Қолданысы diLBİLİMİ terimleriNİn yapilişi ve kullanilişI
жүктеу/скачать 286,91 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТHE FORMATION AND USE OF LINGUISTIC TERMIS Doç. Dr Abdibek Cetpisuli AMİROV *
- Тірек Сөздер
- Anahtar Kelimeler
- KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
- ПАЙДАЛАНҒАН ƏДЕБИЕТТЕР
| KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
124
ҚОЛДАНЫСЫ DİLBİLİMİ TERİMLERİNİN YAPILIŞI VE KULLANILIŞI ТHE FORMATION AND USE OF LINGUISTIC TERMIS Doç. Dr Abdibek Cetpisuli AMİROV * (Əбдібек Жетпісұлы Əміров)
Түйіндеме Мақалада А.Байтұрсынұлы ұсынған лингистикалық терминдердің қазіргі кездегі қолданылу-қолданылмауы сөз болады.
сөйлем.
Makalede, Ahmet Baytursunulı’nın sunduğu dilbilimine ait terimlerin yapılışı anlatılmaktadır. Ayrıca bu terimlerin günümüzde kullanılıp kullanılmadığı da ince- lenmektedir. Anahtar Kelimeler: terim, dilbilimi terimler, ses, kelime grupları, cümle
Тhe linguistic terms of the present times by A.Baitursynov is proposal are investigated Key Words : term, linguistic term, sound , part of speech, offers
* El-Farabi Adındaki Kazak Milli Üniversitesi/KAZAKİSTAN Əл-Фараби Атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің Доценті Əбдібек Жетпісұлы Əміров
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
125 Алаш азаматы А.Байтұрсынұлы қаламынан туындаған еңбектердің барлығының дерлік өзіндік орны ерекше жəне солардың қатарында «Тіл – құрал» атты оқулығы да өзіндік мəнге ие. Бұл оқулық үш бөлімнен тұрады. Аталмыш оқулықтың фонетикаға арналған бірінші бөлімі алғаш рет 1914 жылы жарық көрсе, қазақ тілінің морфологиясына арналған екінші бөлімі 1915 жылы, ал синтаксиске арналған үшінші бөлімі 1916 жылы жарық көрген болатын. Бұл еңбектің үш бөлімі де жөнделіп, толықтырылып кейіннен бірнеше рет жарық көрді. Мақалада А.Байтұрсынұлының осы оқулығынды берілген лингвистикалық терминдер, олардың қазіргі кездегі қолданылу- қолданылмауына тоқталатын боламыз. «Тіл – құрал» атты еңбегінің бірінші бөлімінде А.Байтұрсынұлы алдымен қарып, дыбыс, дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс, буын жəне т.б терминдерге тоқталады. Бұлардың ішінде «қарып» атауы қазіргі кезде əріп түрінде қолданылып жүргені белгілі болса, ал қалғандары сол бұрынғы қалпында қолданылуда. А. Байтұрсынұлы дауыссыз дыбыстарды жарты дауыссыз дыбыстар, қатаң дыбыстар, ұяң дыбыстар, ымыралы дыбыстар, ымырасыз дыбыстар деп бөліп қарастырды. Мұндағы ымыралы, ымырасыз, жарты дауыссыз дыбыстар деген атаулар қазіргі кезде қолданылмайды. Автордың ымыралы (з,ж) жəне ымырасыз (д,г,ғ) дегендері қазіргі ұяң дыбыстар ретінде, ал жарты дауыссыз дыбыстар (р,л, у, и) мен ұяң дыбыстар (м, н, ң) деп көрсеткендері үнді дауыссыздар болып қолданылуда. Еңбектің екінші бөлімінде А.Байтұрсынұлы сөз топтарына тоқталған, онда оларды зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, демеу, жалғаулық, одағай сияқты топтарға бөледі, яғни осындай лингвистикалық терминдерді жасай отырып жəне олардың өзін іштей бірнеше түрлерге жіктейді. Мəселен, ол зат есімнің деректі жəне дерексіз, жалқы жəне жалпы түрін көрсете келе, олардың түрленуіне қатысты оңаша жəне ортақ түрде тəуелденетіндігі, септік жалғауын, көптік жалғауын жалғайтынын айтады. Септік жалғауына қатысты алты септікті, атап айтқанда атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс септіктері сияқты терминдерді де жасаған. Бұл атаулар да қазіргі кезде дəл сол қалпында қолданылып жүр, мұнда тек септік жалғауының бір түрі – көмектес септігі ғана берілмеген. Автор сын есім жөнінде сөз қозғағанда оның үш түрлі шырайын атайды. Біріншісі жай шырай, екіншісі талғаулы шырай. Автордың айтуынша талғаулы шырай нəрсе сиқының бірінен-бірі артық-кемдігін көрсетеді жəне ол -рақ, - рек қосымшалары арқылы жасалады екен. Бұл шырай қазіргі кезде салыстырмалы шырай болып қолданылуда жəне салыстырмалы шырай А. Байтұрсынұлы көрсеткендей -рақ, -рек жұрнақтарынан ғана емес, өзге жұрнақтардан да (лау, леу, шыл, қылт, ғылт т.б) жасалып жүргені мəлім. Ал енді үшінші шырай түрін А.Байтұрсынұлы таңдаулы шырай деп атаған. Бұл шырай атауы қазір күшейтпелі шырай атауымен алмастырылған, яғни
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
126 таңдаулы шырай деген атау қолданыстан шығып, оның орнын күшейтпелі шырай басқан. Сөз таптарының келесі бір түрі сан есімді мағыналық ерекшеліктеріне қарай есептік, реттік жəне темілдік (жарты, жарым, ширек) сан есім деп бөле отырып, осындағы есептік сан есімді жай есептік (бір, бес, алты) жəне жадағай есептік (біреу, үшеу, төртеу) деп бөліп қарастырған. Бұл арадағы жадағай есептік деген атау қазіргі қолданыстағы жинақтық сан есімі. Жəне осы жинақтық сан есімі есептік сан есімнің аясында емес, жеке беріліп жүр. Ал А. Байтұрсынұлы жасап, қолданған темілдік ( жарты, жарым, ширек) сан есімі қазір бөлшектік сан есімі термині ретінде қолданылуда. Сан есімнің қазіргі қолданыстағы өзге түрлері ( топтау, болжалдық) А. Байтұрсынұлының еңбегінде көрсетілмеген. А. Байтұрсынұлының есімдіктерді мағыналық ерекшеліктері жағынан жіктеу есімдігі, сілтеу есімдігі, сұрау есімдігі жəне танықтық есімдігі сияқты топтарға бөледі. Бұлардың ішінде танықтық есімдігі деген атау қазіргі кезде қолданыста жоқ. Оның орнына болжалдық жəне болымсыздық есімдігі деген атаулар қолданылатын болды. Яғни А. Байтұрсынұлы ұсынған танықтық есімдігіне ешкім, ештеңе, дəнеме, біреу, əлдекім, əлдене сияқты сөздердің біреу, əлдекім, əлдене дегендері белгісіздік, ал ешкім, ештеңе, дəнеме сияқтылары болымсыздық есімдіктеріне қатысты. Қазіргі қазақ тілінде ең күрделі сөз табының бірі саналатын етістік атауы да А. Байтұрсынұлы қаламынан туындаған. Сол сияқты етістіктің етіс, рай, болымды-болымсыз категориясын, көсемше, есімше атауын да қазақ тіл білімінде А. Байтұрсынұлы жасап, енгізген. Етістіктің ерекше категориясы болып табылатын етісті автор сабақты етіс, салт етіс, ортақ етіс, өздік етіс жəне өзгелік, беделді етіс, ырықсыз етіс, шығыс етіс, дүркінді етіс жəне өсіңкі етіс деп бірнеше түрге бөліп берді. Мұндағы беделді етіс ( істі біреу арқылы істеу, мысалы, хат жаздырды, өлең айттырды, үй салдырды); шығыс етіс (елді табыстырдым, балаларды күрестірдім); дүркінді етіс ( қайта-қайта істелетін істі, мəселен, хат жазғыладым, қолынан жұлқыладым); өсіңкі етіс ( күшейген істі, мəселен, ат жүріңкіреді, су тасыңқырады) атаулары қазіргі еңбектерде кездеспейді. Автордың бұл арада айтып отырған беделді етісі мен шығыс етісі қазіргі кезде өзгелік етіс ретінде қолданылып жүр. Яғни, А. Байтұрсынұлы бөліп қарастырған беделді етіс ( -дыр/дір, -тыр/тір) пен шығыс етіс - ( -дыр/дір, тыр/тір) жұрнақтары қазіргі өзгелік етістің құрамында, өзгелік етіс жасаушы жұрнақ есебінде жұмсалады. А. Байтұрсынұлы «рай» терминін жасай отырып оның 15 түрін бөліп көрсеткен. 1) тұйық, 2) билік, 3) ашық, 4) шартты, 5) ереуіл 6) реніш, 7) қалау, 8) сенімді, 9) сенімсіз, 10) мұң, 11) көніс, 12) қайрау, 13) азалы, 14) теріс, 15) болжау. KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
127 Бұлардың ішінде қазіргі кезде ашық рай, шартты рай, қалау рай сияқты түрлері ғана қолданылып жүр. Сондай-ақ осы арада айта кететін жай автор ұсынған билік рай (Билік рай дейміз – істі істеуге-істемеуге кесіп айтқандағы сөз түрін. А.Б.Тіл тағлымы.235.б.) қазіргі қолданыста жүрген бұйрық райға сəйкес келеді, яғни А. Байтұрсынұлы бұйрық райды билік рай ретінде атаған. Сондай-ақ автордың жеке бөліп көрсеткен сенімді рай (алғаймын, тұрғайсың, болғай) мен теріс райы (барса игі еді, алса игі еді, жүрсе игі еді) қазір жеке- дара берілмей, қалау райдың аясында қарастырылуда. Ал енді «көсемше» терминіне тоқталар болсақ, бұл терминді де А. Байтұрсынұлы өте сəтті жасап, қолданған, əрі оны үнемді, үнемсіз жəне ниетті көсемше деп үшке бөледі. Автор үнемді көсемше созымды істі (айта бердім), үнемсіз көсемше созымсыз, бірден бітетін істі (айтып бердім) білдіреді дей келе, ал ниетті көсемше істеуге ниеттеніп тұрғанды көрсететін сөз түрі (барғалы тұрмын) дейді. Мұндағы үнемді, үнемсіз көсемше атауларын кейбір ғалымдар (мəселен, Н.Сауранбаев) өз еңбектерінде қолданғаны мəлім. Сондай-ақ осы терминдерді алғаш Н.Сауранбаев жасаған деген де түсініктің болғаны белгілі жайт. Бірақ бұл терминдердің авторы А. Байтұрсынұлы. Соңғы кезеңдердегі еңбектерде бұл атаулар (үнемді, үнемсіз, ниетті) қолданылмайды, əйтсе де, -а, -е, -й, -ып/іп/п, -ғалы/гелі, -қалы/келі тұлғалары көсемше жасаушы жұрнақтар ретінде қызмет етеді. «Есімше» атауына тоқталғанда оны осы шақтық есімше (өлең айтушы), өткен шақтық есімше (өлең айтқан), ұйғарынды есімше (сөйлейтін сөз, көретін көз) сияқты түрлерге бөліп көрсеткенімен мұндағы ұйғарынды есімше терминін де қазіргі қолданыстан кездестіре алмаймыз. А.Байтұрсынұлы сөз таптарының ендігі бірі – үстеудің нықтаулық, сынаулық, өлшеулік, мезгілдік, мекедік сияқты бес түрін көрсетеді. Нықтаулық үстеу дейміз – басқа сөздердің мағынасын нығыздау үшін айтылатын сөздерді дей келе, оған мысал ретінде ең, тым, өте, нақ, нағыз, қасақана, əдейі сияқты сөздерді ұсынады. Алайда «нықтаулық» деген атау қазіргі кезде қолданылмайды, ал оған қатысты берілген мысалдар күшейтпелі (ең, тым, өте, нақ, нағыз) жəне мақсат (əдейі, қасақана) үстеулерінде қолданылуда. Автор ұсынған сынаулық (істің сынын көрсететін сөздер) үстеуі жəне ондағы мысалдарға (шалқасынан, етбетінен, адамша, бұлайша) келер болсақ, бұл қазір сын-қимыл (бейне) үстеуі. Ал А.Байтұрсынұлының өлшеулік үстеу (сынның я істің шамасын көрсететін сөздер: сонша, мұнша, онша т.б.) термині қазір мөлшер үстеуі болып аталады. А.Байтұрсынұлы демеу, жалғаулық, одағай, сияқты терминдердің де авторы. Əрине, мұнда берілген жалғаулық, одағай, атаулары қазіргі кезде кең қолданыста, алайда «демеу» дегеннің орнына қазір «демеуліктер» атауы қолданылып жүр жəне ол сөз таптарының бірі – шылаудың бір түрі. Қазіргі
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
128 қолданыстағы шылаудың ендігі бір түрі септеуліктерді автор жеке-дара бөліп қарастырмай, оны «жалғаулықтар» деген тараушаның аясында қарастырады. Оны А.Байтұрсынұлының мына сөздері арқылы дəлелдеп көрсетуімізге болады: «Жалғаулық сөздер қазақ тілінде аз. Болғаны мынау-ақ: меен (бенен, мен, бен), үшін, шейін, дейін, таман, сайын, гөрі, арқылы,тақырыпты, туралы» (А.Байтұрсынұлы. 260 бет). Демек бұдан шығатын қорытынды А.Байтұрсынұлы септеулік терминін жасай қоймағандығы. Ал енді «одағайға» келер болсақ А.Байтұрсынұлы оның үш түрін көрсетеді. 1). Ілездік одағай: лап, жалт, жұлт, дүрс, күрс, мырс, қалт, кілт, шақ, зырқ, дүңк т.б. 2). Еліктеу одағай: шыр-шыр, сықыр-сықыр, сылдыр-сылдыр, күлдір- күлдір, қарқ-қарқ, қаңқ-қаңқ, дүңк-дүңк, сұңқ-сұңқ, маңқ-маңқ, күмп-кмп т.б. 3). Шақырыс одағай: құру-құру, ау-қау, шөре-шөре, мыс-мыс; тəйт, тек; өк-өк, шəйт-шəйт; қарағым, сəулем, алақай, апырым-ау, яаруақ, қап, əттегене- ай, ой, пəлі, бəрекелді т.б. /1,261-262/. Автор ұсынған ілездік одағай мен еліктеу одағай деген атаулар қазіргі кезде кездеспейді, дей тұрғанмен оларға қатысты берілген мысалдар еліктеу сөздері есебінде жұмсалады. Ал А.Байтұрсынұлы көрсеткен шақырыс одағайларынды шақыру одағайларынан бөлек жекіру одағайлары мен көңіл- күй одағайлары араласып берілген, яғни жекіру, көңіл-күй одағайлары одағайдың жеке бір түрлері ретінде бөлініп берілмеген. Қазіргі кезде көңіл- күй одағайлары, жекіру одағайлары жəне шақыру одағайлары одағайдың мағынасына қарай түрлері ретінде жеке-жеке қарастырылады. А.Байтұрсынұлы өз еңбегінің «Сөйлем жүйесі мен түрлері» атты үшінші бөлімінде сөйлем, сөйлем мүшелері, сөйлем түрлеріне тоқтала, сондай атауларды жасай отырып, олардың өзін іштей бірнеше түрлерге жіктей келе тағы біршама терминдерді ұсынады. Мəселен, сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп екіге бөле келе, ондағы тұрлаулы мүшелерге бастауыш пен баяндауышты, ал
тұрлаусыз мүшелерге аықтауыш, толықтауыш, пысықтауышты жатқызады жəне пысықтауыштың 1) мезгіл, 2)мекен, 3) сын, 4) себеп, 5) мақсат сияқты түрлерін көрсетеді. Бұлар қазір осылайша қолданылады. Автор сөйлемнің жалпы түрлеріне мыналарды жатқызады: 1) Болымды сөйлем, 2) Болымсыз сөйлем, 3) Толымды сөйлем, 4) Толымссыз сөйлем, 5) Жалаң сөйлем, 6) Жайылма сөйлем. Ал айтылыу түрлеріне қарай сөйлем төрт түрлі болады дейді: сұраулы сөйлем, лепті сөйлем, тілекті сөйлем жəне жай (сұраусыз, лепсіз, тілексіз айтылған сөйлемдердің бəрі жай сөйлем деп аталады А.Б. 300-б.) сөйлем. Қазіргі кездегі еңбектерде сөйлемдер айтылу мақсатына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті сөйлемдер деп топталады.
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
129 Сонымен қатар автор сөйлемді (құрылымына қарай) іргелес сөйлемдер (мағына жағынан басқа жақындық жоқ сөйлемдер) мен құрмалас сөйлемдерге, əрі құрмаластың өзін салалас жəне сабақтас құрмаласқа бөлген. Мұндағы іргелес сөйлем деген атау қазіргі қолданыста кездесе қоймайды, ал құрмалас сөйлем, салалас құрмалас, сабақтас құрмалас деген атаулар қазір белсенді түрде қолданылып жүргені мəлім. А.Байтұрсынұлы осы үшінші бөлімде қыстырма сөз бен қаратпа сөзге де тоқталады, əрі бұл атаулар да қазір сол қалпында өзгеріссіз қолданылып келеді.
Сонымен, қорыта келгенде сонау ХХ ғасырдың бас кезінен қазіргі кезге дейін тұрақты түрде қолданылып келе жатқан лингвистикалық ғылыми терминдердің басым бөлігін жасап, олардың қалыптасуына өзіндік үлес қоса білген белгілі алаш азаматы А.Байтұрсынұлының еңбегі ерекше бағалануы тиіс деп білеміз. А.Байтұрсынұлы жасаған терминдердің өміршеңдігі олардың талапқа сай, сəтті жасалуының көрінісі.
Тіл тағылымы. – Алматы:Ана тілі,1992. 448 б.
жүктеу/скачать 286,91 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|