Программа Форма ф со пгу
жүктеу/скачать 148,23 Kb. Pdf көрінісі
|
| Рабочая программа Форма Ф СО ПГУ 7.18.2/06
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Қазақ филологиясы кафедрасы «Қазіргі қазақ тілінің жай сөйлемі» пәні бойынша 050205 «Филология: қазақ филологиясы» мамандығының студенттеріне арналған
Павлодар 2009 Лист утверждения к рабочей программе дисциплины, Ф СО ПГУ 7.18.1/07 разработанной на основании общеобязательного стандарта образования специальности и БЕКІТІЛДІ ОІ жөніндегі проректоры
________________ Н.Э. Пфейфер
«___»_____________2009ж.
Құрастырушы: ф.ғ.к., профессор Ж.Т. Сарбалаев оқытушы Г.А. Жұмабекова
Қазақ филологиясы кафедрасы «Қазіргі қазақ тілінің жай сөйлемі» пәні бойынша ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ Жұмыс бағдарламасы 050205 «Филология: қазақ филологиясы» мамандығының студенттеріне арналған Жұмыс бағдарламасы ҚР МЖМБС 3.08.275-2006 Мемлекеттік стандарты және Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2006 жылғы 22.06.06 бекітілген және қолданысқа енгізілген типтік оқу бағдарламалары негізінде дайындалды. Кафедра мәжілісінде ұсынылды. «___»_________________2009 ж. №_____хаттама. Кафедра меңгерушісі_______________________Н.Қ.Жүсіпов
Филология, журналистика және өнер факультетінің әдістемелік кеңесінде мақұлданды. «_____»______________2009 ж. №____хаттама. ӘК төрайымы____________________ Е.Н. Жұманқұлова КЕЛІСІЛДІ Факультет деканы __________Ж.Т.Сарбалаев. «____»_____________2009 ж. ЖӘҚБ МАҚҰЛДАДЫ ЖӘҚБ бастығы______________.А.А. Варакута «____»____________2009 ж
«Қазіргі қазақ тілінің жай сөйлемі» пәнінде студенттерге негізгі теориялық мағлұматтар беру. Негізінен жай сөйлемге қатысты соңы ғылыми әдебиеттерге сүйене отырып, студенттердің білімін тексеру мақсатында, я меңгергенін білу үшін түрлі өздік жұмыс, тест жүйесі, кейбір даулы, қиын тілдік құбылыстар жайында пікірталас тақырыптарды алып жүргізу, әсіресе сөз тіркесі мен жай сөйлемде кез-келген тілдік категорияның бас-басына жеке тыныс белгісін қоюдан гөрі оларда мағыналық жағынан айқындай келіп, бір тыныс белгісін қоюды реттеу.
Синтаксис, соның ішінде сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі, тілдің басқа салаларының жиынтығы ретінде қаралатыны белгілі. Сондықтан сөз тіркесі мен жай сөйлемнің әрбір категориясының негізгі мәні адамдар арасындағы коммуникативтік қатынасты білдіру. Олай болса оның тілдік категорияларының нақты берілуі ойымыздың жүйелі болып келіп сөйлемдегі сөздеріміз дұрыс тіркесімділігін тауып, сөйлемдерімізді дұрыс құраудың негізін қалайды. Осыған үйретуге тиіспіз.
Синтакистің негізгі мәні – дұрыс ойлап, өз ойын жазбаша да, ауызша да нақты беруге үйрету. Сондықтан сөз тіркесінде бір сөз табының екінші сөз табымен тіркесімділігін негізінде дұрыс құралған сөйлем жүйемен үйрету, соған дағдыландыру.
- жай сөйлемнің күрделену жолдары мен құрылымдық түрлерін; - лексикалық және морфологиялық аспектілердің астасып жататын тұстарын; - тілдік (синтаксистік) элементтердің құрылымдық ерекшеліктерін; - жай сөйлемнің мақсаттық түрлерін айқындауды; - жай сөйлемдердің жасалу үлгілерін; - жай сөйлемнің заңдылықтарын; - синтаксистің сөз таптарына қатыстылығын.
Студенттер істей білуі тиіс: - Синтаксиске, яғни жай сөйлемге қатысты жаттығуларды грамматикалық еңбектерден орындай алуы; - Тіл байлығын, ой-өрісін дамытуға арналған жаттығуларды орындай алуы тиіс; - Тілдік нормаларды сақтай білуі тиіс. 2 Пререквезиттер: Лексикология Сөзжасам Морфология.
Тематический план Форма дисциплины СО ПГУ 7.18.2/07
Күндізгі бөлім 3.1 Пәннің тақырыптық жоспары № Тақырып Сағат саны Дәріс Тәжір. СӨЖ СӨЖО 1 2 3 4 5 1 Синтаксис туралы жалпы түсінік. 1 1 4 2 Сөз тіркесі. Сөз тіркесінің объекті-лері. 1 1 4 3 Сөз тіркесінің байланысу форма-лары 1 1 4 4 Сөз тіркесін топтау 1 1 4 5 Сөз тіркестерінің құрылысы туралы 1
4 6 Сөздердің тіркесу қабілеті 1 1 4 7 Сөйлемді
құрайтын
элементтер 1 1 4 8 Сөйлем мүшелерінің зерттелуі 1 1 4 9 Сөйлем мүшелерінің жасалуы 1
4 10 Бастауыш, баяндауыш және олар-дың зерттелуі 1 1
11 Сөйлемнің
тұрлаусыз мүшелері 1 1 4 12 Сөйлемдегі оқшау сөздер, олардың түрлері 1 1 4 13 Сөйлемнің эволюциясы 1 1
14 Жай сөйлем 1 1 4 15 Жақты, жақсыз сөйлемдер. Атаулы сөйлем. 1 1 4 Барлығы: сағат 15 15 60
3.2 Теориялық курс мазмұны 1-тақырып. Синтаксис туралы жалпы түсінік. Мазмұны: Синтаксис термині, оның мәні. Синтаксистің қазіргі зерттелу бағыттары мен оның объектілері: сөз тіркесі, сөйлем, күрделенген сөйлемдер, синтаксистік тұтастық, ол туралы талас пікірлер және олардың зерттелу барысы. Синтаксистің фонетика (интонация), лексика, морфологиямен қарым-қатынасы, өзіне тән ерекшеліктері. 2-тақырып. Сөз тіркесі синтаксисі. Мазмұны: Сөз тіркесінің синтаксистің арнайы объектісі болуы туралы көзқарастар. Сөз тіркесі терминінің қалыптасуы. Сөз тіркестерінің зерттелуі, зерттеуші ғалымдар, олардың еңбектері. Сөз тіркесінің тек сөйлемде ғана өмір сүруі, сөйлемнен тыс қолданылмайтындығы. Сөз тіркесінің номинативті немесе грамматикалық мәні туралы көзқарастар. Сөздердің тек грамматикалық мағына тудыру үшін тіркесетіндігі. Ол туралы орыс тілі мен түркологиялық көзқарастар. Сөз тіркесі кез-келген екі сөздің тіркесі емес, керісінше, тек дербес мағынасы бар сөз таптарының өзара тіркесі екендігі. Сөз тіркестері сабақтаса байланысқан сөздер тобынын ғана жасалатындығы, ал салаласа байланысқан сөздердің тілдегі сөздердің орны. Еркін тіркестер. Тұрақты тірестер. Түйдекті тіркестер. Шектеулі тіркестер, олардың бір-бірінен айырмашылығы, жасалу жолдары, сөз тіркесі синтаксисіне қатысы. Сөз тіркесі, оның өзіне ұқсас категориядан айырмашылығы: 1) сөйлемнен айырмашылығы, ұқсастықтары; 2) шектеулі тірестерден айырмашылығы, ұқсастықтары; 3) тұрақты тіркестерден айырмашылығы, ұқсастықтары; 4) түйдекті, шектеулі тіркестерден айырмашылығы, ұқсастықтары: а) негізгі сөздер мен шылаулардың түйдектелуі; ә) негізгі сөздер мен көмекші есімдердің түйдектелуі; б) негізгі сөздер мен көмекші етістіктердің түйдектелуі; в) негізгі сөздер мен модаль сөздердің түйдектелуі; г) сөз, оның түрлерінен айырмашылығы,
ұқсастықтары. Сөз тіркесінің объектілері. Байланысу формалары мен тәсілдері, синтаксистік қатынастары мен түрлері, тіркесу қабілеті. Олардың әрқайсысының қалыптасуы туралы.
және қазақ тіл білімінде қазан революциясына және онан кейінгі зерттелу дәрежесі. Әрбір байланысу формаларының қалыптасуы. Қиысу: қиысу туралы түркологиялық көзқарастар. Қиысудың сөйлемнен айырмашылығы мен ұқсастықтары, жақтық, сандық қиысу және мағыналық қиысу (балаларына дейін біледі). Меңгеру – ол туралы көзқарастар (ілік жалғаулы сөздер және негізгі сөздер мен көмекші сөзді меңгеру туралы), изафеттің ІІ түрі және нөлдік тұлғадағы зат есім мен етістік (кітап оқу). Меңгерудің бағыныңқы сыңарлары қызметінде жұмсалатын сөз таптары: зат есім мен есімдік, субстантивтенген сөз таптары (сын есім, сан есім, есімдік, есімше, қимыл есімі, үстеу), субстантивтенбей-ақ септелетін сөз таптары (үстеу), тұрақты тіркестер, негізгі сөз бен көмекші (көмекші есім, көмекші етістік, шылау, модаль) сөздер, көмекші сөзді тіркестердің жанасу байланысу формасымен ара қатынасы, бар, жоқ сөздер. Ол сөздердің басыңқы сыңар мен табиғи қатысы, соңғы өзгерістер және орын тәртібі. Меңгерудегі басыңқы сыңарлар, түрлері, ондай кезде басыңқы сыңарда есім сөздердің қолданылу ерекшеліктері. Есімді меңгеру: бағыныңқы сыңарлары негізгі сөздер және негізгі сөздер мен көмекші сөздердің түйдектелуі арқылы келуі, олардың жасалу ерекшеліктері, амалдары, синтаксистік қызметі туралы. Етістікті меңгеру. Салт, сабақты етістіктер және салт-сабақты меңгеру, соңғы топты етістіктердің меңгеруінде септік жалғауларының алмасуы туралы, етістіктердің меңгеруі туралы, есімше, қимыл есімдерінің меңгеруі туралы көзқарастар. Есім және етістік меңгерудің қайсысының бұрын қалыптасуы туралы. Ортақ меңгеру. Ондай кездегі есімдер мен көмекші етістіктер, олардың түрлері. Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің ортақ меңгерілуі (үйге дейін жақсы еді). Меңгерудің аясының кеңеюі (есімдік, үстеу, көмекші сөздердің септелуі) мен тарылуы (ондай кездегі – ғы, -гі т.б. жұрнақтарының активті қолданылуы). Матасу. Матасу туралы түркологиялық көзқарастар, қиысумен ара қатынасы, ілік және барыс, табыс т.б. жалғаулы сөздердің басыңқы сөзбен тіркесіндегі ерекшеліктері туралы. Матаса байланысқан сөз тіркестерінің І сыңарының тұлғасы: ілік жалғауының ашық түрі екендігі, олардың орны, бағыныңқы сыңарда қолданылатын сөз таптары: есімдер, етістік, үстеу, негізгі сөздер мен көмекші сөздер, олардың түрлері, тұрақты тіркестер, бар, жоқ сөздері. Матаса байланысқан сөз тіркестерінің ІІ сыңарының тұлғасы тәуелдік жалғаулы сөздер, кейде тілдік экономияға байланысты тәуелдік жалғауларының түсіріліп айтылуы (І сыңардағы есімдіктер), матасудың ІІ сыңарында қолданылатын сөз таптары: есімдер, етістік, үстеу, негізгі сөздер мен көмекші сөздер, бар, жоқ сөздері. Матасудың ІІ сыңарына қарай түрлері, есімді матасу (зат есім, субстантивтенген сөз таптары – сын есім, сан есім және есімше, қимыл есімі, үстеу) ортақ матасу, олардың жасалуы. Қабысу, ол туралы көзқарастар. Қабысу сөздердің орын тәртібі арқылы жасалатындығы, оның көріністері: а) сөздердің орын тәртібі арқылы (жақсы тілек); ә) негізгі сөздер мен көмекші сөзді түйдекті тіркестерге кейбір жұрнақтардың жалғануы арқылы (үйдің қасындағы бау, үйге дейінгі жер); б) көнеленген септік жалғаулы үстеулер арқылы (зорға түсіндіру); в) септік жалғауларының түсірілуі арқылы (кітап оқу); г) тұрақты тіркестілер арқылы. Қабысудың бағыныңқы сыңарлары: есімді сөз тіркестері: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, есімше, қимыл есімі, үстеу, негізгі сөз бен көмекші сөздер, тұрақты тіркестер және бар, жоқ сөздері; етістікті сөз тіркестері; үстеу, көсемше, еліктеуіш сөздер, сын есім, сан есім, есімдік, зат есім, негізгі сөздер мен көмекші сөздер, тұрақты тіркестер ондай сөздердің тіркесу қабілеті, мағыналық байланысу, ондай кезде кейбір жұрнақтардың сөзбен сөздің тіркестірудегі әсері туралы. Қабысудың басыңқы сыңарына қарай есімді, етістікті және ортақ басыңқы түрлері, ондай кездегі сөз таптарының ара қатынасы. Тілдік экономия, соның негізінде сөз тіркестерінің байланысу формаларының біріне-бірінің ауысу процесі, оның түрлері. Жанасу. Жанасудың өзіндік объектілері. Жанасуда бағыныңқы сыңардың алшақ, іргелес тұрына қарай шылаулы меңгерумен ара қатынасы, жанасу терминінің мәні, жанасудың құрамы: негізгі сөз+көмекші сөздер+басыңқы сөз, оның үнемі күрделі болатындығы. Бағыныңқы мен басыңқыны жанастыратын дәнекерлер, түрлері: жанасудың көбіне етістікті, кейде есімді, құрама түрлері: а) негізгі сөз бен көсемше тұлғалы көмекші етістік (төбе-төбе боп үйілген); ә) негізгі сөз және шылау (Бурабай арқылы келу, сен үшін істеу); б) негізгі сөз және модаль сөздер (естімеген сияқты отыра берді); в) негізгі сөз және жолы, бойы, бойынша, есе, рет, мәртебе, қайтара; г) негізгі сөз және нумеративті сөздер (он минут оқыды, градус ысыды); д) есімді жанасу (отыз-қырықтар шамасындағы адам, бейбітшілік туралы ой, Қатпа деген адам, Күншығыс жақтағы өлең). 4-тақырып. Сөз тіркесін топтау.
Поцелуевский көзқарасы, сөздерді тіркесу тәсіліне қарап топтау (Е.И. Убрятова) сөз таптарының негізінде топтау (В.В. Виноградов, М. Балақаев) синтетика-функционалды топтау (Н.А. Баскаков). Бұлардың әрқайсысының ерекшеліктері, сөз тіркестері сөз таптарының тіркесі екендігі. Сөз тіркестерінің есімді, етістікті және ортақ басыңқы түрлері туралы. Сөз тіркесі тарихи категория. Жаңа сөз тіркестері, шығу көзі, қалыптасуы. 5-тақырып. Сөз тіркестерінің құрылысы туралы. Мазмұны: Жай, күрделі сөз тіркестері, сөз саны және мағыналық жағынан айырмашылығы. Күрделі сөз тіркестерінің жасалуы, оған сөз таптарының қатысы. Күрделі сөз тіркестерінің жасалу жолдары, оның сөз тіркестерінің бағыныңқы, басыңқы сыңарларына ортақтығы және күрделі сөз тіркесінің жасалу жолдары: а) жартылай қызметті сөздер арқылы; ә) көмекші сөздер арқылы; б) тұрақты тіркестер арқылы; в) терминологиялық топ арқылы; г) әрбір сөз табының күрделі түрі арқылы; ғ) нумеративті сөздер арқылы.
бен басыңқы сөздердегі мағыналық тұтастық. Сөз тіркестерінің бағыныңқы, басыңқы сыңарларда жұмсалатын сөз таптарының жасалу түрлері: 1) әрбір сөз таптарының негізінде құралған сөз тіркестері, түрлері. 2) бір сөз табының негізінде құралған сөз тіркестері, түрлері. 3) бір сөздің (бір сөз табы) қайталануы арқылы құралған сөз тірестері, түрлері. Сөз тіркестерінің байланысу тәсілдері: аналитикалық, синтетикалық, аналитика-синтетикалық тәсіл, олардың аясының кеңею жолдары.
етістік, үстеу, еліктеуіш сөздер. Негізгі сөздер мен көмекші сөздер: а) негізгі сөздер – көмекші есім; ә) негізгі сөздер – көмекші етістік; б) негізгі сөздер – шылау сөздер; в) негізгі сөздер – модаль сөздер; г) тұрақты тіркестер; ғ) сөйлемдер; д) жеке дыбыстар; е) оқшау сөздер; ж) парцелляциялық құбылыс; з) айқындауыш; и) бірыңғай мүшелер.
Қ.Жұбанов, Х.Басымов, І.Байтенов, Ә.Ермеков, С.Аманжолов, М.Балақаев, С.Жиенбаев, Т.Қордабаев, Ш.Х. Сарыбаев сөйлем мүшелері туралы. 1940 жылға дейінгі сөйлем мүшелері туралы талас пікірлер. Негізгі себептері: а) сөйлем мүшелерінің табиғи түрі, оның көрінісі, оның жасалуындағы сөз таптарының лексикалық, грамматикалық өзгерістерінің сөйлем мүшелерінің жасалуына қатысы. ә) сөйлем мүшелері – лексика; б) сөйлем мүшелері – морфология: в) сөйлем мүшелері – фразеология. Сөйлем мүшелерінің бір-біріне ауысуы, оның көріністері, сөйлем мүшелеріндегі синкретизм. Сөйлем мүшелерінің сұраулары, қалыптасуы, оларды қоюдың негізгі принциптері. Сұрауды бүткіл сөйлем бойынша қоюдың тиімділігі. 9 -
мүшелерінің жасалуы. Мазмұны: а) негізгі сөздерді сөйлем мүшелері; ә) негізгі сөздер мен көмекші сөздердің түйдектелуі арқылы сөйлем мүшелері, б) жеке дыбысты сөйлем мүшелері; в) қысқарған сөзді сөйлем мүшелері; г) тұрақты тіркесті сөйлем мүшелері; ғ) бір сөздің қайталануы арқылы құралған сөйлем мүшелері; д) парцелляциялық сөйлем мүшелері; е) әртүрлі сөз таптарынан мағыналық бірлігі негізінде жасалған сөйлем мүшелері. Сөйлем мүшелері, түрлері, олар туралы көзқарастар (айқындауыш, тура толықтауыш, баяндауыш, пысықтауыш) атаулары туралы. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері, олар туралы көзқарастар (бастауыш пен баяндауыш, баяндауыш, тура толықтауыш). Тұрлаулы сөйлем мүшелерінің қайсысының басым екендігі бастауыш пен баяндауыштың арасындағы қатынас предикативтілік туралы, оның көріністері. 10-тақырып. Бастауыш, баяндауыш және олардың зерттелуі. Мазмұны: Бастауыш, оның зерттелуі. Логикалық, грамматиалық бастауыштар, айырмашылығы. Бастауыштың негізгі қасиеттері. Бастауыштық топ (рема) оның көрінісі. Бастауыштың сөйлемдегі орны. Бастауыштық тұлға: нөлдік, көптік, тәуелдік жалғаулы түрлері мен септік жалғаулы сөз бен көмекші сөз топтары. Бастауыштың сұраулары. Бастауыштың түрлері. Бастауыштағы жақтық көрініс. Бастауыштың жасалу жолдары, семантикасы. Негізгі сөздердің бастауыш қызметінде жұмсалуы, ерекшеліктері: а) зат есім мен есімдік; ә) заттану арқылы сын есім, сан есім, есімдіктер, қимыл есімі, үстеу. Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің түйдектелуі арқылы жасалған бастауыштар, түрлері, олардың тұлғалық ерекшеліктері. Негізгі сөз бен көмекші есім, негізгі сөз – көмекші етістік, негізгі сөз – модаль сөздер, негізгі сөз – шылаулар, негізгі сөз - әртүрлі көмекші сөздер (жақ, т.б.). Жеке дыбысты бастауыштар, қысқарған сөзді бастауыштар, бір сөздің қайталануы арқылы бастауыштар. Сөйлемнің бастауыш қызметінде жұмсалуы, әртүрлі сөз тапты бастауыштар. Бастауыштың құрамы (дара, күрделі, үйірлі бастауыштар). Бастауыштың аясының кеңеюі (тілдік экономия, тілдегі басы /изобыточность/ артық сөздер). Бастауыштың басқа сөйлем мүшелеріне ауысу процесі, керісінше. Баяндауыш, оның зерттелуі, бастауышқа қатысы. Баяндауыштың негізгі қасиеттері. Баяндауыштық топ (рема). Баяндауыштық тұлғалар. Етістікті баяндауыштардың тұлғалық ерекшеліктері: бұйрық рай, жіктік жалғауы, есімше формасы, шартты рай, қимыл есім, негізгі етістіктер мен көмекші етістіктер, көнеленген баяндауыштық. Есімді баяндауыштардың тұлғалық ерекшеліктері: нөлдік форма, септік жалғаулы, көптік жалғаулы, жіктік жалғаулы түрлері, -ныкі, -нікі қосымшалары арқылы. Құрама баяндауыштар. Баяндауыштың сұраулары. Баяндауыштың жасалу жолдары, семантикасы. Негізгі сөзді баяндауыштар:
