Практикалық онлайн-конференция материалдары материалы международной научно-практической онлайн конференции

~ 

43

 ~ 

 

2. Матаның негізгі жіп бағытын қалай анықтайды? 

3. Машина тігістерінің терминдерін айт. 

4.Қалтаның түрлерін ата. 

5.Маусымдық пальтоны қандай маталардан тігеді? 

6. Жағаны мойын ойындысына  қалай тігеді? 

7.Базистік тордың көлденең сызықтарын ата. 

8.Маусымдық пальтоның қандай бөлшектерін қосарлайды? 

9.Қалтаға көмкерме әдіп не үшін керек? 

10.Қалта аузының  ұзындығы неге байланысты? 

11.Силуэттің түрлерін ата. 

12.Өңірді өңірастылықпен қалай тігеді? 

 

Осы қайталау сұрақтары бойынша оқушылардың білімдерін бағалау. 

III. Жаңа тақырыптың мазмұны мен жүйесі  

Сырт  киімдердің  жеңі  конструкциясына  қарай  әр  түрлі  болады.  Олар  –  қондырмалы, 

реглан, тұтас пішілген және жартылай реглан.  

Қондырма  жең  пішілуі  жөнінен  бір  тігісті,  екі  тігісті  немесе  үш  тігісті  болып  бөлінеді. 

Осының  ішінде  біздің  бүгінгі  жаңа  тақырыбымыз  екі  тігісті  қондырмалы  жең 

бөлшектерін  негізгі,  астарлық  және  іштік  маталардан  пішеді.  Іштік  мата  жең  аузы 

желінуден, созылудан және шыдамды болу үшін қолданылады. 

Қондырмалы  екі  тігісті  астары  бар  жеңнің  өңделуінің  бірнеше  жолдары  бар.  Соның  бірі 

төмендегі қондырмалы екі тігісті астары бар жеңнің өңделу реті: 

1. Жеңнің алдыңғы қиығын өңдеу.  

2. Қайыру сызығын белгілеу 

3. Желімдік мата жапсыру 

4. Жең аузын сызық бойымен бүгіп үтіктеу 

5. Астардың алдыңғы қиығын өңдеу 

6. Жеңге астарды қосып тігу 

7. Астарды қосып тіккен тігісті үтіктеу 

8. Жеңнің шынтақ қиығын астармен бірге қайып тігу 

9. Шынтақ тігісті айыра үтіктеу 

10. Астарды бекіту 

11. Жеңді оң бетіне айналдыру 

Шебердің іс жүзінде жұмыс тәсілін көрсету 

 

IV. Жаңа материалды бекіту, біліктілік пен дағдыны қалыптастыру 

І – тапсырма 

1.Екі тігісті жеңді өңдегенде бірінші қандай қиықты өңдейді? 

~ 

44

 ~ 

 

2. Жең аузына желімдік қатырма не үшін қажет? 

3. Жеңнің шынтақ тігісінің ені қанша мм? 

4. Жең аузындағы астарды не үшін бүктеп үтіктейді? 

5. Жеңді астармен қандай жерлерден бекітеді? 

6.Жеңнің жоғарғы жағындағы уақытша не үшін қажет? 

 

ІІ – тапсырма 

Екі капитан командирлеріне осы жаңа сабақты пысықтауға арналған 

ІІ тапсырма ретінде 5 тігістердің суреті мен схемалары беріледі. Осылардың ішінен осы 

екі тігісті қондырмалы жеңде кездесетін кездесетін 1 тігістің суреті мен схемасын таңдау 

керек.  

Сабақты қорытындылап, бағалау. 

Үйге тапсырма: Өздеріңе ұнаған жеңнің басқа  үлгісін тігіп келу. 

Нұсқау карта 

Маусымдық пальтоларды сәндеу, лекал дайындау мен жаймалау, пішуді орындау және тігу. 

Жеңді өңдеу, жеңді астармен біріктіру.  

№ 

Жұмыс реті 

Жұмыстың мазмұны 

Суреті 

1 

Жеңнің  алдыңғы 

қиығын өңдеу.  

 

Жеңнің  астыңғы  мен  үстіңгі  бөлшектерін                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              

оң беттерімен беттестіріп, алдыңғы қиықтарын 

теңестіріп  үстіңгі    бөлшек  жағынан  т.е.10  мм  

қайып тігу. 

 

2 

Алдыңғы  тігісті 

айыра үтіктеу 

Тігістерді  айыра  үтіктегенде  астыңғы  жеңді 

ендіріп жия үтіктеу. 

 

 

3 

Ылғалды 

жылумен  өңдеу 

сапасын тексеру 

Жеңнің  дұрыс  ЫЖӨ  тексерген  кезде  жеңді 

үстел  үстіне  үстіңгі  бөлшегін  жоғары  қарата 

жатқызады.Сол  кезде  үстіңгі  мен    астыңғы 

жеңдердің алдыңғы тігістерінің қатарлас келуін, 

жең аузының сәйкес келуіне қарау керек 

 

4 

Қайыру 

сызығын 

белгілеу 

Жеңнің оң бетіне көмекші лекалоның көмегімен 

қайыру  сызығын  жеңнің  төменгі  қиығынан  25-

30 мм жоғары белгілеу 

 

~ 

45

 ~ 

 

5 

Желімдік 

мата 

жапсыру 

 

Қайыру сызығының төмен жағына жеңнің теріс 

бетіне,    желімдік  матаны  үтіктің  көмегімен 

жапсыру 

 

6 

Жең 

аузын 

сызық  бойымен 

бүгіп үтіктеу 

Жең  аузын  сызық  бойымен  ішкі  жағына  қарай 

бүгіп үтіктеу 

 

 

 

7 

Астардың 

алдыңғы қиығын 

өңдеу 

 

Жеңнің  астыңғы  мен  үстіңгі  бөлшектерінің 

астарын                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   

оң  беттерімен  беттестіріп,  алдыңғы  қиықтарын 

теңестіріп,  үстіңгі    бөлшек  жағынан  т.е.10  мм  

қайып тігу.Тігісті жатқыза үтіктеу. 

 

8 

Жеңге  астарды 

қосып тігу 

 

Жең  мен    астарды  оң  беттерімен  беттестіріп, 

төменгі 

қиықтарын 

теңестіріп, 

алдыңғы 

тігістерді  сәйкестендіріп,  10  мм  астар  жағынан 

қосып тігу. 

Астарды  қосып  тіккен  тігісті  жоғары  қарай  10 

мм артығымен бүктеп, жатқыза үтіктеу 

 

9 

Жеңнің  шынтақ 

қиығын 

астармен  бірге 

қайып тігу 

 

Жеңнің  шынтақ  қиығын  астардың  шынтақ 

қиығымен    бірге  төменгі  бөлшек  жағынан 

шынтақ  тұсында  8-12  см  болатындай6  үстіңгі 

бөлігін отырғыза отырып, 10 мм қайып тігу. 

Шынтақ  тігісті  арнайы  жастықшада  айыра 

үтіктегенде астыңғы жеңді ендіріп жия үтіктеу. 

 

10 

Астарды бекіту 

 

Жеңмен  астарды  жасырын  қол  тепшіммен 

немесе  арнайы  желімдік  таспамен  бекіту.Жең 

тігістерін  астар  тігістерімен  сәйкестендіріп, 

машина тігісімен бекіту. 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1.  Қазақстан  Республикасының  білім  беруді  дамытудың  2011-2020  жылдарға  арналған 

бағдарламасы 

2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы 

3. «Дуалды оқыту жүйесі: кәсіби біліктілікті арттырудың жаңа мүмкіндігі» 

4.«ТжКБ  жүйесіне  халықаралық  тәжірибелерге  негізделген  оқытудың  дуалды  жүйесін 

енгізу перспективасы». 

 

 

ИНДУСТРИЯЛДЫҚ –ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ БАҒДАРЛАМАСЫ АЯСЫНДА 

КӘСІБИ МАМАНДАРДЫ ДАЯРЛАУДА ДУАЛДЫ ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІН 

ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ 

 

Адайбаева Айнур Аскаровна 

Маңғыстау техникалық колледжінің арнайы пән оқытушысы, 

Маңғыстау облысы 

 

Техникалық  және  қызмет  көрсету  еңбегінің  кадрларын  даярлау  елдің  тұрақты 

экономикалық дамуын қамтамасыз ететін орта буынды кәсіби мамандар даярлау үшін негіз 

~ 

46

 ~ 

 

қалайды.  Еліміздің  индустриялық-инновациялық  даму  міндеттері  ауқымының  жедел 

қаркынымен  өсуіне  байланысты  техникалық  және  қызмет  көрсету  еңбегінің  кадрларын 

даярлауда  сапалы  ұмтылыстың  қажеттілігі  туындап  отыр.Осыған  байланысты  елімізде 

заман  талабына  сай  білімді,  озық  технологияларды  жетік  меңгерген,  кәсіби  білікті 

жұмысшы  мамандар  даярлауда  техникалық  және  кәсіптік  білім  беретін  оқу  орындарына 

үлкен міндеттер мен талаптар жүктеліп отырғаны белгілі. 

«Жаңа білім беру бағдарламалары, инновациялар және біліктілік тәсілдемесі» деген 

тұста  білім  алушыларымыздың  бойына  мамандықтың  қыр  –  сырын  үйретіп  қана  қоймай, 

оны өмірдің кез келген жағдайында қолдана білуге бейімдеуіміз қажет. 

Техникалық  және  кәсіптік  білім  беру  ұйымдары  индустриялық-инновациялық 

дамытудың  мемлекеттік  бағдарламасын  іске  асыруда  ерекше  рөл  атқарады.  Қазіргі  таңда 

кәсіптік  салада  жан-жақты  білімді,  білікті,  бәсекеге  қабілетті  маман  даярлау  олардың 

әлеуметтік, кәсіптік, өзіндік жұмыс жасай алу қабілеттерін дамытумен белгіленеді. 

«Колледж  бен  кәсіпкерлер  арасындағы  әлеуметтік  серіктестікте  дуалды  жүйені 

дамыту жолдарын қалыптастыру және білім алушыларымыздың теориядан алған білімдерін 

практикалық тұрғыда дамыту» жолдары. 

Студенттер мен кәсіпкерлер арасына жүйелі байланыс орнатуды, мұғалімдер дуалды 

оқыту  жүйесінің  оларға  тиімді  тұстарын  атап,  қажетті  маман  дайындау  жолдарынан 

заманауи тұрғыда білім беру. 

Дуалды  оқыту  жүйесінің  негізгі  мақсаты  –  техникалық  кәсіптік  оқу  орындарының 

жұмыс  беруші  және  секторлардағы  өндіріс,  шаруашылық  мемлекеті   мен  серіктестік 

ретінде  бірлесе  отырып  нарық  заманында  бәсекелестікке  төтеп  бере  алатын  жаңа 

иновациялық – технологиялық бағдарламаларды меңгеруге дайын жұмысшы мамандықтар 

даярлау. Бүгінгі таңда еңбек нарығында жоғарғы білікті мамандар тапшылығы ерекше орын 

алуда. 

Сондықтан да дуалдық жүйе маман даярлауда өндіріс, білім алушының  және мемлекеттің 

мүдделерін біріктіруге бағытталған кәсіптік білім берудің түрі болып саналады . 

Кәсіпкерлікті  дамытуда  шағын  және  орта  бизнестің  қарқынын  күшейтуде  алға 

қойылған  барлық  міндеттерді  орындау  үшін  жоғары  білікті  техникалық  білім  берудің 

қолданыстағы жүйесін толығымен дуальды білім беру жүйесін шешу. 

Әрбір  адам  өзін  –  өзі  дамыта  алу  үшін  білім  алып,  сол  біліміне  сай  мамандыққа 

машықтану керек. Әрине сол өндірістік оқыту шеберінің үлкен еңбегінің арқасында жүзеге 

асатын процесс. 

Дуалды  білім  беру  дегеніміз,  ол  –  техникалық-кәсіптік  оқу  орындарының  жұмыс 

беруші  жеке  сектордағы  өндіріс,  шаруашылық  мекемелерімен  серіктестік  ретінде  бірлесе 

отырып,  нарық  заманында  бәсекелестікке  төтеп  бере  алатын,  жаңа  инновациялық-

технологиялық  бағдарламаларды  меңгеруге  дайын  жұмысшы   мамандарын  даярлау  деген 

сөз. 

Жаңадан енгізілген дуалды оқыту жүйесі төмендегі мәселелерді шешуге оң ықпал етпек: 

- қажетті мамандарды анықтау; 

- түлектерді жұмыспен қамтамасыз ету; 

- техникалық және кәсіптік білім беру саласын қаржыландыру болып табылады. 

Дуалды  оқыту  жүйесі  дегеніміз-теорияны  өндіріспен  ұштастыра  оқыту 

технологиясы. Ол алғаш Германияда пайда болып негізі қаланды. Дуалды оқыту жүйесінің 

кәсіби мамандар даярлауда тиімділігі мен нәтижелілігі зор екендігі тәжірибеде дәлелденген. 

Дуалды  оқыту  жүйесі  қазіргі  дүниежүзілік  тәжірибеде  бар  дүние.  Оның  жарқын 

мысалдарының  бірі-  Германиядағы  кәсіптік-техникалық  білім  берудегі  даярлаудың 

дуалдық  жүйесі.  Мұнда  білім  алушылар  уақытының   үштен  екі  бөлігінде  еңбек  ете  жүріп 

өндірістен  қол  үзбей  оқиды,  тек  уақытының  үшінші  бөлігін  теориялық  оқуға,  білімді 

ұйымдастыруға арнайды. 

Дуалды білім беру жүйесінің тиімділігі: 

~ 

47

 ~ 

 

- мамандарды даярлаудың дуалды жүйесі білім берудің дәстүрлі нысандары мен әдістерінің 

негізгі жетіспеушіліктері – теория мен тәжірибе арасындағы алшақтықты жояды; 

-  даярлаудың  дуалды  жүйесінің  құрылымында  маманға  әсер  етіп,  болашақ  қызметкердің 

жаңа психологиясын жасау механизмі жатыр; 

-  қызметкерлердің  дуалды  білім  алу  жүйесі  білім  алу  мен  жұмысқа  дағдылануға  жоғарғы 

мотивация  береді,  өйткені  олардың  алған  білімдерінің  сапасы  жұмыс  орындарында 

атқаратын қызметтік міндеттеріне тікелей байланысты; 

- сәйкес мекемелер басшыларының өз қызметкерлерін іс жүзінде оқытуға мүдделілігі; 

- тапсырыс берушімен тығыз қатынаста жұмыс істейтін оқу орыны оқу барысында болашақ 

мамандарға қойылатын талаптарды ескереді; 

-  дуалды  білім  беру  жүйесі  таяу  жылдары  Қазақстанның  кәсіби  оқытуында  кеңінен 

қолданылуы мүмкін. 

- мамандардың кәсіби дайындығын жоғарылатуға ықпал етеді; 

-  еңбек  өнімділігі  артады,  халықтың  көшіп  –  қонуы  азаяды,  әлеуметтік  шиеленіске  жол 

берілмейді. 

Дуалды оқыту жүйесі  келешекте маманның болашақ кәсібі бойынша жұмыс орнын 

табу  мәселесіне,  оқуға  да,  ынтасына  да  тікелей  әсер  етеді.  Олар  өндіріске  маман  ретінде 

бекітіле  отырып,  оқу  барысында  ерекше  көзқарас  қалыптастырып,  жауапкерілікті  түсініп, 

қызыға  оқиды.  Сонымен  қатар  студент  өндірістік  ұжымдағы  қарым-қатынасқа  ерте 

бейімделіп,  әлеуметтік  ортаға  үйренеді.  Бұл  жерде  еңбек  нарығында  сұраныс  болса,  жаңа 

бітірген жас маман жұмысқа тез-ақ орналасатынын ерекше айтып өткім келеді. Ақиқатында 

жастарға  дуалды  оқыту  жүйесі  ересек  өмірге  өтуге  бейімделу  жеңіл  болады.  Оқу 

барысында  өз  еңбегіне  ақы  ала  отырып,  ал  кейін  жақсы  маман  жұмыс  орнына  кедергісіз 

орналаса  алатын  болады.  Дуалды  оқыту  жүйесі  Германия,  Австрия,  Дания,  Нидерланды, 

Швейцария  сияқты  көптеген  еуропалық  елдерде  және  соңғы  жылдары  Қытайда  және 

Азияның  басқа  да  елдерінде  кең  тараған  және  оң  нәтижеге  ие  болып  отыр  және  осы 

дамыған  елдердің  қатарында  Қазақстан  Республикасыда  биік  тұғырдан  көрінетіне 

сенімдімін.  Дуалдық  жүйе  бойынша  оқыту  білім  алушылардың  кәсіби  біліктер  мен 

дағдыларды,  іскерліктерді  тікелей  жұмыс  орнында  меңгеріп,  жан-жақты  кәсіби  дамуына 

мүмкіндік  беріп,  түрлі  жүйелердің  –  білім,  ғылым,  өндірістің  –  өзара  байланысын,  өзара 

әсерін,  өзара  кірігуін  қамтамасыз  ету  арқылы  кәсіптік  білім  беру  жүйесінің  сапасын 

арттыратындығы сөзсіз. 

 

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1.  Қазақстан  Республикасында  білім  беруді  дамытудың  2011-2020  жылдарға  арналған 

мемлекеттік бағдарламасы; 

2.  «Техникалық  және  кәсіптік  білім  беруді  дамытудың  жолдары»,  Білім  беру  мекемесі 

басшыларының анықтамалығы № 4 (13) 2007ж; 

3.  «Қазіргі  білім  беру  технологияларының  әдіснамалық  негіздері»,  Білім  беру  мекемесі 

басшыларының анықтамалығы №8 (20) 2008ж; 

 

 

АВТОКӨЛІКТІҢ ЖАЛПЫ ТЕХНИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН 

ДИАГНОСТИКАЛАУ 

 

Самбетов Асан Сапарбекович, 

Чалабаева Аурика Исаевна 

№3 колледж МКҚК Арнайы пән оқытушылары 

Шымкент қаласы, ОҚО 

 

Автомобильдің  электронды  жүйелерін  диагностикалау.Ең  алғашқы  түсінік 

«автомобильдің  ақауы»  бөлшектердің,  құрылғылардың,  қондырғылар  қирап  істен 

~ 

48

 ~ 

 

шығуынан  немесе  техникалық  көрсеткіштерінен  ауытқып  қалыпты  жұмыс  талабына  сай 

істемеуін  деп  қабылдайық.  Ақауларды  бір-бірінен  атау  беру  арқылы  ажыратамыз.  Оны 

анықтау үшін арнаулы білім, қажет болса техникалық құрал-жабдық қажет. Ақау сөзін жеке 

қолданғанда автомбильдің қандай бір жерінде ақау барын білдіртеміз. Көбінде автомобиль 

ақауы  оны  мүлдем  қолдануға  жарамсыз  немесе  қолдануына  шектеу  қояды  деп  түсінеді. 

Ондай  көзқараста  дұрыс,  бірақ  қазіргі  автомобиль  ақауының  орынын  толтыра  алса 

«авариялык» тәртіпте негізгі автокөлік сай сипаттарын сақтай отырып қолдануға мүмкіндік 

береді.  Авариялық  тәртіпте  автомобильдің  пайдалану  қасиеттері  төмендейді.  Мысалы 

экологиялық талаптарға сай жұмыс істемеуі  мүмкін.  «Диагностикалау»  (әрекеті  дегеніміз) 

ақауды  білдіретін  белгілер  бойынша  ақауды  анықтау.  Арнаулы  белгі  беру  немесе  ескерту 

индикаторларын  ескермесе  заманауи  автомобильдерде  ақау  барын  бірден  айту  қиын. 

Кейбір ақауларды және ақаулар белгілерін адам сезбейді немесе қабылдамайды. Яғни, ақау 

бар  болса  оны  анықтау  қиын.  Заманауи  автоэлектроника  сенімді  жұмыс  істейді.  Оның 

сенімді  жұмысы  автокөлікке  қызмет  көрсету  станцияның  «жөндеуші  -қызметкерлері»  оп-

оңай анықтайтын жеңіл-желпі дефектілер санын азайтты (әрине, жеңіл-желпі анықталатын 

ақаулар бар, оны жоққа шығармаймыз). Ақауды білдіртетін белгіні анықтағанның өзінде де 

оны  қандай  ақауға  жататынын  ажырату  қиын.  Ақауды  анықтау  үшін  әрі  қарай 

диагностикалау  әрекетін  жасау  қажет.  Сол  себепті  заманауи  автомобильдердің 

диагностикасы  оңай  іс  емес.  Қазір  жүргізілетін  диагностикалау  барысы  осыдан  20  жыл 

бұрын  жүргізілетін  диагностикалаудан  ерекшелінеді.  Өткенде  және  қазір  дегендей 

диагностикалау әдістеріне шолу жасап жіберейік (электр жабдықтарына диагностика жасау 

үшін  қолданатын  әдістерге)  және  өткенде  диагносика  жасау  үшін  қолданған  әдістер  қазір 

неге жарамсыз болып қалғанын анықтайық.[1]. 

Дәстүрлі  диагностикалау  әдістері.Автокөлікте  электронды  жүйелерді  көптеп 

пайдаланбай тұрғанда автокөліктің электр жабдықтары бір-бірінен дербес және құрылысы 

күрделі  емес  кіші  жүйелерден  құралатын.  Электр  тоғымен  қоректендіру  (электронды, 

электротехникалық  аспаптарды)  автокөліктің  аккумуляторлық  батареясынан  тікелей 

жүргізілетін.  Электр  тізбектерінің  көпшілігі  тізбектің  құрамындағы  қозғалтқыштарды 

немесе  қандай  да  бір  электр  құрылғысын  басқару  үшін  қолданылатын.  Кейде  релені 

(электротехникалық  аспабы)  электр  тізбегінде  кездестіретінбіз.  Электр  тізбектің 

компоненттері  көп  болмағандықтан  автоэлектрслесарь  қарауындағы  автомобиль  моделі 

оған  таныс  болмасада  ондағы  ақауды  оп-оңай  анықтайтын.  Электр  тізбегіндегі  кездесетін 

конструкциясы  қарапайым  элементтердің  жұмысқа  жарамдығын  «бақылау  жүргізуге 

арналған лампа» немесе мультимер көмегімен оп-оңай анықталатын.Құрылысы күрделірек 

элементті, реле секілді-мыс, жұмысқа жарамдығын анықтау үшін оның дәл сондай жұмыс 

істейтін  данасымен  айырбастап,  жұмыстарын  салыстыру  арқылы  оның  жұмысқа 

жарамдылығын  анықтайтын.Осылайша  диагностика  жүргізудің  әдісінің  өзіндік 

артықшылығы  бар.  «Автомобиль  диагносты»  қарапайым  диагностикалық  құралдар 

көмегімен және жеке өзінің тәжірибесіне және біліміне сүйене отырып диагностика жасауға 

болатын.  Сол  заманда  автосервис  қызметкерін  оқытқанда  автокөліктің  электр 

жабдықтарының толық жұмысын, яғни жүйенің және оның шағын бөліктерінің бір-бірімен 

байланысын толықтай түсіндіріп оқытатын.  

Заманауи  автокөліктердің  диагностикасы.  1970-ші  жылдары  электронды  отын 

бүрку және оталдыру жүйелері пайда болуы дәстүрлі диагностика «жүргізу стратегиясына» 

өзгеріс  әкелді.  Дәстүрлі  диагностика  негізгі  үш  себеп  бойынша  жарамсыз  болып  қалды:-

Дәстүрлі  әдіспен  диагностикалау  жүргізгенде  ЭББ  басқа  элементтерден  ажыратылып,  әр 

элемент жеке-жеке тексерілетін, тексеріс барысында элементтерде дефект табылмаса ЭББ-

да  ақау  бар  деп  табылатын.  Көп  жағдайда  мұндай  шешім  орнысыз  болды.  Қызмет 

тұтынушысына мұндай «жөндеу» барысы ұзаққа созылып, уақыт жоғалтумен қатар қымбат 

тұратын  ЭББ-н  негізсіз  алмастырылудан  қаражаттай  шығынға  ұшыраумен  аяқталатын;-

Автомобиль  жүйелері  күрделене  түсті,  жүйені  құрайтын  элементтер  арасындағы 

байланыстар көбейді. Барлық  байланыстарды емес, мысалға, сезгілермен ЭББ арасындағы 

~ 

49

 ~ 

 

байланыстарды  автосервис  маманына  есте  сақтау  мүмкін  емес-ті  (әрине,  бұл  жерде  бір 

машина  моделіне  қызмет  көрсететін  маманданған  сервис  орталығын  қарастырып  отырған 

жоқпыз).Сондықтан  автоөндіруші  автомобиліне  диагностика  және  жөндеу  жұмыстарын 

жасағанға  арналған  нұсқаулықты  құжат  түрінде  таратады.  Онда  диагностика,  жөндеу 

жұмыстарын  атқару  ретін  блок-схема,  диагностикалау  кестесі  ретінде  көрсетеді. 

Мақсаттары 

автомобильдің 

эксплутаттық 

қасиеттерін 

арттыру, 

автосервисте 

автомобильдеріне  көрсетілетін  қызмет  сапасын  арттыру.  Бірақта,  соның  өзінде  де 

автомобильдің электрондық жүйесін жете түсіну қиын. Техникалық қызмет маманы әртүрлі 

автоөндірушілердің  автомобиль  модельдеріне  қатарлас  қызмет  көрсеткенде  (мыс.  nissan, 

crysler  -құрылғылары,  ЭББ  әртүрлі)  ақпарат  тапшылығына  тап  болуына  әбден 

мүмкін.Жүйесі  күрделінген  автомобильге  диагностика  жасау  қажет  дейік.  Ендігісінде 

маман  уақытында  (уақыттыллы,  яғни  керек  кезде  лезде)  табылған  ақпаратқа  жүгініп, 

автомобиль  жүйесін  барынша  аз  уақытта  жете  түсініп,  ақауды  анықтау  алгоритмін 

ойластырып,  ақау  тұсын  айқындап,  ақауды  жою  жолын  тауып,  жөндеу  жұмыстарын 

атқарып,  ақауды  жойып  қызметін  көрсететеді;-Ескі  автомобильдердің  электрөткізгіштері 

екі деңгейлі сигнал өткізумен анықталды: массадағы және аккумуляторлық батареясындағы 

кернеу  деп.  Қазіргі  заманауи  автомобильдерде  (қарапайым)  екі  пар  электр  өткізгіштен 

басқа  тарамыс-тарамыс  болған  жекелей  өткізгіштер  бірігіп  буылған  электр  өткізгіштері 

қолданылады. Оның бойымен сезгілерден, ЭББ-нан, атқарушы механизмдердің өзарасында 

екілік (екілік дегеніміз-төменгі және жоғарғы «мыс.: 0..0,4 және 4,5..5В» кернеуден тұратын 

электр импульстер ағымы, ағым реттік немесе параллель болады, осындай сигналдар ағымы 

логикалық  деп-те  аталады)  және  аналогты  сигналдарды  жеткізеді.Мұндай  жағдайда 

бақылау  лампасы  (әдетте  қылы  қызғанда  жарық  шығаратын  лампа  қолданатын  оған  екі 

өткізгіш  жалғанып  сезгінің  қабылдағыш  ұштарының  қызметін  өткізгіштің  бос  екі  ұшы 

атқаратын)  және  мультимер  (көбінде  аналогты  комбинатталған  өлшеуіш  құралдар 

пайдаланған,  мысалы  Ц20  типті  «цэшка»)  пайдаға  аспай  қалады.  Пайдаланған  жағдайда 

электронды  тізбектер  бүлінуі  мүмкін.  Қарапайым  өлшеу  жүргізу  арқылы  диагностиканы 

жүргізуді  жоққа  шығарғым  келмейді,  тек,  ондай  диагностика  жасау  үшін  «логикалық 

сынама»  алатын  құрал  және  арнаулы  автомобиль  мультимері  қолданылады  деп 

назарларыңызды  аударғым  келді.1980-ші  жылдары  күрделінген  «қозғалтқышты  басқару»-

дың  электронды  жүйесі  кең  қолданысқа  жол  ашты.  Жаңа  диагностикалау  әдістері 

ойластырылды (немесе ойлап шығаруға негіз) болды. Жаңа қондырғыларға қызмет көрсету 

үшін  «сервистік  ақпарат»  көлемі  айтарлықтай  өсті  және  де  мұндай  ақпарат  (мамандар 

арасында)  сұранысқа  ие  болды.  Автомобиль  модельліне  сай  қолданатын  ЭББ-ның  түр-

түрінің  көбейе  түсіуі  маман  алдынан  келесі  мәселе,  яғни,  көлемі  өсе  түскен  ақпараттан 

керегін іздестіріп табуды қажет етті. Жалпы автомобиль жүйелерімен қатар диагностикалау 

жүйелері  де  дами  «жаңа  диагностикалау  жүйелері»  қалыптастырды  және  жаңа 

диагностикалық  құрылғылардың  пайда  болуына  себепкер  болды.  Диагностика 

құрылғылары  борттық  және  борттық  емес  деп  бөлінді.  Пайдалану  ерекшелігігне  қарай 

топтастырып 

қарастырайық:-Стационарлық 

(стендтік) 

диагностикалық 

жүйелер. 

Автомобильдің  ЭББ-на  тікелей  қосылмайды.  Яғни,  борттық  диагностикалық  жүйеден 

дербес  жұмысын  атқарады.  Мұндай  жүйелер  көбінесе  отын  бүрку,  оталдыру  жүйесін 

диагностика  жасау  үшін  қолданады.  Көбінесе  оларды  «мотор-тестер»  деп  те  атайды. 

Автомобильдік  электронды  жүйелер  күрделенуіне  байланысты  стационарлық  жүйелердің 

мүмкіншілігі  артта  түсті.  Қозғалтқышты  басқару  жүйесінен  басқа  тежеу  жүйелерін, 

белсенді  аспа  және  т  с.с.  диагностика  жасауға  пайдалануға  болады;-Борттық 

диагностикалық  жүйе  (ең  алдыңғы  қолданыста  болған  жүйе?  Мүмкін,  қазір  қолданыста 

сирек кездеседі). Автономды жұмыс істеп, ақауды анықтап, түріне қарай хабарландырады. 

ЭББ-ның  программалық  қамтуына  енетін  диагностикалық  программалық  қамтуының 

«ақауды анықтайтын процедуралар» тіркеуішке (жадыға) ақаудың кодын тіркейді. ЭББ-гы 

тіркелкен  ақауды  тапқанда  автомобильді  басқаратын  дөңгелек  астында  орналасқан 

бақылау-өлшеуіш панелінде орналасқан индикатор көмегімен ақауды білдіреді. Индикатор 

~ 

50

 ~ 

 

жарық  сәулесін  шығарып  жанып-сөніп,  сигналдар  тізбегін  құрап  ақау  кодын  білдіреді. 

[1].Жарықпен берілген сигналдар қандай ақауды білдіретінін «анықтама кестесі» бойынша 

анықталады;-ЭББ-на  сырттан  қосымша  диагностикалық  құралды  қосылатын  борттық 

диагностикалық  жүйе.  Қосымша  құралмен  борттық  диагностикалау  программалық 

қамтумен  жұмыс  жасаймыз.  Портативті  диагностикалық  тестер  (автомобиль  сканері) 

автомобильдің  ЭББ-на  қосылады.  ЭББ-нан  бақылаудағы  параметрлермен  ақаулар  кодтары 

оқылады  да  сервистік  орталық  маманымен  интерпреттау  (ақау  кодына  қарай  талдау) 

жасалынады.  Ақаулар  кодын  оқу.  Диагностикалаудың  борттық  жүйесіҚазіргі  кезде 

автомобиль  бортында  орналасқан  басқарудың  заманауи  микропроцессорлық  жүйесінде 

қандай  да  бір  диагностикалық  мүмкіншілігі  бар.  Мұндай  мүмкіншіліктерді  іске  асыратын 

программалар тұрақты еске сақтау құрылғысында жазылған және фондық тәртіпте борттық 

компьютермен  орындалады.  Фондық  тәртіп.  Компьютер  бірнеше  программаны  ереже 

бойынша  алма-кезек  орындайды.  Екі  программаны  орындағанда  ереже  келесідей  болуы 

мүмкін.  Программаның  біреуі  негізгі  екіншісі  қосалқы  болсын  дейік.  Компьютер  негізгі 

программаны  орындаған  кезде  жүктемесі  азайса  сол  кезде  қосалқы  программаны 

орындайды. Негізгі программа басқару функцияларын іске асырады.Автомобильді қалыпты 

жағдайда,  яғни  «штаттық»  тәртіпте  пайдаланған  кезде  «борттық  компьютер»  электр  және 

электрондық  жүйелерді  және  оның  компоненттерін  тестілейді.Тағы  бір  ұғым  енгізейік. 

Көрсеткіш  сезгі  өлшейтін  шаманың  сандық  мәні.Сезгі  жұмысы.  Резервтік  мән.  ЭББ-да 

шама нақты санмен анықталады. Шама көрсеткішін сезгі анықтайды, онда сезгі анықтаған 

көрсеткіш  нақты  шамаға  сәйкес  келетінін  тексеру  қажет.  Сезгінің  дұрыс  жұмыс  істеуі 

маңызды.  Автомобильді  пайдалану  барысында  сезгінің  қызмет  атқару  қабілеті  өзгеруі 

мүмкін  сондықтан  сезгінің  жұмысқа  жарамдылығы  тестілеу  арқылы  анықталып  отырады 

(рациональділікке  тексеру).  Тест  нәтижесінде  сезгі  істен  шыққаны  анықталса  онда  сезгі 

көрсеткіші  резервті  көрсеткішке  алмастырылады.  Яғни,  сезгіден  түсуі  тиіс  көрсеткіш 

орнына  оның  қалыпты  жұмыс  істеп  тұрғандай  көрсеткіштердің  бірін  ЭББ  қойып, 

қозғалтқыш  жұмысын  авариялык  тәртіпте  жалғастыра  береді.  Мысалы,  қозғалтқышты 

суытуға  пайдаланатын  сұйықтықтың  температурасын  анықтайтын  сезгі  істен  шықты  деп 

ЭББ  анықтаса  одан  келіп  түскен  көрсеткіш  мәнін  80-ге  ауыстырады,  сұйықтықтың  80 

градус  Цельций  температурасы  көп  жағдайда  қозғалтқыштың  штаттық  тәртіпте  жұмыс 

істегенінде болатын көрсеткіш. ЭББ қозғалтқыштың авариялық тәртіпте жұмыс істегендегі 

қолданған  көрсеткішті  жадыға  тіркеп  жазады.Жүргізуші  ақау  жайлы  автомобильдің 

бақылау-өлшеуіш  панеліндегі  «CHECK  ENGINE»  бақылау  лампасы  жануынан  (немесе 

жарықтандырғыш  диодтың  жануынан)  хабардар  болады.  Ақау  коды.  Ақау  коды 

сақталатын жады жайлы бірер сөз. ЭББ-дағы микропроцессор айрықша кодты КАМ (Keep 

Alive  Memory)  жадысына  жазады.  КАМ  жадыда  ақпарат  сақталу  үшін  оны  жеке  электр 

өткізгіш қорғаны бар сымдар арқылы автомобиль аккумуляторына жалғайды немесе ЭББ-

ның  ішіндегі  платада  орналасқан  уақытылы  қуаттандырылатын  шағын  аккумуляторлық 

батареядан  жұмысына  қажет  электр  тоғын  алады.  Ақаулар  туралы  ақпарат  сақтаулы. 

Қалайша  жадыдағы  кодты  оқып  нақты  ақау  түрімен  байланыстырамыз?  Мысалы,  ақау 

анықталған  кезде  оның  коды  жадыға  жазылады  да  «CHECK  ENGINE»  бақылау  лампасы 

жанып белгі беретіні  белгілі, бірақ оны қандай ақаудың кодымен байланыстырамыз? ЭББ 

жобаланып жасалған кезде конструкторлық ерекшеліктеріне сай жадыдағы кодты оқу жолы 

анықталады.Ақау кодтары оқылып жеткізілу жолымен шартты түрде екіге бөлінеді: «баяу» 

және «жылдам» деп.Баяу код. Ақау коды оқылып «баяу» әдіспен келесідей беріледі:-ЭББ-да 

орналасқан  жарық  диоды  периодты  өшіп-жану  арқылы;-Диагностикалық  ұядағы 

(розеткадағы) белгілі бір контакттерін (pin-пиндерін) өткізгішпен жалғау қажет. Сол кезде 

«CHECK  ENGINE»  бақылау  лампасы  ақау  қодын  периодты  жылпылықтаумен  бере 

бастайды;-Жарық  диодын  немесе  аналогты  вольтмерді  диагностикалық  ұядағы  белгілі  бір 

контакттеріге  қосу  қажет,  сонда  жарық  диодының  жанып-сөнуі  арқылы  (аналогты 

вольтомер  көрсеткішінің  ыршуынан)  ақау  коды  туралы  ақпарат  алынады.«Баяу  кодтар» 

визуальді  қабылдауға  арналғандықтан  оның  жиілігі  төмен  (шамамен  1  Гц),  кешіп  түскен 

~ 

51

 ~ 

 

ақпарат  көлемі  азғана.  Код  жарықтың  периодты  жанып-сөну  арқылы  түзелген  сигналдар 

тізбегін құралады. Жарық көмегімен берілген сигнал коды күрделі болуы мүмкін. Мысалы 

сигналдағы  код  санды  құрайтын  екі  цифра  болуы  мүмкін.  Кодтың  не  білдіртетінін 

автомобиль құжаттарында көрсетіледі. Ақаулар атауы және оған сәйкес коды кестелерден 

табамыз.  Ондай  кестелерді  «ақаулар  кестесі»  (ақаулар  анықтамасы)  деп-те  қысқаша  айта 

береді.Жарық көмегімен қалайша код берілетінін қарастырайық. Ұзақ жарқылдан (1,5 сек) 

санның  үлкен  цифрасы,  қысқа  жарқылдан  (0,5  сек)  санның  кіші  цифрасы  (яғни  кодты 

құрайтын  екі  цифраның  бірінші  цифрасы  сосын  екіншісі)  беріледі.  Цифралар  арасындағы 

пауза бірнеше секунд. Бір цифраны білдіретін жарқылдар саны және жарқылдаудың жиілігі 

оны  екінші  цифрадан  ажыратады.  Мысалы,  екі  ұзақ  жарқыл  (яғни  жарық  екі  рет  жанып 

сөнді,  жану  уақыты  1,5  сек  тең  дейік),  3-4  секунд  пауза,  сондан  соң  төрт  қысқа  жарқыл 

болса (яғни жарық төрт рет жанып сөнді, жану уақыты 0,5 сек тең дейік), ақау коды 24-ке 

тең болатынын байқау қиын емес. Әрі қарай мысалымызды қарастырайық. Ақау кодын енді 

ақаулар  кестесінде  қараймыз.  Кесте  бойынша  24-«автомобильдің  жылдамдығының  сезгісі 

істен»  шыққанын  білдіретін  кодқа  сәйкестігін  көріп  ақау  анықталды  деп  қорытынды 

шығару әлі ерте. Біз тек ақау пайда болған тұсты айқындадық. Бұл ақау коды «жылдамдық 

сезгісіне»  қатысты  көптеген  жайттар  туғызады.  Тізсек:  сезгінің  өзі  немесе  оның  қосылыс 

ұясы,  сезгіге  баратын  өткізгіштердің  қорғаныс  қабығы  бұзылғаны,  сезгіні  ұстап  тұрған 

бекіністің  дұрыс  болмауы.«Баяу»  кодтар  қарапайым,  оны  қабылдау  үшін  қымбат 

диагностикалық  құралдардың  қажеті  жоқ.  Жоғары  жазып  кеткендей  «баяу  код»  ақаудың 

себебі жайлы, жалпы жүйенің жағдайы туралы аз ақпарат береді. Қанағат тұтарлық ақпарат 

берілмеуі  «баяу  код»-тың  кемшілігі.  Сондықтан  қазір  жасап  шығарылатын 

автомобильдерде  қолданылмайды.  Бірақ,  мысалы,  кейбір  OBD-II  стандартына  сай  келетін 

заманауи  Chrysler  автомобиль  модельдерінде  борттық  диагностикалау  жүйелерінде  ақау 

кодтарының  бір  бөлігі  жарық  шамдарының  жарқылдауы  (қарастырылған  «баяу  код»-ы 

әдісі)  бойынша  жеткізіледі.Жылдам  код.  Жай  ғана  ақау  кодын  емес  жалпы  жүйе  туралы 

ақпаратты  ЭББ-ның  жадысынан  «бір  іздік  интерфейс»  («диагностикалық  интерфейс») 

арқылы  теріп  оқуға  мүмкіндік  береді.  Интерфейс  арқылы  оқылған  ақпарат  көлемді. 

Автомобиль зауытында автомобильді жинағаннан кейін жүйелерінің жұмысын реттеу үшін, 

кейінен  автомобильді  пайдаланғанда  диагносттауда  диагностикалық  интерфейс  арқылы 

іске асады.Инерфейске сырттан  «диагностикалық  қосылыс ұясы»-нан қосыламыз. Мұндай 

қосылыстың  бар  болуы  сканер  немесе  мототестер  көмегімен  автомобильдің  ішкі 

өткізгіштерін бұзбай сақтап қалып, әртүрлі автомобильдің жүйелерінің (қозғалтқыш, АБС, 

трансмиссия,  аспа  және  т.б.)  жағдайы  жайлы  диагностикалық  ақпарат  алуға  мүмкіндік 

береді.  Текст  бойынша  жоғарғы  жақта  ақау  кодтары  қалайша  оқылатынын  және  жалпы 

диагностикалау жүйесі туралы ақпарат алдық. Бірақ ақау анықталмай, ақау жасырын күйде 

қала  беретін  жағдай  да  болуы  мүмкін  соны  қарастырайық.Рациональділікке  тексеру. 

Заманауи  автомобильдің  ЭББ-ның  күрделінуі  автомобильге  қойылатын  талаптардың 

жоғарлауымен  түсіндіруге  болады.  Егер  сезгі  қадағалайтын  шама  көрсеткіші  дұрыс 

анықталмаса,  яғни,  сезгі  анықтаған  көрсеткіш  нақты  шамаға  сай  болмаса,  бірақ-та, 

қадағаланатын  шама  көрсеткіші  өзіне  тән  аралықта  өзгерсе  онда  сезгі  дұрыс  жұмыс 

істемейді  деп  біржақты  қорытынды  жасау  мүмкін  емес.  Дұрыс  қызмет  жасамайтын  сезгі 

көрсеткіші басқару функциясын іске асыратын ЭББ-ның микропроцессоры орындап жатқан 

алгоритімге  (программаға)  дерек  ретінде  берілсе  сәйкесінше  басқару  жүргізілгенде 

қателіктер  орын  алады.Мысалы,  қызметі  дұрыс  емес  сезгіден  келіп  түскен  ақпаратқа 

сүйеніп  ЭББ-гы  қозғалтқыштың  цилиндірінде  оталдырудың  озу  бұрышын  дұрыс 

есептемейді, форсунканың ашылу импульстарының ұзақтығы дұрыс болмайды. Сол себепті 

автомобиль  жүрісінің  сипаты  нашарлайды.  Қозғалтқыш  іске  қосылғаннан  кейін  тұрақты 

жұмысына  қажет  жилікпен  иінді  білігі  айналмай  сөніп  қалады  т  с.с.  ақаулар 

байқалады.Кейде  жоғарыда  сипатталған  сезгінің  дұрыс  жұмыс  істемеуінен  пайда  болған 

ақау байқаусыз қалып, жасырын ақау пайда  болуына себепші  болады. Әрине, ЭББ-гы бар 

ақауды анықтамаған соң өз жадысына ақау бар деп «ақау колдын» жазбайды. Қозғалтқыш 

~ 

52

 ~ 

 

жұмысы авариялық тәртіпке көшірілмейді.Ақауды табу үшін күдікті сезгіні ажырату қажет. 

Осы  кезде  ЭББ-гы  ақау  кодын  жадыға  жазады  да,  сезгіден  келіп  түсуі  тиіс  сигнал 

(көрсеткіш)  орнына  резервтік  сигнал  жазылады.  Мысалы,  «массалы  ауа  шығысы»  (отын 

мен  ауаны  қоспасын  дайындау  үшін  қажет)  сезгісін  ажыратқанда  ЭББ-гы  одан  түсуі  тиіс 

сигналды  резервті  көрсеткішпен  алмастырады.  Резервті  көрсеткіш  мәні  қозғалтқыштың 

дроссель  қалқанның  тұрысының  (ашық,  жабық,  жартылай  ашық)  бұрышын  және  иінді 

біліктің  айналу  жиілігін  ескеріліп  анықталады.  Осы  кезде  (массалық  ауа  сезгісін 

ажыратқанда) қозғалтқыш жұмысы жақсарса  сезгі  істен  шыққаны анық  болғаны.Заманауи 

ЭББ-рының  материалдық  (элементтік)  базасы  және  программалық  қамтуы  жақсаруы  сезгі 

қадағалайтын шама көрсеткіші шектен шықпаса, бірақ шама көрсеткіші дұрыс анықтамаса 

онда  сезгіні  автоматты  түрде  жарамсыз  деп  табатын  (рациональділікке  тексеру  арқылы) 

мүмкіншілігі қосылып әрі қарай дамуда (екінші ұрпақты OBD-II жүйелерінде). 

 

жүктеу/скачать 6,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: