Оқулық. М.Қ. Оспанова; Қ. С. Аухадиева; Т. Г. Белоусова, Алматы: Мектеп, 2019

10 сынып. 1-бөлім

1.Оқу мақсаты: 10.2.1.4 период және топ бойынша химиялық элементтердің оксидтерінің, гидроксидтерінің және сутекті қосылыстарының қышқылдық – негіздік қасиеттерінің өзгеру заңдылығын түсіндіру;

Периодта солдан оңға қарай металдық қасиет әлсіреп, бейметалдық қасиеттері күшейеді. Сонымен бірге осы бағытта ядро заряды, сыртқы қабаттағы электрондар саны, электртерістілік, жай заттардың тотықтырғыш қасиеттері, гидроксидтер мен оларға сәйкес оксидтердің қышқылдық қасиеттері артады. Атом радиустары кемиді, жай заттардың тотықсыздандырғыш қасиеттері, гидроксидтері мен оларға сәйкес оксидтердің негіздік қасиеттері әлсірейді. Топтарда жоғарыдан төмен қарай металдық қасиеттері күшейеді, бейметалдық қасиеттері әлсірейді. Металдық қасиеттері францийде одан кейін цезийде; бейметалдық қасиет фторда, содан кейін оттекте күшті білінетіні анық. Осы бағытта ядро заряды, атом радиусы, жай заттарының тотықсыздандырғыш қасиеттері, гидроксидтері мен оларға сәйкес оксидтерінің негіздік қасиеттері күшейеді. Электрондардың ядромен байланыс беріктігі, электртерістілік, жай заттарының тотықтырғыш қасиеттері, гидроксидтер мен оған сәйкес оксидтердің қышқылдық қасиеттері төмендейді, сутекті қосылыстардың тұрақтылығы төмендейді.

Қосылыстарының қасиеттерінде де заңдылықтар байқалады. Гелий, неон және аргоннан басқа барлық элементтер оттекті қосылыстар түзеді. Периодтық жүйеде олар әр топтың төмен жағында тотығу дәрежелерінің өсу ретімен орналасқан, жалпы формулалары Э₂О, ЭО, Э₂О₃, ЭО₂, Э₂О₅, ЭО₃, Э₂О₇, ЭО₄ болып өрнектеледі. Мұндағы Э- берілген топтың элементі. IV топтан бастап негізгі топша элементтері 4 түрлі сутекті газ тәрізді қосылыстар түзеді. Оларды ЭН₄, ЭН₃, ЭН₂, ЭН жалпы формуламен өрнектейді. Сутекті қосылыстардың формулалары негізгі топша элементтерінің астына орналастырады.

Элементтер қосылыстарының қышқылдық-негіздік қасиеттері осындай түрдей периодтық кесте бойынша өзгереді. Олар төменгі реакцияларды айқын көрсетілген: 1-ші (сілтілік металдар) және 2-ші (сілтілікжер металдар) топ элементтерінің оксидтері негіздік қасиет көрсетеді. Олар қышқылмен әрекеттесіп, тұз + су түзеді.

натрий оксиді + тұз қышқылы ➞ натрий хлориді + су Na₂О+ 2HCl➞ 2NaCl+ H₂О

магний оксиді + күкірт қышқылы ➞ магний сульфаты + су МgО+ H₂SО₄➞ МgSО₄+ H₂О

1-топ элементтері сумен әрекеттесіп, металл гидроксидін түзеді:

натрий оксиді + су ➞ нарий гидроксиді Na₂О(қ) + H₂О(с) ➞ 2NaOH(с.ер)

1-топ гидроксидтерінің барлығы – өте күшті сілтілер. 2-топ оксидтері де сумен реакцияға түсіп, металл гидроксидтерін түзеді: магний оксиді + су ➞ магний гидроксиді МgО+ H₂О➞ Мg(ОH)₂. 2-топ гидроксидтері де сілтілер. Бірақ, 1-топ гидроксидтеріне қарағанда, олардың сілтілік қасиеті төмен болады. 4-ші топтан 7-ші топқа дейінгі элементтердің оксидтері суда ерігенде, өздерін қышқылдық ретінде көрсетеді:

4-ші топ: көмірқышқыл газы + су ➞ көмір қышқылы CО₂ + H₂О ➞ H₂CО₃

5-ші топ: диазот пентаоксиді+ су ➞ азот қышқылы 2N₂О₅ + 2H₂О➞ 4HNО₃

6-шы топ: күкірт триоксиді + су ➞ күкірт қышқылы SО₃ + H₂О= H₂SО₄

7-ші топтағы галоген сутектер суда ерігенде өте күшті қышқылдық қасиет көрсетеді: тұз қышқылы HCl (с.ер), бромсутек қышқылы HBr (с.ер), йодсутек қышқылыHI (с.ер)