негізгі сөздер мен көмекші сөздердің баяндауыш қызметінде жұмсалуы. Негізгі сөз – көмекші есім, негізгі сөз – көмекші етістік, негізгі сөз – модаль сөздер, негізгі сөз – шылаулар, жеке дыбысты баяндауыштар, қысқарған сөзді баяндауыштар, бір сөздің қайталануы арқылы жасалған баяндауыштар, сөйлемнің баяндауыш қызметінде жұмсалуы, бар, жоқ сөздерінң баяндауыш қызметінде жұмсалуы, модаль сөзді баяндауыштар, -ныкі, -нікі қосымшалы баяндауыштар. Әртүрлі сөз тапты баяндауыштар. Баяндауыштың құрамы (дара, күрделі) түрлері: етістікті, есімді, құрама, үстеулі, еліктеуіш, модаль сөзді және бар, жоқ сөзді. 11-тақырып. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері. Мазмұны: Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері, ол туралы көзқарастар (тура толықтауыш, айқындауыш, т.б.). Тұрлаусыз мүшелерге қатысты сөздердің тұлғалық, мағыналық ерекшеліктері, олардың түрлері мен бір-бірінен айырмашылығы, сұраулары мен мағыналарындағы өзара ұқсастық пен айырмашылығы. Толықтауыш, олар туралы көзқарастар, зерттелуі. Толықтауыштық тұлға: септік жалғаулары (барыс, табыс, жатыс, шығыс және көмектес жалғаулары), септік жалғаулы сөздер мен шылау, септік жалғаулы сөздер мен етістік, септік жалғаулы сөздер мен модаль сөздер. Нөлдік тұлғадағы сөздер мен септік жалғаулы көмекші сөздер, ондай тұлғалы сөздердің басқа сөйлем мүшелерімен (пысықтауышпен) ұқсастықтары, айырмашылықтары. Толықтауыштың сұраулары, түрлері: жанама, тура толықтауыштар, айырмашылығы. Тура толықтауышты жалғаулы, жалғаусыз жұмсалуы туралы көзқарастар. Толықтауыштың жасалу жолдары, семантикасы: негізгі сөздердің толықтауыш қызметінде жұмсалуы, ерекешеліктері, зат есім мен есімдік, заттану арқылы: сын есім, сан есім, есімдік, есімше, қимыл есімі, үстеу. Негізгі сөздер мен көмекші сөздер арқылы: негізгі сөз – көмекші етістік, негізгі сөз – модаль сөздер, негізгі сөз – шылаулар, жеке дыбысты толықтауыштар, қысқарған сөзді толықтауыштар, бір сөздің қайталануы арқылы жасалған толықтауыштар, тұрақты тіркесті толықтауыштар, сөйлемнің толықтауыш қызметінде жұмсалуы, бар, жоқ сөздерінің толықтауыш қызметінде жұмсалуы, модаль сөз – толықтауыштар, әртүрлі сөз тапты толықтауыштар. Толықтауыш құрамы, жасалуы, олардың аясының кеңеюі мен тарылуы, басқа сөйлем мүшелеріне ауысу процесі. Анықтауыш, көзқарастар, зерттелуі, оның сипаты, олар қатысты сөздер. Анықтауыштардың орын тәртібі (іргелес, алшақ түрі). Анықтауыштық тұлға: нөлдік тұлға және ілік жалғаулы сөз. Анықтауыштың сұраулары. Анықтауыштардың мағынасы және тұлғасына қарай түрлері: сапалық, меншікті, үйірлі анықтауыш. Анықтауыштың жасалу жолдары, семантикасы: 1) негізгі сөздердің анықтауыш қызметінде жұмсалу ерекшеліктері: сын есім, сан есім, есімше, кей есімдіктер, зат есім, есімдік, еліктеуіш,
қимыл есім, ілік жалғаулы негізгі сөз таптары мен көмекші сөздер. 2) негізгі сөздер мен көмекші сөздер арқылы: негізгі сөз – көмекші етістік, негізгі сөз - -ғы, -гі жұрнақты көмекші есім, шылау, негізгі сөз – модал сөз, жеке дыбысты анықтауыштар, тұрақты тіркесті анықтауыштар, ондай кезде көмекші сөздер мен қосымшпа қызметі, бір сөздің қайталануы арқылы құралған анықтауыштар, сөйлемнің анықтауыш қызметінде жұмсалуы, ондай кезде қосымшалар мен көмекші етістіктің қызметі, бар, жоқ сөзді анықтауыштар, модаль сөзді анықтауыштар, әртүрлі сөз тапты анықтауыштар. Анықтауыштың құрылымы: дара, күрделі түрлері, жасалуы, айырмашылықтары. Үйірлі анықтауыштар. Анықтауыш, түрлері, жасалуы, тыныс белгілері, ол туралы көзқарастар. Пысықтауыш. Оның қалыптасуы, ол туралы көзқарастар. Пысықтауыштық тұлға: нөлдік, септік, негізгі сөһз – көмекші сөз, жұрнақты түрлер, пысықтауыштың сұраулары, жасалу жолдары, пысықтауыштың жасалу жолдары. 1) қабыса байланысқан пысықтауыш: а) үстеу; ә) сын есім; б) сан есім; в) көсемше; г) шартты рай; ғ) еліктеуіш сөздер, д) есімдік; е) есімше; ж) қимыл есімі; з) тұрақты тіркесті – негізгі сөз бен көмекші сөздер. 2) Меңгеріле байланысқан пысықтауыштар: а) зат есім; ә) үстеу; б) есімше; в) есім – көмекші сөздер; г) тұрақты тіркесті. Ондай кезде негізгі сөздер мен көмекші сөздердің септік жалғаулардан келуі. Пысықтауыштың түрлері, семантикасы: 1) мезгіл, мекен, мақсат, себеп, амал, мөлшер пысықтауыштар, олардың семантикасы, сұраулары, жасалуы, құрамы. Пысықтауыштың әрбір түрінің жасалуындағы негізгі сөз табы – үстеу және ретіне қарай олардың әрқайсысының жасалуындағы ерекшеліктер, олардың байланысу формаларына қарай бөлінуі. 2) сөйлем мүшелеріндегі синкретизм элементер. 12-тақырып. Сөйлемдегі оқшау сөздер, олардың түрлері. Мазмұны: Оқшау сөздердің сөйлемдегі орны, оқшау сөздерді сөйлемнен алып тастау немесе керісінше пікірлер, түрлері. Қаратпа сөз, сөз тіркесі, сөйлем, олардың әрқайсысының жасалу жолдары, қыстырма сөз, сөз тіркестері, одағай сөздер. Оқшау сөздерге байланысты тыныс белгілері. Сөйлем мүшелерінің орын тәртібі: инверсия құбылысы. Сөйлем мүшелерінің орын тәртібінің тарихи қалпымен кейінгі өзгеру себептері. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері, стүрлері, ондағы жалпылауыш мүшелер, оларға қатысты жалғаулықтар және олардың тыныс белгілері. Сөйлем синтаксистің ең негізгі единицасы. Сөйәлемнің танымдық, коммуникативтік қызметі. Сөйлемнің коммуникативті қызметінің сөз, сөз тіркесінен айырмашылығы (сөз формасы) сөз тіркесі сөйлемнің құрылыс материалы. Сөз тіркесі мен сөйлем, олардың бір-біріне ауысуы. Сөйлемнің анықтамасы, ол туралы әртүрлі пікірлер. Сөйлемнің зерттелу аспектілері: конструктивті аспект, коммуникативті аспект, семантикалық аспект. 13 -
Мазмұны: Сөйлемнің қалыптасуында сөз таптырым орны. Есімді сөйлемдер, олардың тілдердегі орны. Етістікті сөйлемдер, оның гегемониялық рөлі. Ерте дәуірге байланысты есімді, келе-келе етістікті сөйлемдердің қалыптасуы. Сөйлемдердің бұл түрінен басқа да сөз таптары негізіндегі түрлері, тілдегі орны. Аналитикалық, синтетикалық тәсілді сөйлемдер, олардың қалыптасуы. Сөйлемдегі предикативтілік, оның тіл-тілдердегі анықтамасы, объектісі, ол туралы көзқарастар. Предиативтіліктің тілдегі басқа тқатынастардан айырмашылығы (анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық). Предикативтілік пен қиысудың аясы, айырмашылығы. Предикативтілік: субъекті мен предикат, тема, рема, бастауыш, баяндауыштардың қатынасы. Предикативтілік қатынас, оның негізгі элементттері. Сөйлемнің тілдің басқа салаларымен байланысы (фонетика, лексика, морфология).
-
Мазмұны: Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай бөлінуі: хабарлы сөйлем, оның есімді, етістікті түрлері, олардың тарихи қалыптасуы, сұраулы сөйлем, олардың жасалуы, әсіресе сұраулы сөйлемді жасаудағы интонацияның рөлі, түрлері, лепті сөйлем, бұйрықты сөйлем, бір-бірінен айырмашылығы, олардың жасалу жолдары. Сөйлем. Тұрлаусыз мүшелердің қатысу-қатыспауына қарай жалаң, жайылма сөйлемдер.
жақсыз сөйлемдер, олардың жасалу жолдары, жақсыз сөйлемнің дара баяндауышты да түрлерінің жасалуы. Белгісіз жақты және жалпылама жақты сөйлемдер. Тұрлаулы не тұрлаусыз мүшелерінің қатысуына қарай толымды, толымсыз сөйлемдер. Атаулы сөйлем, оның өзіндік ерекшеліктері. Сөз, сөйлем жасалу жолдары.
зерттелу бағыттары мен оның объектілері: сөз тіркесі, сөйлем, күрделенген сөйлемдер, синтаксистік тұтастық, ол туралы талас пікірлер және олардың зерттелу барысы. Синтаксистің фонетика (интонация), лексика, морфологиямен қарым-қатынасы, өзіне тән ерекшеліктері. 2-тақырып. Сөз тіркесі синтаксисі. Мазмұны: Сөз тіркесінің синтаксистің арнайы объектісі болуы туралы көзқарастар. Сөз тіркесі терминінің қалыптасуы. Сөз тіркестерінің зерттелуі, зерттеуші ғалымдар, олардың еңбектері.
Сөз тіркесінің тек сөйлемде ғана өмір сүруі, сөйлемнен тыс қолданылмайтындығы. Сөз тіркесінің номинативті немесе грамматикалық мәні туралы көзқарастар. Сөздердің тек грамматикалық мағына тудыру үшін тіркесетіндігі. Ол туралы орыс тілі мен түркологиялық көзқарастар. Сөз тіркесі кез-келген екі сөздің тіркесі емес, керісінше, тек дербес мағынасы бар сөз таптарының өзара тіркесі екендігі. Сөз тіркестері сабақтаса байланысқан сөздер тобынын ғана жасалатындығы, ал салаласа байланысқан сөздердің тілдегі сөздердің орны. Еркін тіркестер. Тұрақты тірестер. Түйдекті тіркестер. Шектеулі тіркестер, олардың бір-бірінен айырмашылығы, жасалу жолдары, сөз тіркесі синтаксисіне қатысы. Сөз тіркесі, оның өзіне ұқсас категориядан айырмашылығы: 1) сөйлемнен айырмашылығы, ұқсастықтары; 2) шектеулі тірестерден айырмашылығы, ұқсастықтары; 3) тұрақты тіркестерден айырмашылығы, ұқсастықтары; 4) түйдекті, шектеулі тіркестерден айырмашылығы, ұқсастықтары: а) негізгі сөздер мен шылаулардың түйдектелуі; ә) негізгі сөздер мен көмекші есімдердің түйдектелуі; б) негізгі сөздер мен көмекші етістіктердің түйдектелуі; в) негізгі сөздер мен модаль сөздердің түйдектелуі; г) сөз, оның түрлерінен айырмашылығы, ұқсастықтары. Сөз тіркесінің объектілері. Байланысу формалары мен тәсілдері, синтаксистік қатынастары мен түрлері, тіркесу қабілеті. Олардың әрқайсысының қалыптасуы туралы.
және қазақ тіл білімінде қазан революциясына және онан кейінгі зерттелу дәрежесі. Әрбір байланысу формаларының қалыптасуы. Қиысу: қиысу туралы түркологиялық көзқарастар. Қиысудың сөйлемнен айырмашылығы мен ұқсастықтары, жақтық, сандық қиысу және мағыналық қиысу (балаларына дейін біледі). Меңгеру – ол туралы көзқарастар (ілік жалғаулы сөздер және негізгі сөздер мен көмекші сөзді меңгеру туралы), изафеттің ІІ түрі және нөлдік тұлғадағы зат есім мен етістік (кітап оқу). Меңгерудің бағыныңқы сыңарлары қызметінде жұмсалатын сөз таптары: зат есім мен есімдік, субстантивтенген сөз таптары (сын есім, сан есім, есімдік, есімше, қимыл есімі, үстеу), субстантивтенбей-ақ септелетін сөз таптары (үстеу), тұрақты тіркестер, негізгі сөз бен көмекші (көмекші есім, көмекші етістік, шылау, модаль) сөздер, көмекші сөзді тіркестердің жанасу байланысу формасымен ара қатынасы, бар, жоқ сөздер. Ол сөздердің басыңқы сыңар мен табиғи қатысы, соңғы өзгерістер және орын тәртібі. Меңгерудегі басыңқы сыңарлар, түрлері, ондай кезде басыңқы сыңарда есім сөздердің қолданылу ерекшеліктері. Есімді меңгеру: бағыныңқы сыңарлары негізгі сөздер және негізгі сөздер мен көмекші сөздердің түйдектелуі арқылы келуі, олардың жасалу ерекшеліктері, амалдары, синтаксистік қызметі туралы. Етістікті меңгеру. Салт, сабақты етістіктер және салт-сабақты меңгеру, соңғы топты етістіктердің меңгеруінде септік жалғауларының алмасуы туралы, етістіктердің меңгеруі туралы, есімше, қимыл есімдерінің меңгеруі туралы көзқарастар. Есім және етістік меңгерудің қайсысының бұрын қалыптасуы туралы. Ортақ меңгеру. Ондай кездегі есімдер мен көмекші етістіктер, олардың түрлері. Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің ортақ меңгерілуі (үйге дейін жақсы еді). Меңгерудің аясының кеңеюі (есімдік, үстеу, көмекші сөздердің септелуі) мен тарылуы (ондай кездегі – ғы, -гі т.б. жұрнақтарының активті қолданылуы). Матасу. Матасу туралы түркологиялық көзқарастар, қиысумен ара қатынасы, ілік және барыс, табыс т.б. жалғаулы сөздердің басыңқы сөзбен тіркесіндегі ерекшеліктері туралы. Матаса байланысқан сөз тіркестерінің І сыңарының тұлғасы: ілік жалғауының ашық түрі екендігі, олардың орны, бағыныңқы сыңарда қолданылатын сөз таптары: есімдер, етістік, үстеу, негізгі сөздер мен көмекші сөздер, олардың түрлері, тұрақты тіркестер, бар, жоқ сөздері. Матаса байланысқан сөз тіркестерінің ІІ сыңарының тұлғасы тәуелдік жалғаулы сөздер, кейде тілдік экономияға байланысты тәуелдік жалғауларының түсіріліп айтылуы (І сыңардағы есімдіктер), матасудың ІІ сыңарында қолданылатын сөз таптары: есімдер, етістік, үстеу, негізгі сөздер мен көмекші сөздер, бар, жоқ сөздері. Матасудың ІІ сыңарына қарай түрлері, есімді матасу (зат есім, субстантивтенген сөз таптары – сын есім, сан есім және есімше, қимыл есімі, үстеу) ортақ матасу, олардың жасалуы. Қабысу, ол туралы көзқарастар. Қабысу сөздердің орын тәртібі арқылы жасалатындығы, оның көріністері: а) сөздердің орын тәртібі арқылы (жақсы тілек); ә) негізгі сөздер мен көмекші сөзді түйдекті тіркестерге кейбір жұрнақтардың жалғануы арқылы (үйдің қасындағы бау, үйге дейінгі жер); б) көнеленген септік жалғаулы үстеулер арқылы (зорға түсіндіру); в) септік жалғауларының түсірілуі арқылы (кітап оқу); г) тұрақты тіркестілер арқылы. Қабысудың бағыныңқы сыңарлары: есімді сөз тіркестері: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, есімше, қимыл есімі, үстеу, негізгі сөз бен көмекші сөздер, тұрақты тіркестер және бар, жоқ сөздері; етістікті сөз тіркестері; үстеу, көсемше, еліктеуіш сөздер, сын есім, сан есім, есімдік, зат есім, негізгі сөздер мен көмекші сөздер, тұрақты тіркестер ондай сөздердің тіркесу қабілеті, мағыналық байланысу, ондай кезде кейбір жұрнақтардың сөзбен сөздің тіркестірудегі әсері туралы. Қабысудың басыңқы сыңарына қарай есімді, етістікті және ортақ басыңқы түрлері, ондай кездегі сөз таптарының ара қатынасы. Тілдік экономия, соның негізінде сөз тіркестерінің байланысу формаларының біріне-бірінің ауысу процесі, оның түрлері. Жанасу. Жанасудың өзіндік объектілері. Жанасуда бағыныңқы сыңардың алшақ, іргелес тұрына қарай шылаулы меңгерумен ара қатынасы, жанасу терминінің мәні, жанасудың құрамы: негізгі сөз+көмекші сөздер+басыңқы сөз, оның үнемі күрделі болатындығы. Бағыныңқы мен басыңқыны жанастыратын дәнекерлер, түрлері: жанасудың көбіне етістікті, кейде есімді, құрама түрлері: а) негізгі сөз бен көсемше тұлғалы көмекші етістік (төбе-төбе боп үйілген); ә) негізгі сөз және шылау (Бурабай арқылы келу, сен үшін істеу); б) негізгі сөз және модаль сөздер (естімеген сияқты отыра берді); в) негізгі сөз және жолы, бойы, бойынша, есе, рет, мәртебе, қайтара; г) негізгі сөз және нумеративті сөздер (он минут оқыды, градус ысыды); д) есімді жанасу (отыз-қырықтар шамасындағы адам, бейбітшілік туралы ой, Қатпа деген адам, Күншығыс жақтағы өлең). 4-тақырып. Сөз тіркесін топтау.
Поцелуевский көзқарасы, сөздерді тіркесу тәсіліне қарап топтау (Е.И. Убрятова) сөз таптарының негізінде топтау (В.В. Виноградов, М. Балақаев) синтетика-функционалды топтау (Н.А. Баскаков). Бұлардың әрқайсысының ерекшеліктері, сөз тіркестері сөз таптарының тіркесі екендігі. Сөз тіркестерінің есімді, етістікті және ортақ басыңқы түрлері туралы. Сөз тіркесі тарихи категория. Жаңа сөз тіркестері, шығу көзі, қалыптасуы. 5-тақырып. Сөз тіркестерінің құрылысы туралы. Мазмұны: Жай, күрделі сөз тіркестері, сөз саны және мағыналық жағынан айырмашылығы. Күрделі сөз тіркестерінің жасалуы, оған сөз таптарының қатысы. Күрделі сөз тіркестерінің жасалу жолдары, оның сөз тіркестерінің бағыныңқы, басыңқы сыңарларына ортақтығы және күрделі сөз тіркесінің жасалу жолдары: а) жартылай қызметті сөздер арқылы; ә) көмекші сөздер арқылы; б) тұрақты тіркестер арқылы; в) терминологиялық топ арқылы; г) әрбір сөз табының күрделі түрі арқылы; ғ) нумеративті сөздер арқылы.
бен басыңқы сөздердегі мағыналық тұтастық. Сөз тіркестерінің бағыныңқы, басыңқы сыңарларда жұмсалатын сөз таптарының жасалу түрлері: 1) әрбір сөз таптарының негізінде құралған сөз тіркестері, түрлері. 2) бір сөз табының негізінде құралған сөз тіркестері, түрлері. 3) бір сөздің (бір сөз табы) қайталануы арқылы құралған сөз тірестері, түрлері. Сөз тіркестерінің байланысу тәсілдері: аналитикалық, синтетикалық, аналитика-синтетикалық тәсіл, олардың аясының кеңею жолдары.
етістік, үстеу, еліктеуіш сөздер. Негізгі сөздер мен көмекші сөздер: а) негізгі сөздер – көмекші есім; ә) негізгі сөздер – көмекші етістік; б) негізгі сөздер – шылау сөздер; в) негізгі сөздер – модаль сөздер; г) тұрақты тіркестер; ғ) сөйлемдер; д) жеке дыбыстар; е) оқшау сөздер; ж) парцелляциялық құбылыс; з) айқындауыш; и) бірыңғай мүшелер.
Қ.Жұбанов, Х.Басымов, І.Байтенов, Ә.Ермеков, С.Аманжолов, М.Балақаев, С.Жиенбаев, Т.Қордабаев, Ш.Х. Сарыбаев сөйлем мүшелері туралы. 1940 жылға дейінгі сөйлем мүшелері туралы талас пікірлер. Негізгі себептері: а) сөйлем мүшелерінің табиғи түрі, оның көрінісі, оның жасалуындағы сөз таптарының лексикалық, грамматикалық өзгерістерінің сөйлем мүшелерінің жасалуына қатысы. ә) сөйлем мүшелері – лексика; б) сөйлем мүшелері – морфология: в) сөйлем мүшелері – фразеология. Сөйлем мүшелерінің бір-біріне ауысуы, оның көріністері, сөйлем мүшелеріндегі синкретизм. Сөйлем мүшелерінің сұраулары, қалыптасуы, оларды қоюдың негізгі принциптері. Сұрауды бүткіл сөйлем бойынша қоюдың тиімділігі. 9 -
мүшелерінің жасалуы. Мазмұны: а) негізгі сөздерді сөйлем мүшелері; ә) негізгі сөздер мен көмекші сөздердің түйдектелуі арқылы сөйлем мүшелері, б) жеке дыбысты сөйлем мүшелері; в) қысқарған сөзді сөйлем мүшелері; г) тұрақты тіркесті сөйлем мүшелері; ғ) бір сөздің қайталануы арқылы құралған сөйлем мүшелері; д) парцелляциялық сөйлем мүшелері; е) әртүрлі сөз таптарынан мағыналық бірлігі негізінде жасалған сөйлем мүшелері. Сөйлем мүшелері, түрлері, олар туралы көзқарастар (айқындауыш, тура толықтауыш, баяндауыш, пысықтауыш) атаулары туралы. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері, олар туралы көзқарастар (бастауыш пен баяндауыш, баяндауыш, тура толықтауыш). Тұрлаулы сөйлем мүшелерінің қайсысының басым екендігі бастауыш пен баяндауыштың арасындағы қатынас предикативтілік туралы, оның көріністері. 10-тақырып. Бастауыш, баяндауыш және олардың зерттелуі. Мазмұны: Бастауыш, оның зерттелуі. Логикалық, грамматиалық бастауыштар, айырмашылығы. Бастауыштың негізгі қасиеттері. Бастауыштық топ (рема) оның көрінісі. Бастауыштың сөйлемдегі орны. Бастауыштық тұлға: нөлдік, көптік, тәуелдік жалғаулы түрлері мен септік жалғаулы сөз бен көмекші сөз топтары. Бастауыштың сұраулары. Бастауыштың түрлері. Бастауыштағы жақтық көрініс. Бастауыштың жасалу жолдары, семантикасы. Негізгі сөздердің бастауыш қызметінде жұмсалуы, ерекшеліктері: а) зат есім мен есімдік; ә) заттану арқылы сын есім, сан есім, есімдіктер, қимыл есімі, үстеу. Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің түйдектелуі арқылы жасалған бастауыштар, түрлері, олардың тұлғалық ерекшеліктері. Негізгі сөз бен көмекші есім, негізгі сөз – көмекші етістік, негізгі сөз – модаль сөздер, негізгі сөз
