріне таралады. Сонымен, «Білім» өрісі

«адамның интеллектуалдық қабілеті» жалпы

семантикалық белгісімен біріктірілген және

мағынасында қандай да бір интегралды компоненті

бар барлық қарама-қайшылықтардың жиынтығы.

Өріс элементтері тұрақты және жүйелік қатынастар

арқылы байланысады, демек, өрістің барлық

лексикалық бірліктері бір-біріне өзара қарама-

қарсы, т.б. олардың арасында үнемі қарама-қарсы

қатынастар туындайды. Қарсыластың әрбір сөзінің

мағынасы өрістің басқа сөздерінің мағыналары

белгілі болған жағдайда ғана толық анықталады.

«Білім» семантикалық өрісі орыс тілінде сөйлейтін

адамға интуитивті түрде түсінікті және ол үшін

психологиялық шындыққа ие. семантикалық өрістің

негізінде жатқан семантикалық белгіні белгілі бір

концептуалды категория ретінде қарастыруға

болады, сол немесе басқа жолмен өзара

байланысты. 

айналадағы адам

шындықпен және

оның өмірлік тәжірибесімен. «Білім» семантикалық

өрісі тілдің автономды дербес ішкі жүйесі болып

табылады және мұндай ассоциациялардың

жиынтығында тілде арнайы көрініс тапқан адам

әлемінің бейнесін құрайды.

Тілде қарама-қайшылықтың болуы адамның

шындықты барлық қарама-қайшылықты

күрделілігімен қабылдау сипатына байланысты.

Оппозиция мүшелері лексикалық парадигманың ең

шеткі нүктелерінде тұрады, сондықтан қазіргі орыс

тіліндегі «білімді – білімсіз адам» оппозициясын

қарастыра отырып, ең алдымен осы лексикалық

бірліктер мен олардың өкілдері арасында

туындайтын парадигматикалық қатынастарды

сипаттау қажет, өйткені бұл қатынастар жүйелі

лексиканың әр алуан көріністерінің болуын

анықтайды: сөздердің лексика-семантикалық

топтастырылуы, сөздердің семантикалық және

формальды-семантикалық қарама-

қайшылықтарының барлық түрлері.

1.1 Лексиканың парадигматикалық сипаттамасы.

Оппозиция ұғымы. Тілдің лексикалық жүйесіндегі

өрістің сөздік қарама-қайшылығының жүзеге асу

формалары

«Лексикадағы парадигматикалық қатынастар тіл

жүйесінің бір деңгейіне жататын және осы мағынада

бір типтегі тілдік бірліктердің ұқсастығына

негізделеді. Бұл қарым-қатынастар сөздік қордың

аясында сөз таптарының әртүрлі түрлерінің

қатысуымен көрінеді». Е.В. Кузнецова Орыс тілінің

лексикологиясы. М., 1989, б. 30 Біздің жағдайда біз

лексикалық бірліктердің ұқсастығы туралы сөз

қозғаймыз, бұл бірліктер өздерінің мағыналық

құрылымының белгілі бір компоненттері бойынша

бір-біріне ұқсас немесе қарама-қарсы болуы мүмкін,

бұл сол компоненттердің құрамы мен ұйымдасуы

деп түсініледі. сөздің лексикалық мағынасын

құрайды.

Сөз мағыналарының құрамдас бөліктері семалар

деп аталады. Сөздердің лексикалық

мағыналарының мазмұнын құрайтын семалар

сәйкес ұғымдардың белгілерімен

корреляцияланады, ұғымдар болмыс

құбылыстарының белгілерін көрсетеді.

Сөздердің парадигматикалық байланыстары әр

түрлі сөздердің мағыналарында бір

компоненттердің болуына негізделеді. Ортақ

семалардың болуы, олардың әртүрлі сөздердің

семемаларында қайталануы сәйкес сөздерді мағына

жағынан парадигматикалық корреляция жасайды.

Сөзде мағына компоненттері де, форма

компоненттері де бірдей болуы мүмкін

болғандықтан, бұл компоненттердің табиғаты мен

қайталану дәрежесі де әртүрлі болғандықтан,

сөздердің парадигматикалық байланыстары да,

олардың жасалу формалары да алуан түрлі. көрінісі.

Ең алдымен парадигматикалық байланыстардың

көріну формаларын ажыратып, оларға осы

қатынастар арқылы байланысты элементтердің

минималды және максимум құрамы негізінде

қарама-қарсы қоялық. Бұл қатынастардың

минималды көрінісі ретінде сөздік қарсылықтар

танылады, ал сөз таптары максималды болып

табылады.

Оппозиция ұғымына анықтама берейік. Оппозиция

– «оппозиция» Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Орыс

тілінің түсіндірме сөздігі. М., 2004, б. 456. Екі тілдік

құбылысты қарсы қою – олардың арасындағы

айырмашылықты, бірінің, екіншісінің белгілерінің

қарама-қарсылығын көрсете отырып, оларды

салыстыру деген сөз. Тілдік белгінің лексикалық

жүйедегі басқа белгілерге қатысы қарсылық

негізінде анықталады. Бұл сөзді тілдегі басқа

сөздермен байланыстыратын қарама-

қайшылықтарды есепке алмай, сөздің лексикалық

мағыналарын сипаттау мүмкін емес. Сөз кіретін

қарама-қайшылықтарды ашу оның мағынасын

барабар сипаттауға мүмкіндік береді.

Тілдік бірліктердің қарама-қарсылығы туралы айту

үшін бұл бірліктердің бір-бірімен салыстыруға негіз

болатын ортақ тұстары болуы шарт. Оппозиция

(оппозиция) жоғарыда айтқанымыздай, оппозиция

мүшелерінің қандай да бір жағынан ерекшеленіп

қана қоймай, сонымен қатар бір-біріне ұқсас болуын

болжайды. Қарсылық мүшелеріне ортақ белгілер

интегралдық, ал ерекшеленетін белгілер

дифференциалды мағыналық белгілер деп аталады.

Сөздердің өзара байланысын оның құрамдас

элементтерінің мағыналарының ортақтығы

негізінде ажыратылатын жеке «Білім» тобының

шеңберінде зерттеудің мәні бар екені анық.

Өріс ішіндегі семантикалық қарама-қайшылықтарды

сипаттағанда, семантикалық компоненттерді, атап

айтқанда, бинарлық белгілерді пайдалану ыңғайлы.

«Білім» саласына біріккен жекелеген тілдік

бірліктердің арасында болатын қарама-қарсылық

қатынастарды сипаттайық.

«Вербальды қарсылық деп бір-біріне бір жағынан

ұқсас, бір мезгілде қандай да бір жағынан

ерекшеленетін жұп сөздерді айтамыз. Қарама-

қайшылықтар шеңберінде сөздердің

компоненттерін анықтаушы, екі сөзге де ұқсас

немесе ортақ және дифференциациялаушы ретінде

жіктеуге болады, соған сәйкес сөздер ерекшеленеді.

» Кузнецова Е.В. Орыс тілінің лексикологиясы. М.,

1989, б. 46. Вербалды қарама-қайшылықтардың

типологиясы олардың екі тұрғыдан сипатталуын

болжайды.

Сөздер формасы жағынан, яғни лексемаларда ортақ

морфемалардың болуы жағынан да, мағыналары

ортақ семантикалық компоненттер, семалар болса,

мағынасы жағынан ұқсас болуы мүмкін.

Е.В.Кузнецова вербальды қарсылықтың үш негізгі

түрін ажыратады: формалды, семантикалық және

формальды-семантикалық Сол жерде.

Формальды қарама-қайшылықтарға жалпы

морфемалары бар, бірақ мағыналық жағынан ұқсас

емес сөздер жатады. Семантикалық қарама-

қайшылықтар ортақ морфемалары жоқ

(грамматикалық сөздерден басқа), бірақ мағынасы

жағынан ұқсас және құрамында ортақ семалар бар

сөздердің жұптары арқылы беріледі. Формальды-

семантикалық қарама-қайшылықтар құрамы

жағынан да, мағынасы жағынан да ұқсас сөздерді

біріктіреді.

Қарама-қарсы сөздерді құраушы компоненттердің

нақты қатынасы формалды немесе мағыналық

жағынан сипаттауға болады, яғни оларды формасы

жағынан да, мағынасы жағынан да салыстыруға

болады. Сондықтан әрбір оппозиция үшін екі

сипаттама болуы мүмкін және қажет:

лексемалардың қатынасы және семемалардың

қатынасы. Компоненттер арақатынасының сипатына

қарай Е.В.Кузнецова оппозицияның үш түрін

ажыратады: сәйкестік оппозициясы; жеке, немесе

қосуға қарсылық; эквиполенттік, немесе кесіп өтуге

қарсылық Кузнецов Е.В. Орыс тілінің

лексикологиясы. М., 1989, б. 46.

1. Тұлғаға қарсылық бір жазықтықта ұқсас сөздердің

байланысуынан көрінеді, оның үстіне олардың

ұқсастығы толық. Тұлғаның формальды қарама-

қайшылықтарының мысалы омонимдер болуы

мүмкін. Семантикалық жағынан омонимдер мүлдем

ұқсамайды, яғни олардың ортақ компоненттері жоқ.

Тұлғаның семантикалық қарама-қайшылықтарының

мысалдары ретінде мағыналары толығымен сәйкес

келетін абсолютті синонимдерді келтіруге болады.

Тұлғаның қарама-қайшылықтары арқылы

байланысқан сөздер арасындағы қатынасты екі

сөздің формалды немесе мағыналық

компоненттерінің толық ұқсастығын көрсететін AB-

AB формуласы арқылы бейнелеуге болады.

2. Жекеше қарама-қайшылықтар формалды және

мағыналық сөз байланыстарында да көрінуі мүмкін.

Бұл түрдегі қарама-қайшылықтар екі сөздің

компоненттерінің осындай арақатынасын

болжайды, егер сөздердің бірі екіншісінде

қайталанатын сияқты, оған «кіреді» және бұл екі

сөздің ұқсастығын білдіреді. Оның үстіне басқа

затты қамтитын сөзде жалпы бөліктен басқа,

ерекше, ажыратушы да болады. Демек, бұл сөздің

мағынасы дифференциалдауыштың

компоненттерімен белгіленіп, мағыналы болып

шығады. Формальды түрде мұндай қатынастар AB-

АВС формуласына сәйкес келеді, онда АВ жалпы

компоненттерді, ал В - дифференциалды

бейнелейді.

Сайттан ақпаратты табу