Қостанай облысы әкімдігі мәдениет басқармасының «Лисаков Жоғарғы Тобыл тарихы мен мәдениеті мұражайы» кмм кгу «Лисаковский музей истории и культуры Верхнего Притоболья»

126 
 
қ
олданудың кӛрінісі. Отбасылық ӛмір қалыбы, 
кӛбінесе  ұлттық  дәстүрлер  мен  әдет-
ғұ
рыптарға сүйенеді.  
Балаларды  адамгершілік  тұрғыдан 
дамытушы  күрделі  әрі  тұтас  жүйе  –  отбасы 
болып  табылады.  Отбасы  азаматтық  мінез-
құ
лықтың негізін қалыптастырып, жастарға 
ӛ
зінің  мәдени  және  әлеуметтік  тәжірибесін 
сіңіреді. Елбасы:  «Ӛз тілін, тарихын, мәдение-
ті  мен  дәстүрін  қадірлей  білген  ұлт  қана 
толыққанды  болып  табылады.  Біздің  қоғамда 
дәстүрді  сақтаудың  маңызды  институты  – 
Отбасы.  Мемлекет  пен  қоғамның  ӛмір  сүруі 
тұтастығына  тәуелді.  Біз  мемлекетімізді 
нығайтудың  маңызды  факторы  ретінде 
қ
оғамдағы 
дәстүрлі 
отбасылық 
құ
ндылықтарды нығайтуға тырысамыз».  
Сондықтан  қоғамның  рухани-адам-
гершілік  жағдайы  –  бүгін  біздің  мемлеке-
тіміздің  ең  маңызды  проблемаларының  бірі. 
Маңызды  міндет  –  ол  тартымды  отбасы 
ү
лгісін  қалыптастыруға  жағдай  жасау  болып 
табылады. 
Барлығы 
ә
рбір 
адамның 
құ
ндылықты  ұстанымдарына  байланысты. 
Қ
оғамның 
ә
леуметтік-экономикалық 
құ
рылымы қанша ауысқанымен, отбасы оның 
негізі болып қала береді. 
Отбасы  -  қоғамдық  қатынастар  мен 
процестердің алуан түрлі формалары біртұтас 
болып  ұштасатын 
кешенді 
ә
леуметтік 
құ
былыс  болып  табылады.  Сондықтан  да 
ә
леуметтік құбылыс бола отырып, ол адамзат 
ӛ
мір  сүру  жағдайына  қарай  құрылып,  оның 
дәстүрлері  мен  әдеттері  ғасыр  ӛткен  сайын 
жаңа  сипатта  кӛрініс  береді.  Отбасын 
ә
леуметтану ғылымында былай деп кӛрсетеді 
«отбасы  дегеніміз  –тарихи  ӛзгеріп  отыратын 
ә
леуметтік топ, оның жалпы белгілері – бӛтен 
адаммен 
жыныстық 
байланыс 
орнату, 
туысқандық  қатынастар  жүйесі,  адамның 
жеке-дара 
адамгершілік 
сапаларын 
қ
алыптастырып 
дамыту, 
белгілі 
бір 
экономикалық  қызметті  іске  асыру».  Яғни, 
адамзат  отбасын  құра  отырып,  сол  шағын 
мемлекетке 
ә
леуметтенеді, 
отбасылық 
құ
ндылықтар  қалыптастырады  және  әдет-
ғұ
рып  дәстүрлерін  дамытады.  Отбасының 
жоғарыда  келтірілген  анықтамасы  бойынша, 
ол  -  отбасындағы  қатынастар,  отбасының 
құ
рылымы  мен  формасы  тарихи  ӛзгеріп 
отыратын әлеуметтік топ. 
Ең  алдымен  біз  жастар  тәрбиесіндегі 
отбасының 
рӛлін 
айқындап 
алайық. 
Ә
дебиеттерде 
кӛрсеткендей,  “Отбасы 
– 
жанұя,  үй  деген  сӛздің  синонимі”,  яғни  бір 
оттың  (ошақтың)  басында  ӛмір  сүріп  жатқан 
қ
андас  адамдар  жиынтығы.  Бір  оттың 
басында 
ӛ
мір 
сүруге 
дайындық 
физиологиялық 
және 
психологиялық 
тұрғыдан негіздеуді қажет ететіндігі сӛзсіз. Ер 
адам  мен  әйел  адамның  сезімдерінен 
туындаған шешім мен жауапкершілікті ұғыну 
негізінде  отбасылық  ӛмір  бастала  отырып, 
ұ
рпақ жалғастыру процесі жүзеге асады. 
Жұмыстың  ӛзектілігі:  Қазақстанда 
отбасы  құндылығы  бала  тәрбиесінің  басты 
рӛлі  екендігін  және  қазіргі  заманда  ажырасу 
мәселелері  етек  алып  бара  жатқандығына 
ашып  кӛрсету.  Бұл  жағдай  тек  ерлі-
зайыптылардың 
ғ
ана 
эмоционалды 
күйзеліске ұшырауын қамтып қоймай, әсіресе 
жасӛспірімдік  шақтағы  балаларына  ӛзінше 
кері  әсерін  тигізеріне  тоқталу.  Отбасы  бала 
ӛ
мірінде маңызды рӛл екендігін ашып кӛрсету 
арқылы 
ажырасқан 
адамдардың 
проблемаларын    құрылымдық  түрде  шешу 
жолдарын  іздеу,  дағдарыстық  жағдайларды 
жеңуге 
психологиялық 
кӛмек 
кӛрсету, 
ажырасудың  алдын-алу  мен  шешу  жолдарын 
қ
арастыру. 
І. 
ОТБАСЫ 
ҚҦ
НДЫЛЫҒЫ 
- 
БАЛА 
ТӘРБИЕСІНІҢ БАСТЫ РӚЛІ. 
Қ
азақстан 
Республикасының 
Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан – 2050» 
Стратегиясының «Әлеуметтік саясаттың жаңа 
принциптері  –  әлеуметтік  кепілдіктер  мен 
жеке  жауапкершілік»  деп  аталатын  басымды 
бағытында:  «Біздің  елімізде  толық  емес 
отбасылар  кӛп…  Бейбіт  ӛмірдің  ӛзінде  бізде 
мыңдаған  жетімдер  бар  –  балалар  үйлері 
толы.  Бұл,  ӛкінішке  қарай,  жалпы  әлемдік 
ү
рдіс  және  жаһанданудың  сынағы.  Бірақ  біз 
бұл  үрдіспен  күресуіміз  керек.Мен  ажырасуға 
қ
арсымын,  жастарды  отбасы  құндылығы, 
ажырасудың 
қ
асірет 
екендігі 
рухында 
тәрбиелеу керек, ӛйткені оның салдарынан, ең 
алдымен,  балалар  зардап  шегеді.  Бала 
тәрбиесі  –  тек  ананың  емес,  ата-ананың 
екеуінің  де  міндеті»  деп  ана  мен  баланы 
қ
орғау,  әйелдерге  қамқорлық  мәселесіне 
ерекше  мән   берсе,  бұл идеясын «Қазақстан – 
2050: бір мақсат,бір мүдде, бір болашақ» атты 
Жолдауында  «Бала  тәрбиелеу  –  болашаққа 
ү
лкен  инвестиция»  деп  жалғастыра  келе, 
«баланы  жалғыз  тәрбиелеп  жатқан  аналарға 
кӛмек  кӛрсету,  олардың  икемді  еңбек 
түрлерін 
қ
алыптастырып, 
ү
йде 
жұмыс 
жасауларына жағдай туғызу керек. Әйел адам 
ең  алдымен  –  ана.  Ал  ана  –  отбасының, 
мемлекеттің  шамшырағы»  деп  баса  назар 
аударады.Бұл  тұжырымды  ойлар  әйел  мен 
бала  тағдырының  мемлекет  үшiн  маңызды 
мәселе екенін ескере отырып,  қоғамдық және 
отбасылық 
тұрғыдан 
нақты 
қ
адамдар 