– шылаулар, негізгі сөз - әртүрлі көмекші сөздер (жақ, т.б.). Жеке дыбысты бастауыштар, қысқарған сөзді бастауыштар, бір сөздің қайталануы арқылы бастауыштар. Сөйлемнің бастауыш қызметінде жұмсалуы, әртүрлі сөз тапты бастауыштар. Бастауыштың құрамы (дара, күрделі, үйірлі бастауыштар). Бастауыштың аясының кеңеюі (тілдік экономия, тілдегі басы /изобыточность/ артық сөздер). Бастауыштың басқа сөйлем мүшелеріне ауысу процесі, керісінше. Баяндауыш, оның зерттелуі, бастауышқа қатысы. Баяндауыштың негізгі қасиеттері. Баяндауыштық топ (рема). Баяндауыштық тұлғалар. Етістікті баяндауыштардың тұлғалық ерекшеліктері: бұйрық рай, жіктік жалғауы, есімше формасы, шартты рай, қимыл есім, негізгі етістіктер мен көмекші етістіктер, көнеленген баяндауыштық. Есімді баяндауыштардың тұлғалық ерекшеліктері: нөлдік форма, септік жалғаулы, көптік жалғаулы, жіктік жалғаулы түрлері, -ныкі, -нікі қосымшалары арқылы. Құрама баяндауыштар. Баяндауыштың сұраулары. Баяндауыштың жасалу жолдары, семантикасы. Негізгі сөзді баяндауыштар: негізгі сөздер мен көмекші сөздердің баяндауыш қызметінде жұмсалуы. Негізгі сөз – көмекші есім, негізгі сөз – көмекші етістік, негізгі сөз – модаль сөздер, негізгі сөз – шылаулар, жеке дыбысты баяндауыштар, қысқарған сөзді баяндауыштар, бір сөздің қайталануы арқылы жасалған баяндауыштар, сөйлемнің баяндауыш қызметінде жұмсалуы, бар, жоқ сөздерінң баяндауыш қызметінде жұмсалуы, модаль сөзді баяндауыштар, -ныкі, -нікі қосымшалы баяндауыштар. Әртүрлі сөз тапты баяндауыштар. Баяндауыштың құрамы (дара, күрделі) түрлері: етістікті, есімді, құрама, үстеулі, еліктеуіш, модаль сөзді және бар, жоқ сөзді. 11-тақырып. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері. Мазмұны: Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері, ол туралы көзқарастар (тура толықтауыш, айқындауыш, т.б.). Тұрлаусыз мүшелерге қатысты сөздердің тұлғалық, мағыналық ерекшеліктері, олардың түрлері мен бір-бірінен айырмашылығы, сұраулары мен мағыналарындағы өзара ұқсастық пен айырмашылығы. Толықтауыш, олар туралы көзқарастар, зерттелуі. Толықтауыштық тұлға: септік жалғаулары (барыс, табыс, жатыс, шығыс және көмектес жалғаулары), септік жалғаулы сөздер мен шылау, септік жалғаулы сөздер мен етістік, септік жалғаулы сөздер мен модаль сөздер. Нөлдік тұлғадағы сөздер мен септік жалғаулы көмекші сөздер, ондай тұлғалы сөздердің басқа сөйлем мүшелерімен (пысықтауышпен) ұқсастықтары, айырмашылықтары. Толықтауыштың сұраулары, түрлері: жанама, тура толықтауыштар, айырмашылығы. Тура толықтауышты жалғаулы, жалғаусыз жұмсалуы туралы көзқарастар. Толықтауыштың жасалу жолдары, семантикасы: негізгі сөздердің толықтауыш қызметінде жұмсалуы, ерекешеліктері, зат есім мен есімдік,
заттану арқылы: сын есім, сан есім, есімдік, есімше, қимыл есімі, үстеу. Негізгі сөздер мен көмекші сөздер арқылы: негізгі сөз – көмекші етістік, негізгі сөз – модаль сөздер, негізгі сөз – шылаулар, жеке дыбысты толықтауыштар, қысқарған сөзді толықтауыштар, бір сөздің қайталануы арқылы жасалған толықтауыштар, тұрақты тіркесті толықтауыштар, сөйлемнің толықтауыш қызметінде жұмсалуы, бар, жоқ сөздерінің толықтауыш қызметінде жұмсалуы, модаль сөз – толықтауыштар, әртүрлі сөз тапты толықтауыштар. Толықтауыш құрамы, жасалуы, олардың аясының кеңеюі мен тарылуы, басқа сөйлем мүшелеріне ауысу процесі. Анықтауыш, көзқарастар, зерттелуі, оның сипаты, олар қатысты сөздер. Анықтауыштардың орын тәртібі (іргелес, алшақ түрі). Анықтауыштық тұлға: нөлдік тұлға және ілік жалғаулы сөз. Анықтауыштың сұраулары. Анықтауыштардың мағынасы және тұлғасына қарай түрлері: сапалық, меншікті, үйірлі анықтауыш. Анықтауыштың жасалу жолдары, семантикасы: 1) негізгі сөздердің анықтауыш қызметінде жұмсалу ерекшеліктері: сын есім, сан есім, есімше, кей есімдіктер, зат есім, есімдік, еліктеуіш, қимыл есім, ілік жалғаулы негізгі сөз таптары мен көмекші сөздер. 2) негізгі сөздер мен көмекші сөздер арқылы: негізгі сөз – көмекші етістік, негізгі сөз - -ғы, -гі жұрнақты көмекші есім, шылау, негізгі сөз – модал сөз, жеке дыбысты анықтауыштар, тұрақты тіркесті анықтауыштар, ондай кезде көмекші сөздер мен қосымшпа қызметі, бір сөздің қайталануы арқылы құралған анықтауыштар, сөйлемнің анықтауыш қызметінде жұмсалуы, ондай кезде қосымшалар мен көмекші етістіктің қызметі, бар, жоқ сөзді анықтауыштар, модаль сөзді анықтауыштар, әртүрлі сөз тапты анықтауыштар. Анықтауыштың құрылымы: дара, күрделі түрлері, жасалуы, айырмашылықтары. Үйірлі анықтауыштар. Анықтауыш, түрлері, жасалуы, тыныс белгілері, ол туралы көзқарастар. Пысықтауыш. Оның қалыптасуы, ол туралы көзқарастар. Пысықтауыштық тұлға: нөлдік, септік, негізгі сөһз – көмекші сөз, жұрнақты түрлер, пысықтауыштың сұраулары, жасалу жолдары, пысықтауыштың жасалу жолдары. 1) қабыса байланысқан пысықтауыш: а) үстеу; ә) сын есім; б) сан есім; в) көсемше; г) шартты рай; ғ) еліктеуіш сөздер, д) есімдік; е) есімше; ж) қимыл есімі; з) тұрақты тіркесті – негізгі сөз бен көмекші сөздер. 2) Меңгеріле байланысқан пысықтауыштар: а) зат есім; ә) үстеу; б) есімше; в) есім – көмекші сөздер; г) тұрақты тіркесті. Ондай кезде негізгі сөздер мен көмекші сөздердің септік жалғаулардан келуі. Пысықтауыштың түрлері, семантикасы: 1) мезгіл, мекен, мақсат, себеп, амал, мөлшер пысықтауыштар, олардың семантикасы, сұраулары, жасалуы, құрамы. Пысықтауыштың әрбір түрінің жасалуындағы негізгі сөз табы – үстеу және ретіне қарай олардың әрқайсысының жасалуындағы ерекшеліктер, олардың байланысу
формаларына қарай бөлінуі. 2) сөйлем мүшелеріндегі синкретизм элементер. 12-тақырып. Сөйлемдегі оқшау сөздер, олардың түрлері.
сөйлемнен алып тастау немесе керісінше пікірлер, түрлері. Қаратпа сөз, сөз тіркесі, сөйлем, олардың әрқайсысының жасалу жолдары, қыстырма сөз, сөз тіркестері, одағай сөздер. Оқшау сөздерге байланысты тыныс белгілері. Сөйлем мүшелерінің орын тәртібі: инверсия құбылысы. Сөйлем мүшелерінің орын тәртібінің тарихи қалпымен кейінгі өзгеру себептері. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері, стүрлері, ондағы жалпылауыш мүшелер, оларға қатысты жалғаулықтар және олардың тыныс белгілері. Сөйлем синтаксистің ең негізгі единицасы. Сөйәлемнің танымдық, коммуникативтік қызметі. Сөйлемнің коммуникативті қызметінің сөз, сөз тіркесінен айырмашылығы (сөз формасы) сөз тіркесі сөйлемнің құрылыс материалы. Сөз тіркесі мен сөйлем, олардың бір-біріне ауысуы. Сөйлемнің анықтамасы, ол туралы әртүрлі пікірлер. Сөйлемнің зерттелу аспектілері: конструктивті аспект, коммуникативті аспект, семантикалық аспект. 13 -
Мазмұны: Сөйлемнің қалыптасуында сөз таптырым орны. Есімді сөйлемдер, олардың тілдердегі орны. Етістікті сөйлемдер, оның гегемониялық рөлі. Ерте дәуірге байланысты есімді, келе-келе етістікті сөйлемдердің қалыптасуы. Сөйлемдердің бұл түрінен басқа да сөз таптары негізіндегі түрлері, тілдегі орны. Аналитикалық, синтетикалық тәсілді сөйлемдер, олардың қалыптасуы. Сөйлемдегі предикативтілік, оның тіл-тілдердегі анықтамасы, объектісі, ол туралы көзқарастар. Предиативтіліктің тілдегі басқа тқатынастардан айырмашылығы (анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық). Предикативтілік пен қиысудың аясы, айырмашылығы. Предикативтілік: субъекті мен предикат, тема, рема, бастауыш, баяндауыштардың қатынасы. Предикативтілік қатынас, оның негізгі элементттері. Сөйлемнің тілдің басқа салаларымен байланысы (фонетика, лексика, морфология).
-
Мазмұны: Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай бөлінуі: хабарлы сөйлем, оның есімді, етістікті түрлері, олардың тарихи қалыптасуы, сұраулы сөйлем, олардың жасалуы, әсіресе сұраулы сөйлемді жасаудағы интонацияның рөлі, түрлері, лепті сөйлем, бұйрықты сөйлем, бір-бірінен айырмашылығы, олардың жасалу жолдары. Сөйлем. Тұрлаусыз мүшелердің қатысу-қатыспауына қарай жалаң, жайылма сөйлемдер.
жақсыз сөйлемдер, олардың жасалу жолдары, жақсыз сөйлемнің дара баяндауышты да түрлерінің жасалуы. Белгісіз жақты және жалпылама жақты сөйлемдер. Тұрлаулы не тұрлаусыз мүшелерінің қатысуына қарай толымды, толымсыз сөйлемдер. Атаулы сөйлем, оның өзіндік ерекшеліктері. Сөз, сөйлем жасалу жолдары.
№ СӨЖ түрі Есеп беру формасы
Бақылау түрі
Сағат көлемі 1 Дәріс сабақтарын өңдеу Сабаққа
қатысу 15 (1х15) 2 Үй тапсырмасын орындау
Жұмыс дәптері
Сабаққа қатысу
15 (1х30) 3 Қосымша материалдарға дайындық
Конспект Коллоквиу м 8
Семестрлік тапсырманы орындау
Реферат Семестрлік тапсырман ы қорғау
20 5 Бақылау шараларына дайындық
РК 1, РК 2 2 Барлығы 60 Студенттерге өздігінен оқуға берілетін тақырыптар 1.
Сөз тіркесінің байланысу тәсілдері Ұсынылатын әдебиет: [1], 5-12 бет, [4], [2] 3-6 беттер. 2. Меңгеріле байланысқан сөз тіркестері, түрлері Ұсынылатын әдебиет: [27], 15-21 беттер, [1], 12-18 беттер. 3. Сөйлемнің болмды, болымсыз, толымды, толымсыз, жақты, жақсыз, жалаң, жайылма, белгілі жақты, жалпылама жақты т.б. сөйлемдер Ұсынылатын әдебиет: [8], 88-92 беттер. 4. Сөйлем мүшелерінің орын тәртібі. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері Ұсынылатын әдебиет: [23], 62-70 беттер. 5. Баяндауыштың жасалуы, тұлғалары Ұсынылатын әдебиет: [12], 79-82 беттер, [2], 49-55 беттер. 6. Бастауыштың жасалуы, түрлері, тұлғалары Ұсынылатын әдебиет: [19], 89-96, [10], 35-46 беттер. 7. Оқшау сөздердің түрлері Ұсынылатын әдебиет: [18], 83-98 беттер, [14], 108-113 беттер. 8. Қиыса, меңгеріле, матаса байланысқан сөз тіркестері туралы зерттеулер Ұсынылатын әдебиет: [7], 89-103 беттер. 9. Толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш сөйлем мүшелерінің қалыптасуы, жасалу жолдары Ұсынылатын әдебиет: [1], 68-73 беттер. 10. Сөйлем, оның негізгі белгілері Ұсынылатын әдебиет: [1], 72-75 беттер, [2], 49-55 беттер.
Выписка из рабочего Форма учебного плана Ф СО ПГУ 7.18.1/10 специальности(ей)
Оқу түрі
Бақылау формасы Студент
жұмысын ың көлемі Сағаттың курс және семестр бойынша бөлінуі Е м
. сы н а қ К .ж К .ж ұ м . Е Г Ж б а қ .ж ұ м Барлығы Д ә р іс Т ә ж ір и б е О С Ө Ж С Ө Ж Д ә р іс Т ә ж ір и б е О С ¤ Ж С Ө Ж ж а л п ы А у д и т о р . С Ө Ж Күндізгі
ЖОБ негізін
де 5 90 3 0 6 0 5-семестр 6- семестр 15 15 30
60 Қолданылатын әдебиеттер Негізгі: 1. Аманжолов А.С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы. Алматы, 1940. 2. Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1998. 3. Әбілқаев А. Қазақ тіліндегі жай сөйлем түрлері. Алматы, 1963.
4. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, 1992. 5. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. Алматы, 1996. 6. Қалиев Ғ., Оралбаева Н., Төлегенов Б. Қазіргі қазақ тілінің жаттығулар жинағы. Алматы, 1972.
7. Мадина Ғ. Қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдер. Алматы, 1959. 8. Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1996. 9. Төлегенов О. Қазіргі қазақ тіліндегі меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері. Алматы, 1971. Қосымша: 10. Поцелуевский Л.П: Основы синтаксиса туркменского литературного языка. Ашхабад, 1943. 11. Дмитриев Е.И. Исследования по синтаксису якутского языка. Москва, 1950. 12. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. Москва, 1960. 13. Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков. Москва, 1975. Document Outline
жүктеу/скачать 148,23 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|