Реферат Тақырыбы: Ортағасырлық ғалымдар. Әбу Рейхан Мұхаммед Ибн Ахмед әл-Бируни
жүктеу/скачать 48,09 Kb.
|
1 2
|
«Астана медициналық университеті» КеАҚ «Әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар» кафедрасы Реферат Тақырыбы: Ортағасырлық ғалымдар. Әбу Рейхан Мұхаммед Ибн Ахмед әл-Бируни Орындаған:Асқар Аружан Рахманқызы Топ:136 Тексерген:Урустембаева Жазира Төлеубаевна Әбу Рейхан Мұхаммед Ибн Ахмед әл-Бируни - 973 жылы 4 қыркүйекте Хорезмнің Кят қаласындадүниеге келген, - 1048 жылы 9 желтоқсан, Газни, қазіргі. Ауғанстан) — Хорезмнен шыққан ұлы ғалым, тарих, география, филология, астрономия, математика, геодезия, минералогия, фармакология, геология және т.б көптеген ірі еңбектердің авторы. Бируни өз заманындағы ғылымдардың барлығын дерлік меңгерген. Мәліметтерге сүйенсек, оның шәкірттері құрастырған шығармаларының қайтыс болғаннан кейінгі тізімі 60 әдемі жазылған парақтан тұрады. Әл-Бируни кең көлемдегі математикалық және философиялық білім алды. Көрнекті математик және астроном Ибн Ирак Хорезмшахтардың ежелгі астанасы Кейтте оның ұстазы болған. 995 жылы Гурганж әмірі Кятты басып алып, Хорезм астанасы Гургандж қаласына көшкеннен кейін әл-Бируни Рейге кетіп, әл-Ходжандиге қызмет етеді. Содан кейін Гурганда Шамс әл-Ма «әли Кабустың сарайында жұмыс істеді, оған 1000-ға жуық Хронологиясын арнады, содан кейін Хорезмге оралды және Гурганжда Хорезмшах Әли (997-1009) және Мамун II сарайында жұмыс істеді. 1017 жылдан бастап, сұлтан Махмұд Хорезмді жаулап алғаннан кейін Ғазнаға көшуге мәжбүр болды, ол жерде Сұлтан Махмұдтың сарайында жұмыс істеді және оның мұрагерлері Масуд пен Маудуд әл-Бируни Махмудтың Үндістанға жасаған жорықтарына қатысты, ол жерде ол өмір сүрді. Бірнеше жыл бойы достар, соңғысынан: «Бір кездері сіз маған әділетсіз пайданы есептеу әдістері туралы не түсіндірдіңіз?» - деп сұрады. «Осындай күйде бұл туралы қалай ойлауға болады? – деп таңырқай айқайлады.– Әй, сен!– деді Бируни әрең естіліп.– Бұл сұрақтың жауабын біле тұра, бұл дүниеден надан боп кеткеннен гөрі, бұл дүниеден кеткен артық деп ойлаймын...». «Хронология немесе өткен ұрпақтардың ескерткіштері» (1000) ең алғашқы еңбегінде әл-Бируни өз заманында белгілі, әлемнің әртүрлі халықтары қолданатын барлық күнтізбелік жүйелерді жинап, сипаттап, барлық дәуірлердің хронологиялық кестесін жасаған, библиялық патриархтардан басталады. 1030 жылы аяқтаған «Үндістан немесе ақылмен қабылданатын немесе жоққа шығарылған үнділерге тиесілі ілімдердің түсіндірмесін қамтитын кітап» атты еңбегінде әл-Бируни әл-Бирунидің өмірін, мәдениеті мен ғылымын жан-жақты ғылыми-сыни сипаттайды. үндістер өздерінің діни-философиялық жүйелерін сипаттап, классикалық Самкхия ілімдерін, ғарыштық эволюция теориясын, жанның «нәзік денемен» байланысы туралы ілімді және т.б. өте дәл өзгертті. Біруни астрономияға 45-тен астам еңбек арнаған. Астрономия ғылымының танымал кіріспесі - шамамен 1029 жылы жазылған және бізге екі нұсқада: араб және парсы тілдерінде жеткен «Жұлдыздар ғылымының элементтері туралы ағарту» кітабы. Бұл кітап геометрия, арифметика, астрономия, география, хронология, астроляб аппараты мен астролог бойынша 530 сұрақ-жауаптан тұрады. Бируни математикаға, әсіресе тригонометрияға көп көңіл бөлді: «Масъуд канонының» маңызды бөлігінен басқа, ол оған «Онда жазылған үзік сызық арқылы шеңбердегі аккордтарды анықтау туралы» еңбектерін арнады ( мұнда грек қолжазбаларында сақталмаған Архимедке тиесілі бірқатар теоремалар қарастырылған). Сфера жазықтығындағы інжу-маржандар» т.б. «Көлеңкелер» трактаты, астролябия және басқа да астрономиялық аспаптар туралы бірнеше трактаттар қолданбалы математика мәселелеріне, геодезия бойынша бірқатар очерктерге арналған. 1038 жылы Бируни көптеген минералдардың үлес салмағын анықтайтын және елуден астам минералдар, рудалар, металдар, қорытпалар және т. Медицинадағы фармакогнозия» - дәрілік заттар туралы кітап, біздің заманымызда үлкен маңызға ие ірі еңбек. Бұл кітапта ол 880-ге жуық өсімдіктерді, олардың жеке бөліктерін және шығаратын өнімдерін егжей-тегжейлі сипаттап, олардың нақты сипаттамаларын беріп, терминологиясын ретке келтірді. Бируни 4500-ге жуық араб, грек, сириялық, үнді, парсы, хорезм, соғды, түркі және басқа да өсімдік атауларын жинап, түсіндірді; бұл синонимдер фармакогнозия тарихының заманауи зерттеулері үшін маңызды. Әл-Беруни – хорезмдік ұлы ғалым, тарих, география, филология, астрономия, математика, геодезия, минералогия, фармакология, геология т.б көптеген ірі еңбектердің авторы.Таяу Шығыста алғаш рет Беруни пікір білдірді. Жердің Күнді айнала қозғалу мүмкіндігі туралы, жердің шеңберінің ұзындығын анықтады. Өмірбаяны Беруниді ортағасырлық Шығыстың салтанатты ғылымы деп атауға болады. Осынау көрнекті энциклопедист ғалым туралы америкалық тарихшы Дж.Сартон: «Астрономия мен математиканың, астрология мен географияның, антропология мен этнография мен философияның, археология мен философияның, ботаника мен минералогияның тарихы, оның ұлы есімі болмаса, жетім қалар еді», - деген. Оның толық аты – Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмад әл-Беруни. Ол 973 жылы 4 қыркүйекте Хорезмнің ежелгі астанасы – Кят қаласында дүниеге келген. Бируни өмірінің алғашқы жылдары туралы оның жетім болғанынан басқа деректер өте аз. Үлкен мұрны үшін оны «Бұрынлы» («мұрын») деп атаған. Бірақ шіркіннің ар жағында уәзір мен Хорезмшахтың немере ағасы Ирак байқаған зерек ақыл жатқан. Біруни азайып бара жатқан жылдары былай деп жазады: «...Ирак отбасы мені сүтімен емізіп, халыққа әкелді...» Ол тамаша математикалық және философиялық білім алды. Берунидің алғашқы ұстазы – астрономия, математика және тригонометрия бойынша іргелі еңбектердің авторы Әбу Наср Мансур ибн Ирак әл-Жади болды. Беруни табиғаттағы барлық нәрсе табиғаттың өз заңдарына сәйкес өмір сүреді және өзгереді деп есептеді және бұл заңдарды тек ғылымның көмегімен ғана түсінуге болады. Оның негізгі еңбектері Хорезмнің шаруашылық өмірі – суармалы егіншілік пен сауда саяхаты үшін үлкен практикалық маңызы болған математика мен астрономияға арналған. Сол кездегі астрономияның маңызды міндеттері күнтізбе мен аспан денелеріне сәйкес Жерді бағдарлау әдістерін жетілдіру болды. Күннің, Айдың, жұлдыздардың аспанындағы позицияларын мүмкіндігінше дәл анықтау, сонымен қатар негізгі астрономиялық константалар деп аталатын эклиптиканың экваторға бейімділігін барынша дәлдікпен өлшей білу қажет болды. , күн және жұлдыздық жылдардың ұзақтығы және т.б. Ал бұл, өз кезегінде, бір жағынан, математиканы, атап айтқанда, жазық және сфералық тригонометрияны дамытуды, ал екінші жағынан, дәл бақылауға арналған құралдарды жетілдіруді талап етті. Берунидің барлық осы салалардағы нәтижелері мен жетістіктері бірнеше ғасырлар бойы теңдесі жоқ болып қалды. Беруни Жердің радиусын (6000 км-ден астам) оның сфералық пішіні туралы тұжырымдамасына сүйене отырып, дәл дерлік анықтады. Бируни астрономияның кейбір жалпы мәселелері бойынша ежелгі грек және ежелгі үнді философтарының прогрессивті идеяларын қабылдап, дамытты: ол қараңғы денелер – планеталардан айырмашылығы Күн мен жұлдыздардың бірдей отты табиғатын бекітті; жұлдыздардың қозғалғыштығы және олардың Жермен салыстырғандағы орасан зор өлшемдері; гравитация идеясы. Беруни Птоломей әлемінің геоцентрлік жүйесінің дұрыстығына орынды күмән келтіріп, Жерді Күн емес, басқа планеталар сияқты Жер де Күнді айналады деп дәлелдеді. Таңертеңгі және кешкі таң құбылысын көкжиекте жасырылған Күн сәулелеріндегі шаң бөлшектерінің жарқырауының салдары деп түсіндірді. Ол күн тұтылу кезінде (күн тәжі) Күн дискісінің жанындағы жарқыраған құйрықтардың «түтін тәрізді» табиғаты туралы идеяны білдірді. Бируни геодезиялық өлшемдердің астрономиялық әдістерін жасады. 600 жыл бұрын У.Снелл қашықтықты өлшеудің тригонометриялық әдісін ұсынған. Сол уақытта қолданылған негізгі астрономиялық аспаптар (астроляб, квадрант, секстант) жетілдірілді. Күнді және планеталарды дәл бақылау үшін радиусы 7,5 м болатын бірінші бекітілген (қабырға) квадранты тұрғызылды, ол 400 жыл бойы әлемдегі ең үлкен болды. Оның көптеген ғасырлар бойы эклиптиканың экваторға бейімділігін өлшеулері дәлдігі жағынан теңдесі жоқ болып қала берді. Беруни «Ежелгі халықтардың хронологиясы» (1000) атты ең алғашқы еңбегінде өз заманында белгілі, дүние жүзінің әртүрлі халықтары қолданатын барлық күнтізбелік жүйелерді жинақтап, сипаттап берді. Астрономиялық зерттеулер оның «Астрономияның негізгі принциптерін түсіндіру кітабында» және басқа да ғылыми еңбектерінде берілген. Ол Кят пен Қорғанда жергілікті билеушілер сотында, кейін Хорезмде Шах Мамун сарайында тұрып, ең көрнекті ғалымдарды, соның ішінде Ибн Сина (Авиценна), алгебра ғылымының негізін салушы әл-Хорезмиді біріктірген Академияны басқарды. Оның Ибн Синамен хат алмасуы сақталған, оларда Аристотельдің кітаптары туралы өз ойларымен бөліскен. 1017 жылдан бастап Сұлтан Махмұд Ғазни Хорезмді жаулап алғаннан кейін Газнада Сұлтан Махмұд пен оның мұрагерлері Масуд пен Маудуд сарайында тұрып, Махмұдтың Үндістанға жасаған жорықтарына қатысып, бірнеше жыл сонда өмір сүрді. «Ғазни» кезеңі әл-Бируни шығармашылығындағы ең жемісті кезең болды. Осы жылдардағы Үндістанға саяхаттардың нәтижесінде «Үнділерге тиесілі ілімдердің түсіндірмесі, ақылға қонымды немесе қабылданбаған» («Үндістан», 1030 жылы аяқталды) деген іргелі жұмыстың жазылуына әкелді. Сұлтан Махмұд қайтыс болғаннан кейін таққа оның ұлы Масуд отырды, ол әл-Бируниге жомарттық танытты. Беруни Масуд туралы: «Ол маған өз құдіретінің көлеңкесінде өмір сүруге мүмкіндік беріп, қалған өмірімді ғылымға қызмет етуге арнау мүмкіндігін берді...». Осы жылдары әл-Беруни дүниенің жалпы бейнесін суреттейтін өзінің негізгі еңбегі – «Астрономия және жұлдыздар туралы Масудтың каноны» жазды. Әл-Бирунидің ғылыми мұрасы – математика, астрономия, география, минералогия, тарих, этнография, филология, философия бойынша 150-ге жуық еңбек. Ол жаратылыстанушы ғалым ретінде сан ұғымының, кубтық теңдеулер теориясының, сфералық тригонометрияның кеңеюіне үлес қосты, тригонометриялық кестелер құрастырды. Әртүрлі халықтардың хронологиясын зерттеуге сүйене отырып, ол күнтізбелерді, соның ішінде ауыл шаруашылығын құрудың жалпы принциптерін ұсынды. Араб, парсы, грек, сирия, сондай-ақ санскрит тілдерін біле отырып, жаратылыстану-ғылыми терминологияны бір тілден екінші тілге аудару принциптерін жасауға үлес қосты. 1030 жылы аяқтаған «Үндістан» еңбегінде әл-Беруни үнділердің өмірін, мәдениеті мен ғылымын жан-жақты сипаттап, олардың діни-философиялық жүйелерін атап көрсетті. Әл-Беруни өз еңбегінде салыстырмалы әдісті қолданды: «Мен үнділердің теорияларын сол күйінде беремін және олармен параллельді түрде олардың өзара жақындығын көрсету үшін гректердің теорияларына тоқталамын», - деп жазды. Сонымен бірге ол Гомер, Платон, Аристотель, Гален және басқа да грек авторларына сілтеме жасап, үнділік және исламдық ойларды салыстыра отырып, әсіресе сопылардың ілімдерін үнділік самкья мен йога теорияларына ең жақын деп атап көрсетті. Әртүрлі халықтардың әдет-ғұрыптарын салыстыра отырып, ол славяндардың, тибеттердің, хазарлардың, түріктердің т.б. тұрмысының ерекшеліктерін атап өтті. Әл-Беруни араб графикасы негізінде жасаған транскрипция жүйесі көптеген жағынан үнді сөздерін урду тілінде берудің қазіргі жүйесін күтті. Әл-Беруни Үндістанға қатысты еңбегімен бір мезгілде Санкхья мен Патанжалидің Йогасутрасын араб тіліне аударып, Евклидтің элементтері мен Птолемейдің «Алмагестін» санскрит тіліне көшірді. Зерттеуші ретінде әл-Беруни білімді тәжірибе арқылы жан-жақты тексеру қажеттігін атап көрсетті: зерттеу барысында туындайтын күмәнді «...тәжірибені және қайталап тексеруді жоюға болады». Әл-Бируни эксперименттік білімді алыпсатарлық білімге қарсы қойды. Болжамдарға негізделген ол Аристотельдің ғарыштық жүйесіне күмән келтірді. Қартайған шағында көзі көрмей қалды, бірақ өмірінің соңғы минутына дейін көңілді рухты өмірді жалғастырудың негізгі «тетігі» деп санады. Оның денесі 1048 жылы Газнада жерленген. Қазір оның есімі ай картасында көрсетілген. БИРУНИ(Әбу-р-Райхан Мұхаммед ибн Ахмад әл-Бируни) (973–1048), Орта Азиялық ғалым және энциклопедист. 973 жылы 4 қазанда Кят қаласының маңында (Оңтүстік Хорезм, қазіргі Өзбекстан, Бируни қаласы) туған. Ол кең математикалық және философиялық білім алды. Араб тілінде жазған. Ол Кят пен Қорғанда жергілікті билеушілер сарайында, кейін Хорезмде Шах Мамун сарайында тұрды, Әбуәлі ибн Сино (Авиценна), Мұхаммед ибн-Мұса (әл-) сияқты ең көрнекті ғалымдарды біріктірген Академияны басқарды. Хорезми) - алгебраның негізін салушы. 1017 жылдан бастап Хорезмді сұлтан Махмұд Ғазнауи жаулап алғаннан кейін ол Ғазнада Сұлтан Махмұд пен оның мұрагерлері Масуд пен Маудуд сарайында тұрып, Махмұдтың Үндістанға жасаған жорықтарына қатысып, бірнеше жыл сонда өмір сүрді. Өмірдің қолайсыз жағдайларына қарамастан «Ғазни» кезеңі әл-Бируни шығармашылығында ең жемісті кезең болды. Осы жылдардағы Үндістанға жасаған сапарлары іргелі еңбектің жазылуына әкелді Себеппен қабылданған немесе қабылданбаған үнді ілімдерінің түсіндірмесі (Үндістан, 1030 жылы аяқталды). Сұлтан Махмұд қайтыс болғаннан кейін таққа оның ұлы Масуд отырды, ол «әл-Бируниге жомарттық танытты». Осы жылдары әл-Бируни өзінің негізгі еңбегін жазды - Канон Масудаастрономияда және жұлдыздарда. Әл-Бирунидің ғылыми мұрасы – математика, астрономия, география, минералогия, тарих, этнография, филология, философия бойынша 150-ге жуық еңбек. Натурфилософ ретінде әл-Бируни деизмге бет бұрды. Ол жаратылыстанушы ғалым ретінде сан ұғымының, кубтық теңдеулер теориясының, сфералық тригонометрияның кеңеюіне үлес қосты, тригонометриялық кестелер құрастырды. Геоцентрист болып қала отырып, ол астрономиялық құбылыстарды әлемнің гелиоцентрлік суреті негізінде түсіндіру мүмкіндігін мойындады. Әртүрлі халықтардың хронологиясын зерттеуге сүйене отырып, ол күнтізбелерді, соның ішінде ауыл шаруашылығын құрудың жалпы принциптерін ұсынды. Араб, парсы, грек, сирия, сондай-ақ санскрит тілдерін біле отырып, жаратылыстану терминологиясын бір тілден екінші тілге аудару принциптерін жасауға үлес қосты. 1030 жылы аяқталған жұмыста Үндістанәл-Бируни үнділердің өмірін, мәдениеті мен ғылымын жан-жақты ғылыми-сыни сипаттап берді, олардың діни-философиялық жүйелерін белгіледі. Әл-Бируни, ең алдымен, үнділік Құдайдың түсінігін қарастырып, ғаламның түпкі себебі мәселесіне, әр түрлі ілімдерде Құдай түрінде берілген тиімді себеп «актер» ұғымына бет бұрды. немесе «табиғат», немесе «уақыт» немесе «материя». Әл-Бируни классикалық санкхья ілімін, ғарыштық эволюция теориясын, жан туралы ілімді, оның «нәзік денемен» байланысы туралы және т.б. Әл-Бируни салыстырмалы әдісті кеңінен қолданды: «Мен үнділердің теорияларын сол қалпында ұсынамын және олармен қатар олардың өзара жақындығын көрсету үшін гректердің теорияларын қозғаймын», - деп жазды. Сонымен бірге ол Гомер, Платон, Аристотель, Александр Афродисийский, Гален және басқа грек авторларына сілтеме жасап, үнділік және исламдық ойларды салыстыра отырып, әсіресе сопылар ілімін үнділік самкья мен йога теорияларына ең жақын деп атап көрсетті. Әртүрлі халықтардың әдет-ғұрыптарын салыстыра отырып, ол славяндардың, тибеттердің, хазарлардың, түріктердің т.б. тұрмысының ерекшеліктерін атап өтті. Араб жазуы негізінде әл-Бируни жасаған транскрипция жүйесі көп жағдайда үнді сөздерін урду тілінде берудің қазіргі жүйесін күтті. Өкінішке орай, әл-Бирунидің замандастары оның еңбегінің маңыздылығын түсінбеді - Үндістанараб және парсы авторлары сирек атайды және келтіреді. Бұл еңбек француз тіліне ішінара аударылып, 1845 жылы М.Рено Парижде басып шығарды; 1887 жылы Лондонда Э.Захау арабша түпнұсқасын, 1888 жылы ағылшын тіліндегі аудармасын да басып шығарды. Орысша аудармасын 1961 жылы А.Б.Халидов пен В.Г.Ерман дайындады. Жұмыспен бір мезгілде Үндістанәл-Бируни аудармасын жасады Санкья(мүмкін, Гаудападаның Ишвара-Кришна трактатына берген түсіндірмесі Санкья Карика; аудармасы сақталмаған) және Патанджала (ЙогасутраларПатанджали) араб тіліне және транскрипциясына БасталдыЕвклид және AlmagestСанскрит тілінде Птолемей. 1036–1037 жылдары әл-Бируни негізгі жұмысын аяқтады Канон Масудадүниенің суретін жалпы сипаттауға арналған. Әлемнің алты птолемейлік қағидасын, соның ішінде Жердің қозғалмайтындығы принципін негіздей отырып, әл-Бируни Ариабхатаға (5 ғ.) еріп, Жердің өз осінен айналуына мүмкіндік бергенін көрсететін бірқатар ескертулер жасады. Ол күн сәулесін көрсететін Ай мен планеталардан айырмашылығы Күнді отты шар деп есептеді. Таңертеңгі және кешкі таң құбылысын көкжиекте жасырылған Күн сәулелеріндегі шаң бөлшектерінің жарқырауының салдары деп түсіндірді. Ол күн тұтылу кезінде (күн тәжі) Күн дискісінің жанындағы жарқыраған құйрықтардың «түтін тәрізді» табиғаты туралы идеяны білдірді. Геодезиялық өлшеулердің астрономиялық әдістері әзірленді. Сол уақытта қолданылған негізгі астрономиялық аспаптар (астроляб, квадрант, секстант) жетілдірілді. Ол Күнді және планеталарды дәл (2 доғалық минутқа дейін) бақылау үшін радиусы 7,5 м болатын бірінші бекітілген (қабырға) квадрантты тұрғызды, ол 400 жыл бойы әлемдегі ең үлкен болды. Оның эклиптиканың экваторға бейімділігін өлшеулері ғасырлар бойы дәлдігі жағынан теңдесі жоқ болып қала берді. Ежелгі грек ғалымдарынан кейінгі алғашқылардың бірі болып жазық және сфералық тригонометрияны практикалық астрономияның математикалық негізі ретінде жасап, кеңінен қолдана бастады. Ол тау басынан көкжиектің орнын бақылау арқылы Жердің радиусын анықтаудың жаңа, өте дәл әдісін жасады. 600 жыл бұрын В.Снелл қазіргі триангуляцияға ұқсас қашықтықты өлшеудің тригонометриялық әдісін ұсынған. Зерттеуші әл-Бируни білімді тәжірибе арқылы мұқият тексеру қажеттігін атап көрсеткендей: зерттеу барысында туындайтын күмәнді «...тәжірибені және қайталап тестілеуді жоюға болады» ( Минералогия); «Бақылаушы мұқият болуы, өз жұмысының нәтижесін мұқият қарап шығуы, өзін екі рет тексеруі керек» ( Геодезия). Әл-Бируни эксперименттік білімді алыпсатарлық білімге қарсы қойды.Ол алыпсатарлықпен құрылған ғарыштық жүйе ретінде ол Аристотельдің ғарыш жүйесіне күмән келтірді, сол позициялардан Аристотельдің және сәйкесінше Авиценнаның «табиғи орын» тұжырымдамасын және бослықтың бар екендігіне қарсы дәлелді сынады. . Ол жалған ғылымның әртүрлі түрлеріне күмәнмен қарады, «көп қателіктер ғылыми сұрақтар мен діни сұрақтардың шатасуынан туындайды» ( Үндістан). Сондықтан «сенімді білімнен жорамалдар басым» астрологиямен айналысуға міндетті ( Геодезия), астрономиялық зерттеулерге негізделген тұжырымдармен шектелді.Әл Бируни есімі «қала маңындағы адам» дегенді білдіреді, бұл оның қарапайым шыққан тегін көрсетеді, ол мұндай есімді тектілерді менсінбеу үшін алды. Әл-Бирунидің кедейшілікке толы балалық шағы бір үзім нан мен білім іздеу арасында өтті. Қят маңындағы бірнеше ғалымдар онымен өз білімдерін жомарттықпен бөлісті. Сосын өзі де кітаптан, халық даналығы – өлеңдер, аңыз-әңгімелер, нақыл сөздерден білім алды.Оны бәрі қызықтырды: химия, астрономия, физика, математика, ботаника, география, геология, минералогия, тарих, филология, әртүрлі халықтардың әдет-ғұрыптары, философия. Уақыт өте ол өзі туралы аңыздарды естіген елдерді, адамдарды өз көзімен көргісі келді. Ол үшін керуенші жалдады. Ал бір жолдың жас Бируниді көрнекті ғалым Ибн Иракқа жеткізгені қандай бақыт.Хорезмшах әмірінің немере ағасы Әбу Наср Мансур ибн Ирак Әл Бирунидің тәлімгері болды, ол көрнекті ғалымның отбасында назар аударды. Тәлімгердің көмегі Бирунидің білім алуына мүмкіндік берді. Он жеті жасында әуесқой астроном ретінде өз бетінше ғылыми ізденістерге кірісіп, 21-22 жасында астрономиялық аспаптарды жасап, Хорезм елді мекендерінің координаталарын анықтау үшін пайдаланады.Бұл ретте жас ғалым күннің тұтылуын бақылап, жер бетіндегі алғашқы глобустардың бірін жасап, эклиптиканың бұрышын анықтайды, астрономиялық трактаттар жазады. Бируни Ибн Иракпен бірге сфералық тригонометрия бойынша зерттеулер жүргізеді. Ғалымды өмірге деген екі құштарлық баурап алды - жаңа білімге деген басылмайтын құштарлық және табиғаттың ашық заңдарын басқаларға жеткізуге деген ұмтылыс. Соғыс Көп ұзамай аласапыран саяси оқиғалар мен қанды соғыстар ғылыми зерттеулерді тоқтатты. 90-жылдардың басында Хорезм билеушілері Кята Мұхаммедтің Хорезмшахы мен Үргеніш әмірі Мамун көшпелілер соғысына тартылып, содан кейін өзара күрес басталды. Мамун әскерлері Киатаға келіп, халықпен аяусыз әрекет етті. Жергілікті билеуші өлтірілді. Сонда Бируни алғаш рет жат елге баратын қиын жолды білді. 992 жылы Тегеранға жақын Рейге қашады. Мамун қайтыс болғаннан кейін Бируни аз уақытқа Киатаға оралды, содан кейін аттас княздықтың астанасы Гурганға көшті. Ғылымның меценаты деген атаққа ие болған Гурган билеушісі – Кабустың сотында ғылыми зерттеумен айналысуға мүмкіндік туады деген үміт болды.Бұл үміттер белгілі бір дәрежеде ақталды. Мұнда Бируни алты жылдай өмір сүріп, өзінің көрнекті кітаптарының бірі – «Хронология» («Өткен ұрпақтардың ескерткіштері») кітабын жасады, онда ол өзіне белгілі астрономия саласындағы жетістіктерді жинақтап, сыни тұрғыдан қарастырды.Жұмыстың жекелеген тараулары әртүрлі халықтардың мәдениеті мен әдебиетінің тарихына арналған. Осы кітаптан кейін Бируни Гурганнан тыс жерлерде де танымал болды. Мұнда ол астрологиялық болжамдарды теріске шығару туралы трактат және басқа да еңбектер жазды.Ол жер меридианының дәрежесін өлшеуге тырысты, бірақ материалдық қолдаусыз ол өз жоспарын жүзеге асыра алмады. Қиындықтар ғылыммен айналысуды жалғастырғысы келетін ғалым уәзірдің жоғары лауазымын алудан бас тартқаннан кейін басталды.Бируни құрметті ұсыныстан бас тартты, бұл оның билеушімен қарым-қатынасын бұзды. Сонымен қатар, Бирунидің шығу тегі оның қоғамдық-саяси көзқарастары мен ғылыми ұстанымына әсер етті және олар ресми исламның догмаларынан айтарлықтай алшақтады. Оны діннен безген, бидғатшы, шайтан деп атаған. жүктеу/скачать 48,09 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2