127 
 
жасаудың, 
соған 
сай 
iс-шараларды 
қ
арастырудың  қажеттігін  кӛрсетеді.  Отбасы  – 
тұлға  тәрбиелеудің  және  оны  қоғамның  сан 
қ
ырлы 
жақтарын 
игеруіне 
мүмкіндік 
туғызатын ең алғашқы әлеуметтік орта. Тұлға 
отбасында  ӛмірдің  мәнін,  оның  мақсаты  мен 
міндеттерін, 
құ
ндылықтарын 
игереді, 
басқалармен 
қ
арым-қатынас 
жасау 
дағдыларын, 
ӛ
мірлік 
ұ
станымдарын 
қ
алыптастырады, 
ӛ
зін-ӛзі 
ұ
стаудың 
нормалары  мен  мінез-құлқын  реттеудің 
ӛ
лшемдерін  меңгереді.  Демек,  отбасы  –  адам 
баласының  алтын  діңгегі,  оның  адамзат 
ұ
рпағына  деген  ықпалын  ӛмірдегі  басқа  еш 
нәрсенің  күшімен  салыстыруға  болмайды. 
Қ
азіргі  таңда  әлемдік  жаһандану  үдерісінің 
ұ
лттық 
мәдениетке, 
дәстүрлі 
ұ
лттық 
құ
ндылықтарға 
тигізетін 
кері 
ықпалы 
күшейді.  Қоғамымызда  осындай  үдерістердің 
ү
деуі  салдарынан  жас  буын  жат  елдің 
мәдениетіне  еліктеп,  сан  ғасырлық  ата 
дәстүрлерімізді, 
ұ
лттық 
құ
ндылықтарымызды ұмыта бастады. Осыған 
орай 
жас 
ұ
рпақты 
ұ
лттық 
құ
нды-
лықтарымызды  бағалауға,  оларды  сақтай 
отырып,  келер  ұрпаққа  жеткізуге  тәрбиелеу 
бүгінгі  таңның  ӛзекті  мәселесі  болып 
табылады.  Отбасы  –  ұлттық  құндылықтарды 
қ
алыптастырудың  қайнар  кӛзі,  тәрбиенің 
бастауы,  әр  үйде  балалар  санасына  ұлттық 
құ
ндылықтарға  деген  кӛзқарастар  жүйесін, 
салт-дәстүрлерді,  әдет-ғұрыптарды,  даналық 
сӛздерді,  тыйым  сӛздерді,  тәрбиелік  мәні 
жоғары  фольклор  үлгілерін  сіңіретін  де 
отбасы.  Осы  тұрғыдан  отбасын  ұлттық 
құ
ндылықтарды  қалыптастыратын,  оларды 
ұ
рпақтан-ұрпаққа  жеткізіп  отыратын,  ұлттық 
мәдениетті  тәрбие  арқылы  тасымалдаушы 
орта  ретінде  қарастыруға  болады.  Отбасы 
тәрбиесінің 
мәселелері 
кӛптеген 
педагогикалық 
зерттеулерде 
де 
қ
арастырылған.  «Жақсылық  жақсы  атаның 
баласынан 
тарайды» 
дейді 
кемеңгер 
халқымыз.  Осы  арқылы  тәрбиелі  отбасынан 
тек  жақсылық  күт  десе,  шырқы  бұзылған 
отбасын  да  «Шығады  қисық  үйден  қисық 
түтін»  деп  түйреп  ӛтеді  ата-бабаларымыз. 
Халқымыздың ұлы ақыны хакім Абай баланың 
ӛ
мірді 
танып-білуіне, 
оның 
бойында 
қ
алыптасар барлық қасиеттеріне бір жауапты 
адам  ата-ана  дей  келе:  «Балаға,  кӛбінесе,  үш 
алуан  адамнан  мінез  жұғады.  Біріншісі  –  ата-
анадан,  екіншісі  –  ұстазынан,  үшіншісі  – 
құ
рбысынан. 
Осылардың 
ішінен 
бала 
қ
айсысын  жақсы  кӛрсе  сонысынан  жұғады» 
деуінде 
ү
лкен 
тәрбиелік 
мән 
жатыр. 
«Отан  –  отбасынан  басталады»  дейді  халық. 
Отбасының  екі  тірегі  –  әке  мен  ана.  Адамды 
ә
леуметтенді  ру,  яғни  оның  қоғамға  енуі, 
ӛ
згелермен 
қ
арым-қатынасы 
отбасынан 
басталады.  Үлкенді  құрметтеп,  қадір  тұтуды, 
сыйласа  білуді  қазақтар  отбасында  берік 
ұ
станған.  Мұны  ұрпақтан-ұрпаққа  жалғасып 
келе  жатқан  нақыл  сӛздердің  ӛзінен-ақ 
байқауға  болады.  Атап  айтсақ,  «Үлкенді  сен 
сыйласаң,  кіші  сені  сыйлайды,  кіші  сені 
сыйласа,  кісі  сені  сыйлайды»,  «Аға  әдепті 
болса,  іні  әдепті.  Апа  әдепті  болса,  сіңлі 
ә
депті»,  «Әдептің  не  екенін,  әдепсіз  адамды 
кӛргенде  ұғарсың»,  «Әдепті  жігіт  ӛсірсе, 
ауылдың  абыройы»,  «Жібек  мінезді  қыз 
жұртқа 
жағады». 
Осы 
тектес 
мақал-
мәтелдеріміз  қазақ  халқы  әр  уақытта 
ә
дептілікті 
құ
рмет 
тұтқанын, 
сыпайы, 
кішіпейіл  адамды  басқаларға  үлгі-ӛнеге  ете 
білгендігін,  жас  ұрпақтың  тәлімді,  тәрбиелі 
болып  ӛсуіне  ерекше  назар  аударғандығын 
айқын  кӛрсетеді.  Қазақ  қашанда  бала 
тәрбиесіне  ерекше  кӛңіл  бӛліп  отырған  дана 
халық. Ұлтымыздың сан ғасырлық тарихында 
осыған  дәлел  болып  отырған  мысалдар 
жеткілікті. Теорияны шартты түрде заң десек, 
қ
азақ  үшін  ол  заңдардың  негізгісі  салт-
дәстүрлері.  Ал  қазақ  халқының  ежелден 
ӛ
зіндік мәдени, рухани, әдеби, ұлттық дәстүрі 
қ
алыптасқан.  Халқымыздың  тәрбие  туралы 
ұғ
ымдары 
ӛ
з 
ӛ
мірінде 
заң 
ретінде 
қ
олданылып  келді,  олардың  іске  асуын 
ақсақалдар  қадағалаған.  Әрбір  кӛшпелі  қазақ 
туыстық қандастық жүйені тарата білуді ӛмір 
сүрудің  нормасы,  моральдық  этикалық 
ӛ
лшемдері  деп  білген.  Мұндай  дәстүрдің 
бұлжымай  сақталуына  жеті  аталық  үрдіс 
ұ
йытқы  болып  отырған.  «Атадан  бала 
тусайшы,  ата  жолын  қусайшы»,  «Ат  тұяғын 
тай басар» деп қазақ халқы атадан балаға мұра 
болып келе жатқан жақсы қасиеттерді сақтап, 
ӛ
сиет-ӛнегелерін  ӛзіне  үлгі  тұтып,  әулеттік 
тағылымдарды 
құ
рметтеп, 
адамгершілік 
қ
ағидаларын  қалтқысыз  орындауды  жас 
ұ
рпақтың  міндеті,  ұрпақтық  борышы  деп 
білген.  Сол  себепті  ата-бабаларымыз:  «Ата-
тегін 
айтқанның 
айыбы 
жоқ» 
деп 
ұ
рпақтарына  жеті  атасын  білуді  аманат  етіп 
қ
алдырған. 
Қ
азіргі  заманғы  отбасының  ұрпақ 
тәрбиесімен  шындап  айналысуы  ата-ананың 
білім  және  мәдени  деңгейінің  жоғары 
екендігін кӛрсетеді. Егер де отбасылық тәрбие 
ү
рдісінде  балалардың  сана-сезімдері  ұлттық 
құ
ндылықтарды 
сақтау 
бағытында 
қ
алыптастырылса, 
онда 
ә
р 
ұ
рпақ 
халқымыздың 
ұ
лттық 
құ
ндылықтарын 
келешек 
ұ
рпаққа 
жеткізуді 
сапалы 

128 
 
орындайтыны 
анық. 
Отбасында қалыптасқан психологиялық ахуал 
(отбасылық 
дәстүрлер, 
ӛ
зара 
қ
арым-
қ
атынастар,  мейірімділік,  бауырмашыл  дық, 
ӛ
зара кӛмек кӛрсетуге тәрбиелеу, т.б.), отбасы 
ӛ
мірінің 
күн 
тәртібі 
(күнделікті 
іс-
ә
рекеттердің  орындалу  тәртібі,  т.б.  ), 
ә
рекеттер  мазмұны  (әкенің,  шешенің,  әженің, 
атаның,  балалардың  ӛзіндік  атқаратын  іс-
ә
рекеттері,  міндеттері)  отбасылық  тәрбиенің 
тиімді  болуына  әсер  ететін  негізгі факторлар 
болып  табылады.  Әр  халықтың  бала 
тәрбиесіндегі  ӛзіндік  ерекшеліктері  арқылы 
отбасы  тәрбиесінің  де  ӛзіне  тән  ұлттық 
құ
ндылықтары 
қ
алыптасады. 
Қ
азақтар 
отбасындағы  бала  тәрбиесінде  сан  ғасырлық 
ғұ
рыптар мен қоғам талаптарын басты бағдар 
ретінде  ала  отырып,  баланы  ӛз  перзенті  ғана 
емес  ұлт  перзенті  ретінде  тәрбиелеуді 
кӛздеген.      Отбасы  тәрбиесінің  ӛзіне  тән 
ерекшеліктері  оның  халықтық  педагогика 
мұраларының  мазмұны  мен  түрлерінде 
кӛрініс  табады.  Кӛне  заманнан  ақ  қазақ 
халқының 
ә
дет-ғұрыптарында, 
салт-
дәстүрлерінде  тұнып  тұрған  ұлттық  тәрбие 
қ
ағидалары  бар  екені  баршамызға  мәлім. 
Ауылдағы  ақсақалдар  алқасы,  отбасындағы 
отағасының  абыройы,  үлкендерге  деген 
құ
рмет,  кішіге  деген  ізет  бүкіл  тұрмыс-
тіршілігімен  тығыз  байланысты  болған. 
Халық  даналары,  беделді  де  абыройлы 
адамдар,  ата-аналар  ӛз  кӛзқарастары  мен 
ә
рекеттерінде 
белгілі 
бір 
дәстүрлі 
дүниетанымды 
ұ
станып, 
халықтың 
мұраттары  мен  арман  тілектеріне  сүйеніп 
отырған. 
Отбасы 
тіршілігінде 
ұ
лттық 
құ
ндылықтар,  салт-дәстүрлер  үнемі  сақталып 
отырса,  баланың  ұлттық  сана-сезімі  ерте 
оянады.  Ұлтымыздың  тарихында  баланы 
қ
оғамның  моральдық  нормасын  орындауға 
қ
атыстыру,  оның  тәртіп  және  мінез-құлық 
тәжірибесін  қалыптастыру,  Отанға,  халқына, 
еңбек 
және 
қ
оғамдық 
іс-әрекетке 
жауапкершілік  сезімін  тәрбиелеу,  ұлттық 
мүдде  үшін  күресуге  дайындау  отбасынан 
бастау  алғаны  айқын  кӛрініс  табады.. 
Егер адам отбасының үлкен құндылық екенін 
түсініп,  ата-ана  алдындағы  парызын  ӛтеуге 
бейімделген  болса,  ӛсе  келе  ол  бұл  бағыттың 
біртіндеп  Отан  алдындағы  борышымен, 
азаматтық  парызына  ұласатынын  аңғарады. 
Сондықтан  әр  ата-ана  баланың  отбасылық 
құ
ндылықтарды  толық  меңгеруіне  мүмкіндік 
жасағаны 
абзал. 
Отбасындағы 
құ
ндылықтарды бағалай алмаса, адам ұлттық 
құ
ндылықтарды  да  құрметтемей  ӛтуі  мүмкін. 
«Ел  боламын  десең,  бесігіңді  түзе»  деген 
қ
анатты  сӛз  де  осы  ойдың  дұрыстығын 
меңзейді. 
Отбасылық 
тәрбие 
арқылы 
қ
алыптасатын 
ұ
лттық 
құ
ндылықтарды 
зерттей келе оларды бірнеше бағыт бойынша 
топтастырып 
қ
арауға 
болады. 
Олар: 
отбасылық  тәрбие  арқылы  ұлттың  ең  негізгі 
құ
ндылығы  –  ұлттық  тілді  құрметтеу  сезімін 
қ
алыптастыру  баланың  ұлттық  сана-сезімін, 
ұ
лттық  рухты  дамыту,  отбасылық  тәрбиенің 
дұрыс 
ұ
йымдастырылуына 
қ
арай 
бала 
санасында  отбасының  құндылықтық  мәнін 
ашу,  отбасылық  тәрбиедегі  туысқандық 
қ
арым-қатынас  ерекшеліктерін  үйрету,  бала 
тәрбиесіне  байланысты  қалыптасқан  ұлттық 
салт-дәстүрлердің  мәнін  ашып  кӛрсету  және 
қ
ыз 
бен 
жігіт 
арасындағы 
қ
арым-
қ
атынастарға  байланысты  қалыптасқан  салт-
дәстүрлерді  (ер  бала  және  қыз  бала  тәрбиесі, 
жігіттік  сӛз,  жігіттік  серт,  қыз  намысының 
жоғары  болуы,  қыз-қонақ,  қыз  ұзату,  үйлену 
тойы,құдаласу,т.б.)сіңіру. 
Сонымен, 
отбасылық  тәрбие  арқылы  балада  ұлттық 
таным  жүйелі  қаланып,  ұлттық  сана-сезімі 
қ
алыптасқан  жағдайда  ғана  ол  ұлт  мүддесін 
ойлайтын, елжанды азамат бола алады. Бірақ 
соңғы 
жылдары 
қ
азақ 
ұ
лтының 
тӛл 
тарихында  байқалып  отырған  отбасылық 
тәрбиедегі  олқылықтар  мен  кемшіліктер 
ауқымы үлкен ұлттық мәселеге айналуда. Сол 
мәселелердің бірі ретінде ұлттық тіл тағдыры, 
ұ
лттық 
дәстүрлер 
мен 
ұ
лттық 
құ
ндылықтарымыздың  дұрыс  сақталмауы 
алаңдатады. 
Қ
азақстан  Республикасы  кӛпұлтты 
мемлекет  болса  да  оның  тӛл  мәдениеті  мен 
ұ
лттық құндылықтары оны мекендеген басқа 
ұ
лттардың  дәстүрлеріне  қайшы  келмейді. 
Қ
анша  ғасыр  сынынан  ӛткен  ұлттық  мә-
дениетіміз  тарихи  тағдыр  біріктіріп  отырған 
қ
анша  халық  арасында  да  ӛз  ерекшелігімен, 
ӛ
зінің қайталанбас күйінде сақталуы тиіс. 
ІІ. АЖЫРАСУДЫҢ НЕГІЗГІ СЕБЕПТЕРІ 
Ажырасу  –  бұл  отбасылық  ӛмірдің 
дұрыс 
ұ
йымдаспауының, 
ұ
рыс-керіс, 
жиналған 
ашу-ыза, 
реніш 
және 
келеңсіздіктердің  ұзақ  уақытқа  созылуының 
мәресі.   
      Бүгінгі  қоғамда  бір-бірінің  қадіріне  жете 
алмай,  сыйластығы  мен  ӛзара  құрметі 
солғындап,  қиын-қыстау  күн  кешіп  жүрген 
ерлі-зайыптылар аз емес. Тіпті жаңа құрылған 
отбасылардың  үштен  бірі  жанұяларына  бір 
жыл толмай жатып ажырасуда деген де дерек 
бар.  Біздіңше,  мұның  кӛптеген  себептері  бар. 
Мінез-құлық,  материалдық  жағдай,  жұмыс, 
карьера,  баспана,  перзент  сүйе  алмау, 
маскүнемдік, құмарлық, ӛзара сенімсіздік, ата-

129 
 
ене,  қайын    жұрттың  әсері  –  санай  берсек 
тауысу  қиын.  Отбасылық  ӛмірдің  дұрыс 
ұ
йымдаспауы 
және 
ерлі-зайыптылар 
арасындағы  конфликтердің  болуы  әсіресе 
ажырасу  статистикасынан  анық  байқалады. 
Ажырасу  бұл  отбасылық    ӛмірдің  дұрыс 
ұ
йымдаспауының, ұрыс-керіс, жиналған  ашу-
ыза,  реніш  және    келеңсіздіктердің  ұзақ  
уақытқа 
созылуының 
мәресі.Мысалы: 
ажырасу  саны    1980-ші  жылдар  мен 
салыстырғанда  2000      жылдары  4,6  есе  ӛсті, 
бұл неке отбасылық қарым-қатнаста маңызды 
ә
леуметтік-экономикалық 
жағдайлармен 
байланысты.  Қоғамдық  ӛндірісте  әйелдердің 
жоғары деңгейде орын алуы,әйелдердің білім 
деңгейлерінің  күрт    кӛтерілуі    әйелдердің  
аналық    және  ӛндірістік  функцияларының 
арасында  қарама-қайшылық  жүйелерің  пайда 
болуы. (18,255-268б) 
Некелік  отбасылық  қатынас  бүгінгі 
таңдағы 
аса 
маңызды 
қ
оғамдық-саяси 
мәселенің  бірі.  Отбасы  –  халықтың  ӛсіп-
ӛ
ркендеуінде,  ӛсіп  келе  жатқан  ұрпақтар 
тәрбиесінде,  ата-бабаларымыз  мұра  еткен 
саяси-әлеуметтік 
тәрбие 
мен 
мәдени 
құ
ндылықтарды жеткізуде ӛте маңызды роль 
атқратын  қоғамның  құрамдас  бір  бӛлігі. 
Отбасының  тіршілік  әрекеті  экономикада, 
саясатта 
және 
мәдениетте 
жүретін 
процестермен  байланысып,  саяси-әлеуметтік 
шынайлықпен астарласып жатыр. 
Бірақ 
негізгі 
себебі 
ислам 
құ
ндылықтарға,  ұлттық  құндылықтарға  мән 
бермеу,  Батыстық  мәдениетке  еліктеу  болса 
керек. Сондықтан бүгін жанұяның шаттығына 
бӛгет  болып,  отбасының  ажырасуына  себеп 
болып  жатқан  жағдайлардың  бір  қатарына 
тоқталайық.Бүгінгі 
қ
оғам 
тұрғысынан 
алғанда, 
ажырасуға 
соқтыратын 
басты 
себептердің 
бірі 
материалдық 
жағдай. 
Мысалы,  ер  адамның  ӛз  отбасын  дұрыстап 
асырамауы, 
олардың 
күнделікті 
қ
ажеттіліктерін  толық 
қ
амтамасыз  ете 
алмауы  шаңырақты  шайқалтпай  қоймайды. 
Отбасының  бұзылуына  кӛп  жағдайда  ерлі-
зайыптылардың бір-бірін алдап, ӛтірік айтып, 
ӛ
зара  сенімнен  айырылуы  да  себеп.  Бір-
бірінің 
күнәлі 
іске 
барғаны 
жайлы 
күмәнданатын  ерлі-зайыптылар  бар
. 
Ерлі-
зайыптылардың 
перзент 
сүймеуі 
де 
шаңырақтың  шайқалуына  әкеліп  жатады. 
Ӛ
йткені  бала  ата-ананың  кӛз  қуанышы. 
Перзентсіз  отбасында  уайым-қайғы  кӛп 
болады.  Ал,  негізінде  перзент  сүймеу 
ажырасуға түрткі бола алмайды. Кейде ер мен 
ә
йелдің  бойдақ  кездеріндегі  арман  қиялдары 
отбасы құрған кездерінде жүзеге аспай қалса, 
соған бола ажырасып кететіндер де бар.  
Ү
й  иесінің  маскүнемдікке  немесе 
нашақорлыққа  салынуы,  құмар  ойындарына 
беріліп  кетуі,  ұрлық  жасауға  әдеттеніп  кетуі, 
бала-шағаның қажеттіліктерін мүлде ұмытып 
кетуі  кӛп  жағдайда  отбасының  ажырасуымен 
аяқталады.Отбасының бұзылуына ең алдымен 
бір-біріне  деген  терең  сезімдердің,  ӛзара 
түсіністіктің жоқтығы себеп. Екінші кезекте – 
тұрмыстық  зорлық.  Мемлекет  басшысы  мән 
бергендей,  жаһандану  үдерісі  отбасындағы 
ә
йел  мен  ердің  рӛлдерін  алмастырып, 
отбасылы  адамның  беделінің  тӛмендеуіне 
себептердің бірі.Отбасын құрған жұбайлар кӛп 
жағдайда  ӛздерінің  ұзақ  уақытқа  созылған 
конфликтілерін ажырасу арқылы шешеді. 
Психолог  ғалымдар  бұл  мәселені 
зерттей  келе,   айрандай  ұйыған  отбасының 
ойранын шығаратын себептерге: 
Отбасындағы дау – жанжалдар; 
Ӛ
зара  сенімсіздік  пен  ӛтірікке  бой 
алдыру; 
Бірін – бірі орынсыз қызғану; 
Бір – біріне тиісінше кӛңілаудармау; 
Кӛзгешӛп салу; 
Кедейлік( 
күнделікті 
қ
ажетті 
тұрмыстық заттардың жоқтығы); 
Қ
арыздар мен үй проблемасы; 
Ерлі  –  зайыптылардың  ӛмірге  деген 
кӛзқарас айырмашылығын жатқызса 
Соның  ішінде  –  ішімдік,  зинақорлық, 
нашақорлық,  құмаройындарсынды  шайтан 
істердінегізгі   себептерден  деген.Тарихтан 
білетініміздей,  бұл  айтылған  шайтани  істер 
кӛп  теген  алпауы  телдердің  құлдырауына, 
тіпті  кейбір  қауымдардың  Алланың  азабына 
душар  болуына  себеп  болған.  Ал  осындай 
арсыздықтардан (арақ, 
құ
маройын, 
зынақорлық  т.б.) бойына  ула  құстайтын 
мұсылман  үмбетінің  мұндай  кеселге  бой 
алдыруына ең басты  себеп мыналар: 
Аллаға  және  ақырет  деген  сенім 
ә
лсіздігі; 
Отбасылық  ӛмірге  дайындықсыз  бару 
(руханижәнематериалдық); 
Сабырсыздық; 
 Ажырасу  туралы  шешім  -  әйел  мен 
ерінің  ӛмірлеріндегі  маңызды  оқиға.  Бұған 
ұ
зақ  уақыттық  мотивация  процесінің  жүруі 
кіреді.  Бұл  -  тұлғалық  қажеттіліктер  мен 
қ
ызығушылықтар, кӛзқарастар, құндылықтық 
бағдарлары  жағынан  қалыптасқан  кӛзқарас 
бойынша 
жан-жақты 
қ
арастырылып 
қ
абылданған шешім. Бұл - мінез-құлықтың ӛте 
күрделі  формасы,  оның  шартты  атауы 
ажырасу мінез-құлқы.   

130 
 
    Ажырасу  процесі  мотивтерінің  ар 
жағында  біз  есепке  алмайтын  басқа  да 
себептер  мен  мотивтер  жатуы  мүмкін. 
Мысалы,  «мінездеріміз  сәйкес  келмейді» 
деген  стереотипті  ойлау.  Егер  жұбайлар 
бірнеше  жылдар  бойы  бірге  тұрып,  арман-
тілектерін  сәйкестендірген  болса,  «мінезіміз 
сәйкес  келмеді»  деген  себеп  туындамауы 
қ
ажет [27, 138-148]. 
 Зерттеулердің  нәтижесі  кӛрсеткендей, 
ажырасу 
жағдайы 
кезінде 
ең 
кӛп 
эмоционалды 
күйзеліске 
түсетін- 
бұл 
ә
йелдердер  мен  балалары  дейді.  Бірақ,  ата-
аналардың  кӛбі  болған  жағдайдың  баласына, 
оның 
ішінде, 
бойында 
тұлғалық, 
физиологиялық  ӛзгерістер  болып  жатқан  
жасӛспірім  шақтағы  баласына  қалай  әсер 
ететіндігін,  оған  ата-аналарының  арасында 
таңдау жасау қандай қиын  тиетіндігін мүлдем 
ескермейтіндер 
кездеседі. 
Жасӛспірімдік 
шақтағы  балаларда  кӛптеген  ӛзгерістер 
болып,  қажеттіліктер  аясы  кеңейе  түседі. 
Соларға шолу жасап ӛтуді жӛн кӛріп отырмыз. 
Сондай  қажеттіліктердің  бірі-ӛзара  қарым-
қ
атынас қажеттілігі. 
ІІІ. 
АЖЫРАСУДЫҢ 
ЖАСӚСПІРІМНІҢ  
ЭМОЦИАНАЛДЫҚ      ТҦЛҒАЛЫҚ  СФЕРАСЫНА 
Ә
СЕРІ 
Жалпы  тәрбиеде  психологтар  жасӛспі-
рімдер  әлемінде  агрессия  мен  суицидтіңетек 
алып  бара  жатқанын  байқаймыз.  Бұл 
жастардың  әлемді,  ӛмірді  ӛз  бетінше 
қ
абылдауынан.  Жаңа  ұрпақтың  деңгейіне 
жету  үшін  балалар  мен  ересектерді  жаңаша 
тәрбиелеу  керек.  Ата-анасының  ажырасу 
жағдайына  әсіресе  жасӛспірімдердің  жанама 
реакциялары кӛп жағдайда ӛте күшті болады. 
Жасӛспірімдердің 
ӛ
здерінің 
бағалаулары 
бойынша, 
стресс 
тудыратын 
ӛ
мірлік 
мәселелер  ішінде  ата-анасының  ажырасуы 
(ата-аналардың,  туған  аға-әпкесінің,  жақын 
достарынан  айырылудан)  кейінгі  тӛртінші 
орында тұр. Ажырасу жағдайына байланысты 
жасӛспірімдерде 
ең 
кӛп 
кездестінрекациялар:Үрей, 
қ
орқыныш, 
болашағына  деген  сенімсіздік,  жасӛспірімнің 
ә
лемді эгоцентрлік қабылдауы ретінде оны ең 
алдымен,  жеке  ӛмірінде  болуы  мүмкін 
ӛ
згерістер  қобалжытады.  Сонымен  қатар, 
тұратын  жерінде,  оқу  орнында,  материалдық 
жағдайда  болатын  ауысулар  да  алаңдатып, 
қ
обалжулар 
туғызады.Осыған 
қ
оса, 
жасӛспірімдер ӛз қатарластарынан отбасылық 
мәселелері  үшін  ұялу  сияқты  қиындықтар 
туындайды[ 5, 190 – 195 б.].
 
Жер  бетінде  біз  ӛте  қатты  жақсы 
кӛретін адам егер бізді аяқ астынан ешқандай 
ескертусіз  тастап  кетсе,  не  болатынын 
елестету  ӛте  қиын.  Бірақ  кӛптеген  ата  – 
аналар бала үшін бұл жағдайдың қаншалықты 
маңызды  екендігін  түсіне  бермейді.  Үйден 
кеткен әкесі тек үй ошағын, әйелін, балаларын 
ғ
ана тастап  қоймайды, балалары  да  тек ата  – 
аналарының    ажырасуын  қайғырып  қана 
қ
оймай, оған қоса, ӛзінің әкесінен мен (немесе 
анасынан)  айырылғанын    да  ойлайды.Бір 
балада  мұң  басым  болса,  басқасында  ол  ашу-
ызамен кӛмкеріледі, үшіншілері ӛздерін кінәлі 
сезініп,  ӛз-ӛздерін  ұяттымын  деп  ойласа, 
тӛртіншілері  әкесімен  қоса  анасын  да 
жоғалтып  аламын  ба  деген  қорқынышпен 
ә
кесінің  кеткеніне  не  ашуланарын,  не 
мұңаярын  білмей қиналады.  
 Ӛзінің  ата-анасын  жоғары  дәрежеде 
жақсы  кӛретін  балалардың  ӛзі  олардың 
ажырасуларына  қайғымен  қарайды,  ӛйткені, 
ажырасу олардың ӛмірлеріндегі шешуші оқиға 
болып  есептеледі.  Бірақ  жоғарыда  аталған 
сезімдер  кез-келген  баланың  жан  жинағында 
болады.  Олар  тек  жан  қиналысын  ғана  емес, 
сонымен  қатар  біруақытта  жан  теңдігін 
қ
алпына келтіру үшін күрес құралы болып та 
саналады. 
Ажырасу 
жағдайынан 
кейінгі 
дағдарыстың күшеюінің екі негізгі себебі бар: 
олар  ата-ана  ажырасу  арқылы  балаға 
келтірген 
ауыртпалығы 
ү
шін 
ӛ
зіне 
жауапкершілікті  ала  алмау  және  ажырасудан 
кейін  бала  тәрбиесін  жауапкершілікке  алған 
ата-ана,  яғни  анасының  ажырасудан  кейінгі 
дағдарысы.  Экономикалық  қысым  және 
сонымен 
байланысты 
ауыртпалықтар 
ажырасқан  ананың  балаға  аз  уақыт  бӛлуіне 
ә
келіп  соғады.  Отбасылық  ауыртпалықтар 
ананың жұмыстан бос уақытта да баласына аз 
кӛңіл  бӛлуіне  әкеледі.  Осы  уақытқа  дейін 
анасымен болған кішкентай балалар енді бала 
–  бақшаға  барады  немесе  ата-әжесімен  қалса, 
оқушы  кезінде  үйде  жалғыз  қалуға  мәжбүр 
болады.  
 Жан  ауыртпалығына  тап  болатын 
аналардың  кӛңіл-күйлері  ӛзгеріп  тұрады. 
Стресстік жағдайда  баласының  ең қарапайым 
сұраныстары  анасынан  баласы      шектен  тыс 
талап  етіп  тұрғандай  сезінеді.      Аналардың 
кӛңіл-күйлері ӛзгергенде, ана мен бала қарым-
қ
атынасын тек үстіртін мәселелері. Ана – бала 
қ
арым-қатынасының  агрессивті  жағы  –  тек 
бала  жақтан  ғана  күшеймейді.  Ананың  осы 
уақытта 
баласына 
қ
атысты 
ерекше 
агрессияны  дамытудың  ӛзі  кӛп  негіз  болып 
есептеледі [45, 78-85б]. 
 Күнделікті  болатын  конфликтілер 
күшті  тітіркенушілікті  туғызады.  Кӛрініп 

131 
 
тұрғандай, 
ажырасқаннан 
кейін 
анаға 
баласының  сұраныстары  үлкен  талап  қойып 
тұрғандай  болып,  кейде  шыдамы  шегіне 
жетіп,  таусылатын  кездері  де  болады.  Ұрыс 
пен  тітіркенушілік  ӛз  кезінде  екі  жақты  да 
«агрессивтілік 
оталуына» 
ә
кеп 
соғады.Отбасындағы  ажырасу  жағдайымен  
байланысты  болатын 
агрессиялар 
бар. 
Кӛптеген  аналар  үшін  ажырасу  жаңа  бастау 
негізі  болып  табылады.  Әрине,  ӛткен  ӛмір 
жеке  басының  толық  қалыптаспағандығына 
кӛп  із  қалдырса,  соғұрлым  балаға  ашу  –  ыза, 
ұ
ят және т.б. сезімдерден жаза тиюі мүмкін [1, 
55-59б]. 
 Осы 
уақытқа 
дейін 
ажырасу 
жағдайымен  байланысты  ата-ананың  мінез-
құ
лқындағы  ӛзгерістер  бақылауға  алынды. 
Осыған  байланысты  бірінші  орында  ата-
аналар  ажырасудың  балаға  тигізер  әсері 
қ
андай екендігін ӛз-ӛздеріне есеп бере ала ма 
деген  сұрақ  тұрды.  Сол  үшін  ата-аналарға 
ажырасу  бала  үшін  қаншалықты  маңызды 
екендігін  кӛрсету  үшін  жұмыстар  жасалды, 
яғни осы арқылы ата – аналар ӛздерінің жеке 
ӛ
мірлерінің 
қ
ызығушылықтары 
арқылы 
келтірген 
ауыртпашылықтарын 
сезініп, 
келтірген 
зардаптары 
ү
шін 
ӛ
здеріне 
жауапкершілікті  алып,  баланың  ары  қарай 
дамуына  жағдай  жасап,  оның  мұңдары  мен 
ӛ
кпелерін,  агрессивті  кӛріністерін  түсінген 
болатын. 
 
Ажырасудан 
кейін 
баланың 
қ
айғырулары  басталып,  ата-ананың  кризисі 
аяқталады  деп  айту  қате  болар  еді.  Шын 
мәнінде олай емес, соңғы уақытта бұрын бірге 
болған жұптардың  ажырасу  кризисін  зерттеп 
жатқан кӛптеген жұмыстар бар. Олардың жеке 
бастарының мәселелері азаймайды, керісінше, 
бірден  ӛседі.  Ажырасу  кӛптеген  ата–аналарға 
қ
осымша 
психикалық, 
ә
леуметтік, 
экономикалық  проблемалар  әкеледі  [11,44-
78б].  
Ата-анасының 
ажырасудан 
кейін 
баланың  дамуы  жайында  сӛз  болғанда,  бір-
бірімен  ӛте  тығыз  байланысты  екі  сұрақ 
туындайды.  Бірінші  сұрақ  келесідей  түрде 
болады: бала үшін толық емес отбасында ӛмір 
сүру  деген  нені  білдіреді,  яғни  тек  қана 
ү
лкендердің біреуімен ғана тұру. Екінші сұрақ: 
баланың  енді  бірге  тұрмайтын  ата-анаға 
деген  қарым-қатынас  құндылығы  және 
маңыздылығы.  Осы  сұрақтардың  екеуі  де 
соңғы жылдары ажырасу мәселесіне арналған 
зерттеу 
 
жұмыстарының 
маңызды 
мәселелерін  құрайды.  Ажырасудың  бала 
тұлғасының  дамуына  жағымсыз  әсер  етуін 
шектейтін 
немесе 
кӛмек 
беретін 
мүмкіншіліктер ата-аналар балаға ата-ананың 
екеуімен  бірдей  интенсивті  қарым-қатынас 
жасауына  жағдай  жасаған  кезде,  яғни  бала 
бірге  тұрмайтын  ата  –  анамен  де  қарым  – 
қ
атынаста  болатын  болса,  онда  балаға  ата-
анасының берген кӛмегі ұтымды болады. 
Кӛптеген  балалар  ӛздерінің  аналарын 
ә
келерінің  жоқтығынан  кінәлайды.  Әлсіздік 
пен  қамқорсыздықты  кӛрсететін  аналар 
проблеманың  нақ  «объектісіне»  айналады. 
Олар  балаларын  аналық  қамқорлықтың 
жоқтығын  сезінуге  мәжбүр  ете  отырып,    кінә 
сезімін  сәйкестендіріп,  баласында  агрессивті 
қ
озулардың болуына жол бермейді.   
Ажырасудан  кейінгі  жасӛспірімде  жиі 
ретте 
ә
кеге 
қ
атысты 
кризис 
туындайды.Кейбір 
балалар 
керісінше, 
ӛ
кпелерін  ӛз  саналарында  сақтап,  әкелерін 
кешірмейді  (кӛп  жағдайда  ӛмір  бойы).  Олар 
ӛ
здерін  тастанды  деп  сезініп,  сол  атқа 
қ
алғандары үшін кектерін алуға тырысады. 
Кей  кездері  анасына  бағытталған 
жағымды талпыныстар әкесіне де бағытталуы 
мүмкін.  Осы  және  басқа  да  мотивтер  балада 
ә
ке  махаббатына  қарама-қарсы  ағысты 
туғызады, 
яғни 
баланың 
ә
кесімен 
сәйкестенуіне  қарсы  әсерін  тигізеді.  Бұл 
психодинамикалық  мәселе  мынадан  тұрады: 
ӛ
кпе, кінә сезімі және қорқыныштарын жоюға 
қ
олданылатын 
ә
кесіне 
қ
арсы 
тітіркендіргіштің 
дамуы 
шын 
мәнінде 
баланың  психикалық  мәселелерін  кеңейтеді. 
Кӛп  жағдайда  балалар  ыстық  махаббат  пен 
жек  кӛру  сезімінің  ортасында  қалады. 
Кӛптеген  балаларға  күресуге  тура  келетін 
жағдай,  ол  ӛз  агрессияларын  әкелеріне 
жұмсауларына  байланысты  анасына  деген 
қ
арым-қатынас сақталады [33, 165-167б]. 
 Ата-ананың  ажырасуы  қай  уақытта 
болмасын 
балаға 
ү
лкен 
қ
иындықтар 
туғызады.  Осындай  қорғану  процестерінің 
нәтижесінде күрделі  психикалық  бұзылыстар 
(симптомдар,  мінез  қырлары)  және  де 
кейіннен 
невротикалық 
ауруға 
шалдықтыратын  аса  жоғары  диспозицияның 
болуы.  Бұл  невротикалық  диспозицияларды 
ажырасудың  ұзақ  уақыттық  әсерінің  ерекше 
емес  түрі  деуге  болады,  ӛйткені  ажырасуды 
бала  ӛзінде  ӛмір  бойы  бей  саналы  түрде 
сақтап  жүретін  конфликтілердің  маңызды 
эмоциялық  факторы,  яғни  пайда  болу 
факторы    ретінде  бағалауға  болады.  Балаға 
ажырасудан 
кейін 
кӛрсетілетін 
кӛмек 
жасалынуы қажет. Кӛп зерттеулерде ажырасу 
жағдайынан кейін кӛмек кӛрсетілген балалар 
мен 
кӛмек 
кӛрсетілмеген 
балаларды 
салыстыруда балаларда едәуір айырмашылық 

132 
 
кездескен.  Мұндай  балалар,  яғни  дер  кезінде 
психологиялық  кӛмек  алғандар  ажырасудан 
кейін  кӛптеген  айлар  бойы  конфликтіге 
кӛлемді  қорқыныштарды  сыртқа  кӛрсеткен, 
дегенмен  отбасында  ата-ананың  біреуімен 
жалпы  шиеленіс  ӛсе  түседі.  Ажырасудың 
жасӛспірім  психикасының  дамуына  әсерінің 
келесі мәселесі агрессиямен байланысты. 
Конфликтілер  агрессиялы  қозулармен 
қ
атар  жүреді.  Ата-анасы  ажырасқан  балалар 
агрессиялы  конфликтіге  неғұрлым  бейімді 
болып 
келеді: 
ӛ
кпелеу, 
негізгі 
қ
ажеттіліктерден  бас  тарту,  регрессивті 
процестер, сәйкестену процесі және кінә сезімі 
баланың  ата-ананың  біреуіне  немес  екеуіне 
бірдей 
агрессияның 
күшеюіне 
ә
келеді. 
Конфликтілерді  ӛңдеу  нәтижесі  әр  балада 
ә
ртүрлі  болады.  Бала  қорқыныштарын  ӛзінің 
агрессиясына  бағыттауы  мүмкін.  Осының 
ә
серінен  ол  ӛзінің  ары  қарай  жалғасатын 
ӛ
мірінде  басынан  ӛткен  сәтсіздіктер  мен 
адалсыздықты,  тітіркенуі  мен  ашу    -  ызасын 
сыртқа шығарып кӛрсетуден қорқуы мүмкін. 
Ерекше  ұзақ  мерзімді  бұзылыстарға 
ӛ
зін  толық  сезінбеу  мәселесі  жатады.  Егер 
балалар  ӛздерін  –  тастанды  және  жеткілікті 
ӛ
лшемді махаббатты ала алмадым деп сезінсе; 
егер олар ӛз отбасын сақтап қалмауда ӛздерін 
кінәлі сезінсе; егер отбасынан кеткен адаммен 
бірге  ӛздерінің  маңызды  бір  бӛлшегін 
жоғалтып  алғандай  сезінеді.  Сондықтан  кӛп 
жағдайда ата -  анасы ажырасқан балалар ӛмір 
бойы  махаббатқа  лайық  емеспіз  деп  ойлап, 
сәтсіздікті 
қ
айта 
басынан 
кешіру 
қ
орқынышын алып жүреді [42, 25-32]. 
Балаларда  бұл  мәселер  кішкентай 
кезінен 
пайда 
болады, 
ол 
«ӛзіне 
ұқ
сайтындармен» 
қ
арым-қатынасында, 
кейіннен 
– 
жеткіншектермен 
қ
арым-
қ
атынаста ең соңында – кәсіби және қоғамдық 
ӛ
мірде  кӛрініс  табады.  Бір  жағынан,  бұл  ӛзін 
толық  сезінбеу  сезімімен  байланысты,  осы 
арқылы  олар  ӛздерін  жеңіліске  түскен  деп 
сезініп,  не  бірлестікпен  қашады,  не  ӛзінің 
артықшылығын  үнемі  дәлелдеп  отыруға 
мәжбүр болады.  
Осыған  қоса  «сыртқы  қоршаған  орта 
алдындағы» 
қ
орқыныш 
күшейе 
түседі. 
Мұндай жасӛспірімдер ұзақ уақыт бойы үйіне 
тәуелді болуға бейім болып келеді. Егер үйден 
босатылып  шығу  жүзеге  аспаса,  онда  қашып 
шығуға  тура  келеді.  Кінә  сезімінің  дамуына 
жол  бермейтін  «қашып  шығудың»  бір  түрі  ӛз 
отбасын негізге алу болып табылады.  Жалпы 
алғанда, жақсы бейімделіп, сол себептен қашу 
қ
иындық  тудыратын  әсіресе  қыз  балалар 
ү
шін. 
Олар 
осыған 
байланысты 
конфликтілерді  пайдаланып,  «сәйкес  келетін 
мүмкіндікті» жібермеуге тырысады  
[ 1, 199 – 220 б.]. 
Салыстырмалы 
зерттеулерге 
қ
арағанда  ажырасудан  кӛп  жағдайда  әкелері 
балаларымен 
кездескенде 
аналарының 
қ
ылығын кекетіп, жақсы сӛздер айтпайды, сол 
себепті  жасӛспірімдер  моральдық  тұрғыда 
ә
лсіреп қиналады.  
Ә
сіресе,  толық  емес  отбасында  ұл 
балаларға  ӛте  қиын  болады:  олар  қоғамды 
ә
йел билейді, ал ерлер ешкім емес деген ойға 
келуі  де  мүмкін.  Осыған  қарамастан  олар  ӛз 
аналарын  қорғаумен  болады  да,  ӛз  жеке 
ӛ
мірлерін  елестете  де  алмайды.Отбасыдағы 
ата-ананың  ажырасу  жағдайы  тек  ұл  балаға 
ғ
ана әсерін тигізіп қоймай, сонымен қатар қыз 
балаларға да біршама кері әсер етеді. [30 350-
355].  
Ә
ртүрлі мәліметтерге қарағанда толық 
емес отбасылар,  яғни  баламен  жалғыз  қалған 
ата-ана  13%-дан  40-45  %  аралығында  болып 
отыр. 
Мұндай 
отбасылар: 
ажырасудың 
салдарынан  ата-ананың  біреуінің  ӛлімінен, 
сонымен  қатар  егер  олардың  біреуі  жұмыс 
барысымен  басқа  жақта  жүрсе  немесе  ата-
аналары мүлде бірге тұрмаған отбасылар.  
Жоғарыда 
бӛлінген 
толық 
емес 
отбасының  әрқайсысы  ӛз  ерекшеліктері  мен 
бала 
дамуына 
да 
ә
сері 
ә
р 
түрлі 
болады:ажырасқан  отбасыларда  жасӛспірім 
кӛп  жағдайда  ата-анасының  конфликтілі 
қ
арым-қатынасына куә болады; 
жесір 
қ
алған 
отбасыларда 
ата-
аналарының  бірге  болғандарын  еске  түсіру 
кӛбіне жағымды эмоциялар тудырады; 
анасымен  ғана  болатын  балалар  – 
нақты,  реалды  отбаслық  қарым-қатынас, 
отбасылық қызметтерді сезінбейді. 
Қ
орыта 
келгенде, 
отбасындағы 
ажырасу 
жағдайы 
отбасы 
мүшелерінің 
барлығына,  соның  ішінде,  жасӛспірімдік 
шақтағы  балаларының  енді  ғана  дамып  келе 
жатқан  тұлғалық,  эмоционалды,  қарым-
қ
атынас  және  т.б.  сфераларына  айтарлықтай 
зардабын  тигізеді.  Сондықтан  да,  отбасында 
ажырасуды  болдырмау,  олардың  алдын-алу 
жолдарын 
қ
арастыру 
 
психолог 
мамандарының  ғана  емес,  сонымен  қатар  , 
жалпы  қоғам  алдында  тұрған  үлкен  міндет 
деп санаймын.               
Қ
ОРЫТЫНДЫ 
«Ӛз үйінде бақытты адам , ол бақытты жан» 
Л.Н. Толстой 
Мемлекет 
ү
шін 
отбасының 
құ
ндылығын  ескерген  Елбасы  Н.Ә.Назарбаев 
ӛ
зінің 
Қ
азақстан 
халқына 
арнаған 

133 
 
Жолдауында ана мен бала мәселесіне ерекше 
тоқталған  еді.  Елбасының:  «Отбасында  адам 
бойындағы асыл қасиеттер жарқырай кӛрініп, 
қ
алыптасады.  Отанға  деген  ыстық  сезім 
жақындарына,  туған-туысқандарына  деген 
сүйіспеншіліктен  басталады»  деген  сӛзі 
отбасының  Отан  үшін  құндылығын  ерекше 
айқындағандай. 
Биылдан 
бастап 
күнтізбемізде  тағы  бір  мереке  орын  алды. 
Елбасы  Жарлығымен  қыркүйек  айының 
бірінші  жексенбісі  «Отбасы  күні»  болып 
жарияланды.  Отбасы  тыныштығын  сақтау 
ердің 
де 
ә
йелдің 
де 
міндеті. 
Осы 
жауапкершілікті 
сезіне 
отырып, 
ерлі-
зайыптылар  әрдайым  бір-біріне  рухани  және 
материалдық  жағынан  қол  дау  кӛрсетулері 
тиіс.  Қиындықтарға  тап  болған  жағдайларда 
сезім  жетегінде  кетіп  қалмай,  салқындылық  
танытып, 
сабырмен 
Алладан 
жәрдем 
тілегендері жӛн.  
Жастардың  кӛбі  ажырасу  арқылы 
проблемалар шешіледі деп ойлайды. Бұл қате 
пікір.  Ажырасу  –  әбден  тығырыққа  тіреліп, 
басқа шығар жол қалмаған жағдайда ғана іске 
асырылады.  Әйтпесе,  қылетіп  бой  кӛрсеткен 
ә
р  бір  қиыншылық  үшін  ажырасасалатындай 
отбасы  еріккеннің  ермегі  емес.  Отбасылық 
ӛ
міргеаяқбасқан   әрбір  азамат  пен  азаматша 
отбасылық  жауапкершілігін  ұмытпаған  жӛн. 
Ү
немі 
жадында 
ұ
стаса 
екенд 
ейміз. 
Пайғамбарымыз 
(с.а.у.): «РұқсатетілгеністердіңішіндегіАллаға
еңұнамсызы  –  ажырасу»деген.  Бірақ  бір 
ӛ
кініштісі  –  отбасы  құндылығының  тӛмендеп 
бара  жатқан  сияқты.  Бұл  мәселе  қоғам 
назарынан  тыс  қалмауы  тиіс.  Ұлттық 
ү
рдісімізді, 
салт-дәстүрімізді 
заманға 
лайықтап  жаңғыртуымыз 
керек. 
Сонда 
отбасының  ажырасуы, жесір әйел,  жетім  бала 
азаяр еді.  
Жауапкершілікті  ту  етіп,  сабырдық 
алқан  етіп,  иман  менен  бірлікті  басты 
ұ
станым ғаалып, ӛз отымызды ӛшіріп алмауға 
тырысайық ағайын!  
Проблеманы шешудің әрекеті: 
«Отбасы  киелілігі»  деген  ұғымды  жас 
жеткіншектің  санасына  терең  сіңіру,  ана,ене 
,келін жауапкершілігін арттыру; 
      - Отбасында  қазақтың ұлттық тәрбиесін, 
салт-дәстүрілерін, әдеп-ғұрпын жандандыру; 
-мектептерде, мәдениет үйлерінде әдеп-ғұрып 
негіздерін  жарнама,  ретінде  іліп  қою  және 
ү
йірмелер ұйымдастыру; 
Ауқымды  ақпарат  құралдарында  (теледидар, 
интернет,  газет,  журнал)  ер  азаматтың 
отбасына  деген    жауапкершілігін    арттыру  
іс-шараларын насихаттау; 
        -СМС,  ММС    арқылы    ішімдік,  құмар 
ойындар  туралы  ақпараттар    жіберу 
жұмыстарын ұйымдастыру; 
-Алькогольдік  ішімдіктердің  сыртына  зиянды 
ә
деттері  бойынша  жадынамалар  басып 
шығару; 
Психолог  мамандарының  негізгі  міндеттерін 
насихаттау 
     -Қазақстанк  ӛлемінде  отбасылық  психолог 
мамандарын кӛбейту; 
    -Отбасылық  психологтарға  жүгіну  арқылы 
кеңес алу, тренингтер ӛткізу; 
ПАЙДАЛАНАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1. 
Аверин  В.А.  Психология  детей  и  подростков. 
Уч.пос.- 2-е изд. СПб:  
2.Александровский  Ю.А.  Состояние  психической 
дезадаптации и компенсация. М., Наука, 1976. 272 
с. 
3.  Ананьев  Б.Г.  О  проблемах  современного 
человекознания. М., 1977. 345 с. 
4.  Антипов  Е.Е.  Введение  в  теорию  адаптиции.  М., 
1991. 24 с. 
5. Аронс К. Развод: крах или новая жизнь? М., Мирт, 
1995. 440 с. 
6. 
Березин 
Ф.Б. 
Психическая 
и 
психофизиологическая  адаптация  человека.  Л., 
Наука, 1988. 267 с. 
7.Валиева 
А.Б. 
Психологическая 
адаптация 
разведенных  женщин  в  постразводный  период. 
Дис. канд. псих. наук. А., 2005. 165 с. 
8. Василюк Ф.Е. Психология переживания. М., МГУ, 
1984. 200 с. 
9.Витек 
К.М. 
Проблемы 
супружеского 
благополучия  /  Под  ред.  М.С.Мацковского.  М., 
Прогресс, 1998. 144с. 
10.Вопросы  психической  адаптации.  Сборник 
статей. Новосибирск, 1974. 239 с. 
11.  Эйдемиллер  Э.Г.,  Юстицкий  В.В.  Семейная 
психотерапия. Л., Медицина, 1989. 192 с. 
12.Швейнов  В.Г.  Конфликты  в  нашейжизни  и 
ихразрешения.                     М:1988 
13.Драгуова 
Т.В. 
Проблема 
конфликта 
в 
подростковомвозрасте//Вопросы 
14.Дружинин В.Н. Психология семьи. М: КСП,1996.-
160с. 
15.Думбляускас В. Противоречивость развода и его 
оценки  //  Человек  после  развода  /Под  ред. 
С.Рапорт. Вильнюс, 1984. С 234-243 
16.Жарикбаев К.Б., Чистов В.В. Этика и психология. 
А., Рауан, 1997. 128 с 
17.Захаров  А.Н.  Психологические  особенности 
диагностики  и  оптимизации  взаимоотношении  в 
конфликтной семье // Вопросы психологии. 1981. 
№3. С. 58-68 
18.Чуйко  Л.В.  Браки  и  разводы  (Демографическое 
исследование  на  примере  УССР).  М.,  Статистика, 
1975 175 с. 
19.Кабакова  М.П.  Стабильная  семья  как  основа 
гармоничного  развития  личности  //  Поиск.  2004. 
№2(2) С. 177-180 

134 
 
20. Шнейдер Д.Б.Психология семейныхотношений. 
СПб:Прайн, 2003.-                                        
21.  Шнейдер  Л.Б.Семейная  психология.  М., 
Деловаякнига, 2005.-765с. 
22. Түңлікбава Э.М. Психологиялық зерттеулерде 
қ
олданылатын негізгі ықтималды статистикалық 
ә
дістер. Алматы, 1999.-ҚҰ-43б. 
 
Религиозный экстремизм в Казахстане: 
насколько реальна угроза 
 
Автор: Нурсулу Сагитова, 
ученица 8 класса 
Руководитель: Жуматова Ж.З.,  
Средняя школа № 6  
отдела образования акимата г.Лисаковска 
г.Лисаковск 
Введение 
Президент  страны    Н.  А.  Назарбав  в 
Послании  народу  Казахстана  сказал,  что  «за 
22  года  суверенного  развития   созданы 
главные ценности, которые объединяют всех 
казахстанцев   и  составляют  фундамент 
будущего  нашей  страны.  Они  взяты  не  из 
заоблачных  теорий.  Эти  ценности  –  опыт 
Казахстанского 
Пути, 
выдержавший 
испытание временем»[1]. И одна из них – это 
«национальная  безопасность  и  глобальное 
участие 
нашей 
страны 
в 
решении 
общемировых  и   региональных  проблем».  А 
проблем  в  современном  мире  очень  много. 
Одной 
из 
глобальных 
проблем 
стал 
религиозный 
экстремизм, 
а 
насколько 
реальна  его  угроза  я  попыталась  выяснить  в 
своем исследовании. 
Сегодня 
не 
секрет, 
что 
такие 
привычные  слова  как  «бандит»,  «убийца»  и 
«преступник» 
потеснили 
новые, 
более 
современные 
термины 
- 
«шахиды», 
«моджахеды»,  «террористы»  и  «экстремисты. 
А самое главное - эти термины стали важной 
проблемой  современного  мира,  которая 
породила 
терроризм 
в 
разных 
его 
проявлениях. 
Рубеж  XX-XXI  вв.  отличен  серьезными 
вспышками  различных  видов  экстремизма, 
который  нередко  смыкается  с  терроризмом. 
Многие  экстремистские  проявления  имеют 
религиозную 
окраску, 
что 
особенно 
актуально для такого явления, как исламский 
фундаментализм. 
Сегодня 
проблема 
распространения  религиозного  экстремизма 
стала реальной для стран Центральной Азии. 
Она    стала  угрозой  и  для  Казахстана.  Кризис 
общественного  сознания  повлек  за  собой 
возрастание  влияния  в  Центральной  Азии 
исламского фундаментализма. 
Объектом 
данного 
исследования 
является 
религиозный 
экстремизм 
в 
различных его проявлениях. 
Предмет  исследования-  религиозные 
секты, конфессии.  
Актуальность  темы  исследования: 
Казахстан  находится  в  центре  Евразийского 
континента,  где  пересекаются  важные  пути, 
которые  могут  вличть  на  страну  как 
положительно,  так  и отрицательно.  События, 
которые  происходят  в  мире  и  даже  странах 
поссоветского  пространства  дает  толчок 
пристальнее  смотреть  на  угрозы  как  извне, 
так и внутри страны. Если в мире существует 
угроза  религиозного  экстремизма,  то  это 
угроза для всех.  
Гипотеза  исследования:  религиозный 
экстремизм  имеет  разные  виды  проявления, 
нестабилььность  политической  ситуации  в 
мире может привести к его угрозе. 
Методы 
исследования, 
использованные  при  выполнении  работы: 
теоретические 
методы 
(поиск, 
анализ, 
обобщение) 
и 
практические 
методы 
(анкетирование, беседа). 
Цель  исследования:  изучить  основу 
проблемы  региозного  экстремизма,  его 
истоки 
и 
разновидности.Выяснить, 
существует  ли    угроза 
религиозного 
экстремизма  в  г.  Лисаковске  и  какая 
проводится работа в этом напралении. 
Целью исследования являтся изучение 
религиозных 
конфессий, 
проведение 
соцопроса  среди  жителей  города    по  этой 
проблеме.  Показать  взаимосвязь  данной 
проблемы с положением в мире. 
Задачи  исследования:  изучить  суть 
религиозного 
экстремизма, 
определить 
наличие  рельно  существующей  угрозы  и 
предложить  меры  по  борьбе  с  религиозным 
экстремизмом. 
Научная 
новизна 
исследования 
состоит в том, что: 
- изучены разновидности религиозных 
течений  и  показана  роль  религиозных 
конфессий  в  борьбе  по  противодействию 
религиозному экстремизму; 
Теоретическая 
и 
практическая 
значимость: 
Основные  положения  и  выводы 
исследования  могут    послужить  материалом 
для  дальнейшего  изучения  деятельноссти 
религиозных конфессий, найти применение в 
учебном  процессе  -  при  разработке  лекций,  
методических  рекомендаций  в  помощь 
преподавателям  и    учащимся    по  учебным 

135 
 
дисциплинам 
-    История  Казахстана, 
культуроведение. 
Исследовательская часть 
Гражданский мир и согласие - это наша 
главная  ценность.  Но  в  последние  годы 
нестабильность  политической  ситуации  в 
мире  ведет  к  появлению  ряда  глобальных 
проблем,  одной  из  которых  является 
проблема  религиозного  экстремизма.  Она 
имеет место быть и в нашей стране. 
  К  основным  причинам  развития 
религиозного  (исламского)  экстремизма  в 
Казахстане можно отнести следующие: 
- пропаганда 
идей 
исламского 
экстремизма  в  Интернете;  (государственные 
органы  не  проводили  квалифицированной 
экспертизы 
публикуемых 
материалов, 
ограничиваясь блокированием сайтов); 
- усиление 
экономического 
и 
социального 
расслоения 
населения; 
(социальные 
аутсайдеры 
наиболее 
подвержены экстремистским идеям); 
- рост числа безработной молодежи, не 
имеющей  специальности  и  не  прошедшей 
социализации в армии и других структурах; 
- сохраняющийся 
низкий 
уровень 
религиозного 
образования 
и 
общеобразовательной 
подготовки 
проповедников  ДУМК  (Духовное  управление 
мусульман  Казахстана).  (Значительная  часть 
казахстанских  мусульман  не  удовлетворена 
познаниями 
священнослужителей 
традиционного  ислама  и  обращаются  к 
другим, 
в 
том 
числе 
салафитским 
(ваххабитским) проповедникам); 
-низкий 
уровень 
религиозной 
грамотности  подавляющей  части  мусульман 
Казахстана,  их  неспособность  отличать 
истинную  религиозность  от  религиозного 
фанатизма  и  экстремизма  (родители  могут 
даже не понимать, что сын стал ваххабитом – 
типичное  объяснение:  «он  положительным 
стал,  Коран  читает,  мы  и  не  думали,  что  он 
самоподрыв сделает»); 
-неустроенность 
выпускников, 
отсутствие спроса на специалистов без опыта 
работы;  (в  случае  отсутствия  влиятельных 
родственников, 
социальный 
лифт 
практически не работает;) 
-низкий  уровень  доходов  населения 
при  возрастающих  ценах.  (Большие  средства 
уходят  на  получение  высшего  образования, 
которое  потом  не окупается,  так  как  или  нет 
работы, или работа низкооплачиваемая). 
В  последние  годы  к  причинам  можно 
отнести 
и 
 
увеличение 
количества  
миссионеров  из  различных  стран  мира  на 
территории государства, которые  
не  заинтересованы  в  сохранении 
местной интерпретации  ислама, а проявляют 
активность 
в 
распространении 
своей 
собственной  модели  понимания  религии.  Все 
эти  процессы  носят  скрытый  характер  и  
подрывают страну изнутри.  
В Казахстане о проблеме религиозного 
экстремизма  заговорили  после  событий  на 
западе республики. Совсем недавно  в Актобе 
суд приговорил к пожизненному заключению 
двух  пособников  террористов,  еще  двоих 
приговорили  к  длительным  срокам  лишения 
свободы.  В  конце  августа  в  Атырау  прошли 
массовые  задержания  лиц,  подозреваемых  в 
религиозном 
экстремизме. 
Заметно 
увеличилось и число уголовных дел.  
Так  полицейские  Казахстана  за  шесть 
месяцев  текущего  года  возбудили  14 
уголовных  дел  по  признакам  преступлений 
экстремистского  характера,  выявлено  с 
начала 
года 
116 
административных 
правонарушений,  выявлена  и  пресечена 
деятельность 
21 
незарегистрированного 
религиозного  объединения,  привлечены  к 
административной 
ответственности 
85 
граждан. 
Терроризм,  как  явление,  во  многом 
ассоциируется  в  Казахстане,  как  российское 
явление, в связи с тем, что в СМИ оно больше 
всего  озвучено.  Так  как  общественно-
политические  и  экономические  процессы 
постсоветского пространства дублируются, то 
представляются  важным  проследить  эти 
процессы в соседнем государстве. 
Проблема политического терроризма в 
России очень актуальна для нашего времени. 
Многие  люди  уверены,  что  такой  способ 
политической 
борьбы 
- 
порождение 
современного  мира,  в  котором  неожиданно 
обострились  идеологические  и  этнические 
противоречия, 
а 
само 
осуществление 
террористического  акта  стало  технически 
несложным.  Но,  человек,  занимающийся 
историей,  знает,  что  в  России  терроризм  уже 
существовал,  по  крайней  мере,  полтора 
столетия  назад.  В  самые  неблагополучные  и 
политически  неустойчивые  годы  фанатики 
самых  разных  политических  движений 
прибегали  к  нему  как  для  дестабилизации 
общества,  так  и  для  политической  мести  и 
самоутверждения. 
За  основу  проблем  бралась  стратегия 
Казахстана  в  деле  борьбы  с  экстремизмом  и 
терроризмом  президента  РК  Н.  Назарбаева 
[10,  12,  13].  Здесь  проблема  рассматривается 

136 
 
сквозь  призму  общего  развития  республики. 
Упор, 
конечно 
же, 
ставится 
на 
общегосударственной  задаче,  и  как  влияют 
вышеназванные  процессы  на  его  развитие. 
Среди  обилия  статей  в  СМИ  и  материалов 
интерната  для  освещения  я  выбрала,  на  мой 
взгляд,  наиболее  подходящие  для  развития 
вопросов  работы  известных  авторов  Витюка 
В.В. [1], Нуруллаева А.А. [6, 11], Антонян Ю.М. 
[4], Артамонов Н. [7], Авцинова Г.И. [8]. Также 
использовались  периодические  материалы 
изданий «Полис» [9], «Мысль» [14], интернет - 
ресурсы.  Одним  из  важнейших  источников 
доказательной  базы  использования  метода 
социального  опроса  путем  анкетирования  и 
выборки. 
Как уже говорилось, многие процессы, 
происходящие  в  Казахстане,  идентичны 
российским,  но  имеют  свою  специфику.  В 
частности  в  Казахстане  менее  острой 
являются 
проблемы 
политического 
экстремизма, 
также 
национального 
и 
этнического в целом и для нашей республики 
проблема не является легко разрешимой, так 
как  многие  конфликты  носят  скрытый 
характер  и  не  учитывать  их  нельзя.  В 
частности  очень  важными  представляются 
проблемы, 
связанные 
с 
религиозным 
экстремизмом,  поэтому  в  данной  работе  я 
ограничилась 
анализом 
именно 
этого 
вопроса. 
Терроризм 
определяет 
вид, 
как 
противоправной 
политически 
и 
финансовомотивированной 
активности, 
сочетающей  в  себе  психологический  (угроза 
насильственных  действий)  и  физический 
(сами  насильственные  действия  -  диверсии, 
захват  заложников  и  да.)  компоненты, 
осуществляемый  индивидами  или  малыми 
группами  с  целью  принудить  общество, 
государство  или  частное  лицо  исполнить  их 
требования. 
Экстремизм  (лат.  extremus  крайний)  - 
означает 
приверженность 
крайним, 
преимущественно насильственным средствам 
достижения целей, В политике проявляется в 
стремлении 
подорвать 
стабильность 
существующих  общественных  структур  и 
политических  институтов.  Это  делается  с 
помощью  демагогии,  призывов  к  насилию, 
террористических 
актов 
и 
приемов 
партизанской  войны.  Для  экстремизма 
характерна бескомпромиссность, действия по 
принципу  «все  или  ничего».  Идеологической 
и 
теоретической 
основой 
экстремизма 
являются 
радикальные 
идеологические 
концепцииб  религиозный  фундаментализме 
национализм.  Лидеры  экстремистов  требуют 
от своих сторонников полного повиновения и 
беспрекословного 
выполнения 
любых 
приказов. При этом они часто апеллируют не 
к  разуму,  а  к  примитивным  инстинктам 
толпы 
и 
чувствам, 
верованиям 
и 
предрассудкам  людей.  Экстремизм  тесно 
связан  с  радикализмом,  поэтому  оба  эти 
термина часто употребляются как синонимы. 
Так  же  как  и  радикализм,  экстремизм 
подразделяют 
на 
«левый», 
«правый», 
«религиозный», «националистический» и т. д. 
в  последнее  время  появились  новые 
разновидности  экстремизма,  в  частности 
экологический и антиглобалистский. 
Если  в  70-80-е  годы  террористами 
являлись  в  подавляющем  большинстве 
случаев  фанатики-одиночки,  нередко  -  с 
психическими отклонениями, то к началу 90-х 
годов 
возникли 
целые 
организации, 
готовившиеся  к  ведению  вооруженной 
борьбы. 
Далеко  не  последнее  место  среда  них 
занимали и сплоченные преступные группы - 
боевые 
ответвления 
организованной 
преступности,  хотя  и  не  составляющие  ее 
большинство, то насчитывающие, по мнению 
экспертов,  не  менее  200-300  тысяч  "бойцов" 
на  2000  г.,  что  вполне  сопоставимо  с 
численностью 
сотрудников 
правоохранительных  органов,  призванных 
вести  борьбу  с  ними.  Если  ранее  террористы 
имели  "на  вооружении"  самодельное  или 
заводское  стрелковое  оружие,  самодельные 
взрывные  устройства,  то  ныне  они  имеют 
самое 
современное 
вооружение 
отечественного 
и 
иностранного 
производства.  
Нельзя не отметить, что не без помощи 
прессы, 
радио, 
телевидения, 
кино 
и 
литературы в сознание населения, по крайней 
мере,  его  определенных  слоев,  достаточно 
глубоко  внедрилось  убеждение  в  том,  что 
"винтовка  рождает  власть".  Закреплению 
этого  мнения  способствовали  события  в 
некоторых зарубежных странах. В этой связи 
насильственные, 
по 
сути 
своей 
террористические, 
методы 
действий 
и 
достижения  поставленных  целей  находят 
терпимое  отношение  и  даже  "понимание"  со 
стороны  достаточно  широких  слоев  как  в 
России,  так  и  в  других  бывших  союзных 
республиках.  Существует  реальная  угроза 
того,  что  террористическая  деятельность 
может  стать  одним  из  методов  реализации 
стратегии 
"нагнетания 
напряженности", 

137 
 
достижения  своих  целей  теми  или  иными 
политическими силами. 
И,  наконец,  для  характеристики 
современного  терроризма  важно  учитывать 
беспрецедентный  размах  преступности  в 
стране,  особенно  насильственной,  и  так 
называемой 
"организованной", 
нередко 
осуществляющей 
действия, 
имеющие 
внешнее 
сходство 
с 
терроризмом 
- 
организация  взрывов,  захват  заложников, 
устрашение  или  физическое  устранение 
конкурентов.  И  хотя  эти  действия,  в  силу 
отсутствия 
их 
"политической 
мотивированности", 
не 
считаются 
террористическими,  по  своей  объективной 
стороне  они,  по  сути  дела,  являются 
таковыми.  Для  их  обозначения  даже 
предложено 
специальное 
понятие 
"уголовного 
терроризма". 
Известный 
исследователь  проблемы  терроризма  В.В. 
Витюк  называет  его  также  "терроризмом 
экономическим".[  1  ]  Для  примера  отметим, 
что только за 9 месяцев 1995 г. в Подмосковье 
было  сожжено  69  фермерских  хозяйств,  по 
стране  убито  469  предпринимателей  (210  из 
них  в  Москве),  и  более  1500  человек  стали 
жертвами  покушений.  Эта  разновидность 
имеет  большое  криминологическое  сходство 
с "классическим" политическим терроризмом. 
Остаточный  же  его  эффект  тот  же  - 
деморализация 
общества, 
нагнетание 
атмосферы 
страха, 
неуверенности, 
запугивания,  парализации  и  подавления 
общественной воли, недовольство властями и 
правоохранительными органами, ликвидация 
демократических 
институтов 
общества, 
затруднение 
нормального 
функционирования государственных органов. 
Выше  перечисленные  обстоятельства 
вызвали насущную потребность в разработке 
общегосударственной  программы  и  системы 
мер  борьбы  с  терроризмом.  Разработка  и 
реализация  такой  программы  на  практике 
предполагает,  на  наш  взгляд,  необходимость 
уяснения таких вопросов, как: 
 
содержание 
террористической 
деятельности  (ее  субъекты,  их  цели,  задачи, 
средства, методы деятельности и т.д.); 
 
факторы,  обусловливающие  рост 
числа террористических проявлений в стране 
в настоящее время; 
 
система 
признаков 
подготовки 
террористических  актов,  их  организаторов, 
исполнителей и пособников; 
 
тактика действий террористов; 
 
отечественный  и  зарубежный  опыт 
борьбы с терроризмом и т.п. 
 
ослабление  или  отсутствие  ряда 
административно-контрольных 
правовых 
режимов; 
 
наличие 
ряда 
экстремистских 
группировок, квазивоенных формирований; 
 
сплоченность 
и 
иерархичность 
преступной среда; 
 
утрата 
многими 
людьми 
идеологических  и  духовных  жизненных 
ориентиров; 
 
обостренное  чувство  социальной 
неустроенности, незащищенности у 
значительных контингентов граждан; 
 
настроения 
отчаяния 
и 
рост 
социальной  агрессивности,  общественная 
фрустрация,  падение  авторитета  власти  и 
закона,  веры  в  способность  и  возможность 
позитивных изменений; 
 
слабая  работа  правоохранительных 
и 
социальных 
государственных 
и 
общественных  органов  по  защите  прав 
граждан; 
 
низкий 
уровень 
политической 
культуры в обществе; 
 
широкая 
пропаганда 
(кино, 
телевидение,  пресса,  литература)  культа 
жестокости и силы. 
Общегосударственная  программа  мер 
борьбы  с  терроризмом  и  политическим 
экстремизмом должна быть ориентирована, в 
том  числе  и  на  ликвидацию  выше 
обозначенных  объективных  факторов,  либо 
на 
максимальное 
ослабление 
их 
криминогенной направленности. 
Процессы,  происходящие  в  России, 
имеют 
негативное 
продолжение 
и 
в 
Казахстане, тому способствует: 
 
эмиграция из горячих точек; 
 
определенная 
информационная 
«интервенция» 
СМИ 
России, 
которые 
косвенно  влияют  на  общественное  мнение 
казахстанцев; 
 
связи криминальных структур; 
 
наркотрафик,  проходящий  через 
республику  с  юга  на  север.  Дороги 
наркотрафика  неслучайно  совпадают  с 
путями 
распространения 
религиозно-
экстремистских  идей,  в  том  числе  известные 
организации 
«Хезбут 
Тахрир» 
чьи  
проповедники готовятся в Афганистане. 
Рубеж  XX-XXI  вв.  отличен  серьезными 
вспышками  различных  видов  экстремизма, 
который  нередко  смыкается  с  терроризмом. 
Многие  экстремистские  проявления  имеют 

138 
 
религиозную 
окраску, 
что 
особенно 
актуально для такого явления, как исламский 
фундаментализм.  В  свою  очередь  последний 
видится,  как  сложное  сочетание  не  только 
религиозных,  но  и  исторических  и  особенно 
политических процессов. 
В  постсоветском  пространстве  в 
условиях  определенного  идеологического 
вакуума,  значительно  возрос  интерес  к 
религии. Однако время показало, что в рамках 
традиционных 
конфессий 
не 
удается 
удержать 

жүктеу/скачать 2,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: