Орындаған: Қаеу «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 2



Pdf көрінісі
Дата24.03.2017
өлшемі1,67 Mb.
#10323

Қазақстан-Американдық еркін университеті 

Орындаған: ҚАЕУ «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 2 

к.студенті Авилхан Х. 

Жетекшісі: ҚАЕУ «Педагогика және психология» кафедрасының 

оқытушысы Тургумбаева Н.К. 

Өскемен қаласы 

 2016 жыл 


Үндестік заңы                      

Дыбыс үндестігі  

Буын үндестігі 

(сингормонизм) 



 

 

Түбір  мен  қосымшаның  көрші  буындардың  біріккен 



сөздегі  түбірлердің  жігіндегі,сөз  тіркесіндегі  сөздер 

арасындағы көршілес дыбыстардың бір-біріне әсер ете 

айтылуы.  Үндестік  заңына  сай  қазақ  тілінің  байырғы 

сөздері  не  біріңғай  жуан,  не  біріңғай  жіңішке  болады. 

Мысалы: 

ата,  ана,  бақыт,  кереге,  кілем,  өріс

 


Дыбыс үндестігі 

Ассимиляция  

Ілгерінді  

Соңғы 


дыбыстың 

өзіне 


жалғанған 

қосымшадағ

ы 

дыбыстары 



әсері,ұқсас 

дыбысты 


талап ету  

Тіркес сөздердегі 

бағыныңқы 

сөздің соңғы 

дыбысының 

басыңқы сөздің 

бірінші 

дыбысына  

Біріккен сөздегі 

алдыңғы 


түбірдің басқы 

дыбысына әсері  

Тоғыспалы  

Кейінді  

Сөздегі 

қосымшаның 

дыбысының 

түбірдің соңғы 

дыбысына әсері  

Басыңқы 


сөздің басқы 

дыбысы мен 

бағыныңқы 

сөздің соңғы 

дыбысна  


«Қазақ-қырғыз тілдерінде 

сингармонизм заңына 

көнбейтін сөз, сөз өзгерісі жоқ. 

Сингармонизм тілімізді 

үйренуге, үйретуге жеңілдетіп 

тұр, жаңа сөздер тудырып

сөздер қосып, адастырмайтын 

қарақшы даңғыл жол болып 

тұр» 

 

(Халел Досмұхамедұлы) 



                                                     

                                      



 

Ерін үндестігінің сингормонизм 

заңдарының бір тармағы екені белгілі. 

Қазақ тіл білімінің негізін қалаған 

ғалымдар А.Байтұрсынұлы, 

Х.Досмұхамедұлы еңбектерінде 

сингармонизм зандылығына ерекше 

мән берілген. Өз кезінде 

Х.Досмұхамедұлы "Қазақ-қырғыз 

тілдерінде сингармонизм заңына 

көнбейтін сөз, сөз өзгерісі жоқ. 

Сингармонизм тілімізді үйренуге, 

үйретуге жеңілдетіп тұр, жаңа сөздер 

тудырып, сөздер қосып, 

адастырмайтын қарақшы даңғыл жол 

болып тұр",- деп анықтап кетеді  



Ерін үндестігіне сай  

Ерін үндестігіне сай емес 

өнөр 

өнер 

бөлмө 

бөлме 

төсөк 

төсек 

құндұз 

құндыз 

сүйөк 

сүйек 

жіздү 

жүзді 

күмүз 

күміс 

сөн 

сөне 

бүйрөк 

бүйрек 

 

төлөу 



төлеу 

күндөрү 

күндері 

тұлұм 

тұлым 

гөрсөту 

көрсету 

мұрұн 


мұрын 

Р.  Сыздықова  да  ерін  үндестігі  туралы  өз 

зерттеуінде  былай  дейді:  «Сөздің  басындағы 

немесе  бірінші  ашық  буындағы 

ұ,  ү,  у,  о,  ө 

дыбыстары  және  екі  дауыстының  ортасында 

келген 


у 

дыбысы  (тауық,  бауыр)  сияқты  сөздерде 

келесі  буындағы 

ы,  і 


дыбыстарын  өзгертіп, 

ұ,  ү- 


лерге  жуықтатып  естіртеді.  Мысалы

:  кү-  ліп,  құ- 

лын,  бү-  гін,  о-  рын 

болып  айтылады.  Еріндік 

дыбыстардың 

ықпалы 


үшінші, 

төртінші 

буындарда  біртіндеп  әлсірей  береді.  Мысалы: 

күмістің

  деген  сөздің  екінші  буыны 

ү-  ге 


ұқсап, 

соған  жуық  айтылса,  үшінші  буынында 

і-  ге 

«күмүсті» 



деп жуықтау айтылады 

В.В.Радлов 

та, 


П.М.Мелиоранский  де: 

«Сонда 


Тарғын 

сөйлөйдү, 

сөйлөгөндө 

бүй дейді» 

деп келеді. Ал 

бұлардың 

түсінігінде, 

жазуында  (дәл  мәселеге 

байланысты) 

білместік 

бар деу қисынсыз. Себебі 

жазуды  дамытамыз  деп 

жүріп, тіліміздегі осы бір 

жарасымдылықты 

құнсыз  етіп  алғанымыз 

рас 


Қазақ 

бүтін 

Күміс 

көмір 

отыз 

мұрын 

Қырғыз 

бүтүн 

Күмүш 

көмүр 

отуз 

мурун 

Алтай 

будун 

Күмүш 

көмүр 

отус 

(тумчук) 

Якут 

пүдүн 

Көмүс 

көмөр 

отут 

мурун 

Хакас 

пүдүн 

Күмүс 

көмер 

отыс 

пурун 

Құмық 

бүтүн 

г 'үмүш 

к'өмүр 

отуз 

бурун 

Тува 

пүдүн 

(мөңгүн) 

хөмүр 

— 

(думчук) 



Үйғыр 

пүтүн 

Күмүш 

көмүр 

оттуз 

бурун 

Шор 

пүдүн 

Күмүш 

көбүр 

одус 

пурду 

Түрікмен 

бүтен 

Күмүш 

көмүр 

отуз 

бурун 

Татар 

бөтөн 

Көмеш 

күмер 

утыз 

борын 

башқүрт 

бөтөн 

Көмөш 

күмер 

утыз 

борон 

 


Түрік тіліне енетін кірме сөз 

 

Үндестік заңына сай түрікше 

нұсқасы 

Азия  


Асья 

полиция 


полис 

велосипед 

бисклет 

август 


аьюстус 

секунд 


сение 

руский 


руч 

карта 


харита 

Ливия 


Либия 

автобус 


аутобюс 

соус 


цыц 

музей 


мүзем 

Орысшасы  

Қазақшасы  

кровать 

кереует 

машина 

мәшін 

конфеты 

кәмпит 

ящик 

жәшік 

сумка 

сөмке 

самовар 

самаурын 

баклашка 

бақалшық 

блин 

бәліш 

гири 

кір 

суд 


сот 

кирпич 

кірпіш 

ботинки 

бәтеңке 

чайник 

шәйнек 

калоши 

гәлөш 

стул 

үстел 

бутылка 

бөтелке 

 


  Қазақ  тілінде  тіл    үйлесімділігін  бұзатын 

университет,  институт,  циркуль, 

цирк, театр, кино, студио, телефон, компьютер, калькулятор, принтер, интернет, 

модем, модель, роль, журнал, газет

  сол  қалпында жұмсалады  ал  егер  үндестік 

заңы  бойынша  біз  оларды 



үнверстет,  иінститұт,  сіркүл,  сіірк,  телепон, 

кәмпютр,  әкумләтр,  принтр,  інтернет,  мәдем,  гәзит,  рөл 

деп  айтуымыз 

шарт.Тағыда

 

осындай сөздерді   өз тілімізге негіздеп айтар болсақ аз да болсақ 



өз  тіліміздің тазалығын сақтап қала аламыз. 

 

 



 Қазақ тілінің мамандарын даярлайтын ЖОО-да оқытылатын қазақ тілін оқыту 

әдістемесі пәнінің оқу-әдістемелік кешенінде арнайы тақырыптардың арасында 

фонетиканы  оқыту  барысында  ерін  үндестігін  сақтауға  бағытталған  арнайы 

тақырыптар  жоқ.Егер  әдістемеге  осындай  тақырыптар  енгізілсе  аз  да  болса 



тиімді болар еді. 


Достарыңызбен бөлісу:




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет