Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары



Pdf көрінісі
бет14/31
Дата15.03.2017
өлшемі2,59 Mb.
#9675
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   31

Әдебиеттер 
1. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. – Павлодар, 2003. – 1 т. – 436 б. 
2. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. – Павлодар, 2003. – 2 т. – 382 б. 
3. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. – Павлодар, 2003. – 3 т. – 382 б.  
4. Иассауи А. Рухнама. – Павлодар, 2003. – 204 б. 
5. Жанарыс Х. Имандылықтың ғылыми негіздері. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекет- 
тік университеті Мәшһүртану ғылыми-практикалық орталығы. – Павлодар, 2006. – 298 б.  
 
 

106 
 
РЕАЛИЗАЦИЯ КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОГО ПОДХОДА  
К РАБОТЕ С ТЕКСТОМ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА 
 
С. Шапуова, О.К. Андрющенко 
Павлодарский государственный педагогический институт, г. Павлодар 
 
В  русле  антропоцентрического  направления  на  рубеже  XX–XXI  веков  в  лин-
гвистике, литературоведении и методике преподавания литературы и русского языка 
развивается  «интерес  к  целому  тексту  во  всем  комплексе  его  характеристик»,  что 
рассматривается в аспекте «вовлеченности в речемыслительную деятельность чита-
теля»  и  «обусловливается  стремлением  раскрыть  смысл  текста  и  характер  его  воз-
действия на адресата» [1, с. 11]. 
В  методике  преподавания  русского  языка,  ориентированной  на  развитие  лич-
ности  учащегося,  отражен  культурологический  взгляд  на  взаимодействие  текста  и 
культуры.  
Проблема осуществления культурологического подхода к работе с текстом ре-
шается разными учеными по-разному.  
А.Д. Дейкина,  сформулировав  мировоззренческие  цели  и задачи  в обучении  и 
воспитании  учащихся  как  формирование  ценностного  взгляда  на  родной  язык,  вос-
питание  национального  достоинства  учащихся  средствами  учебного  предмета,  ос-
новным  средством  достижения  обозначенных  целей  и  задач  считает  работу  с  тек-
стом,  направленную  на  усвоение  учащимися  «доминирующих  культурных  ценно-
стей,  отраженных  в  языке  и  постигаемых  с  помощью  языка»  [2,  с. 6],  на  «решение 
задач  духовно-нравственного  воспитания  ученика  как  личности»  [2,  с. 8].  Достичь 
этих  целей  позволяют  направления  деятельности  учителя:  1) введение  с  помощью 
текстового  материала  ключевых  понятий,  ключевых  тем  (например,  «русский  язык 
как часть национальной культуры русского народа», «русский язык и русская лите-
ратура», «словари как отражение истории и культуры русского народа», «язык – на-
род как слова-синонимы», «язык как отражение национального самосознания», «по-
нимание текста – процесс творчества» и др.); 2) отбор ключевых понятий, связанных 
с  широким  пониманием тематической области  «культура»,  что  влияет  на организа-
цию  словарной  работы,  при  этом  реализуются  подходы:  «от  текста  –  к  слову»,  «от 
слова – к тексту», «от слова – к пониманию авторского замысла», «от текста – к дру-
гому  тексту»;  3) целенаправленный  отбор  текстов,  содержащих  информацию  о  му-
зыке,  театре,  живописи,  архитектуре,  православной  культуре,  культуре  памяти, 
культуре чтения, культуре восприятия произведений, культуре речи, культуре обще-
нии, экологии слова и т.п. [2, с. 10].  
Автором отмечено появление нового типа дидактического материала – связных 
неадаптированных текстов, представляющих собой тематическое единство и вместе 
образующих сверхтекст. Концепция работы со сверхтекстом при обучении русскому 
языку представлена Ю.А. Чадиной.  
Особую  роль  образцовых  текстов  в  речевом,  культурном,  следовательно,  и 
личностном  развитии  учащихся  подчеркивает  А.П. Еремеева:  «Использование  ана-
лиза образцов высокохудожественного текста, а также интуитивного подражания им, 
органично вплетаясь в уроки русского языка, ускоряет переход эталонов литератур-
ной  речи  в  модели  собственных  высказываний,  обогащая  индивидуальную  речь 
учащихся» [3, с. 42]. 
Л.И. Новикова предлагает различать понятия культуроведческий текст и текст 
культуры.  Текст  культуры  –  «текст,  принадлежащий  к определенной  культуре,  соз-
данный в ее рамках и отражающий эту культуру в той или иной степени» [4, с. 298]; 

107 
 
с этой точки зрения все тексты, помещаемые в учебниках русского языка, являются 
текстами культуры.  
Описывая  методические  возможности  культуроведческого  текста,  Л.И.  Нови-
кова отмечает его ведущую воспитательную роль и дает ему более широкое опреде-
ление,  отмечая  самоценность  работы  с  таким  текстом  на  уроках  русского  языка: 
«Под  культуроведческими  текстами  мы  понимаем  такие  дидактические  материалы, 
которые наполнены особым содержанием, позволяющим в процессе работы с ними 
на уроках русского языка приобщить учащихся к тем или иным сторонам культуры 
народа, ценностям, способствующим формированию позитивного отношения к цен-
ностям  культуры,  возникновению  эмоциональных  переживаний,  помогающим  раз-
вивать у школьников интерес и уважение к культуре своего народа [4, с. 298].  
Интересна  классификация  культуроведческих  текстов  Л.И. Новиковой.  По  це-
ли использования на уроках русского языка культуроведческих текстов выделяются 
тексты-информаторы,  тексты-образцы  и  тексты-катализаторы.  С  точки  зрения  того, 
какую  деятельность организует  учитель  на  уроке  русского  языка  на основе  культу-
роведческого текста, Л.И. Новикова предлагает выделять «тексты, предполагающие 
работу  репродуктивного  характера,  тексты,  использование  которых  провоцирует 
творческую деятельность учащихся, тексты, на основе которых организуется иссле-
довательская работа школьников» [4, с. 307].  
Автор  в  качестве  методов  работы  с  культуроведческими  текстами,  позволяю-
щих целенаправленно и системно приобщать учащихся к культуре своего народа на 
уроках  русского  языка,  называет  культуроведческий  комментарий,  культуроориен-
тированный анализ текста [4, с. 316-317].  
Чтобы  научить  школьников  осмысливать  текст  не  только  как  единицу  языка, 
как  речевое  произведение,  но  и  как  «культурный  фонд  национальной  значимости» 
[5,  с. 6],  необходимо  решить  два  приоритетных  вопроса:  1) какие  лингвистические 
свойства позволяют тексту заключать в себе культурные смыслы; 2) каким критери-
ям должен соответствовать текст, обладающий этими смыслами.  
В методических исследованиях последних лет раскрыты возможности и неко-
торые  свойства  текста  заключать  в  себе  культурные  смыслы  (М.Т. Баранов, 
А.Д. Дейкина,  А.П. Еремеева,  Г.М. Кулаева,  Л.И. Новикова,  И.А. Сотова,  Л.А.  Тро-
стенцова, Л.А. Ходякова).  
Возможность  текста  «отражать  культуру  индивида  и  общества»  И.А. Сотова 
называет культурологическим потенциалом текста [6, с. 67]. В тексте как феномене 
культуры отражается культура индивида и культура всего общества, в контексте ко-
торого  автор  существует  и  творит.  Критериями  культурологического  потенциала 
текста  являются:  культурологическая  ценность  текста  (культурно-историческую 
значимость  темы,  идеи,  содержания  произведения);  стилевая  безупречность  текста, 
соответствие формы содержанию; позитивна нравственная позиция автора: доброта, 
человечность; доступность содержания текста адресату (учет возрастных психологи-
ческих  особенностей  читательской  аудитории);  способность  текста  вызывать  не 
только интеллектуальный, но и эмоциональный отклик читателя; воздействовать на 
волевую  сферу  человека  (тексты  художественного,  публицистического  и  научно-
популярного  стиля)»  [6,  с. 68].  Здесь  зафиксированы  классические  методические 
требования  к  текстам  (стилевая  безупречность,  доступность,  способность  вызвать 
эмоциональный отклик и т.п.) и обозначена необходимость определенного содержа-
тельного пласта, обладающего «культурно-исторической значимостью».  
Понятия культурный / культурологический потенциал текста соотносятся с по- 
нятием картины мира, под которой понимают «представление о мире человека (ин- 
дивидуальная  картина  мира)  или  социума  (национальная  картина  мира)  на  опреде- 
ленном  этапе  его  развития, отраженное в  системе  образов,  понятий,  концептов»  [7, 

108 
 
с. 48]. Понятие картины мира этноса чрезвычайно богато и многоаспектно, посколь- 
ку  охватывает  сферы  сознания,  связанные  с  отражением  человеком  картины  мира 
всеми  доступными  ему  способами,  не  только  с  помощью  языка.  Понятие  культур- 
ный / культурологический потенциал текста также чрезвычайно широко и позволяет 
рассматривать  текст  как  артефакт,  созданный в  традициях  определенной  культуры, 
не  акцентируя  внимание  на  том,  что  данное  произведение  культуры  создано и  вос- 
принимается  с  помощью  языка.  Данные  понятия  слишком  широки  для  методики 
обучения  русскому  языку.  Поэтому  берем  за  основу  понятие  языковая  картина  ми- 
ра – «отраженное в языке и с помощью языка представление отдельного человека и 
социума  в  целом  об  окружающем  мире,  его  устройстве,  системе  ценностей»  [7, 
с. 330]. Языковая картина мира является предметом изучения лингвокультурологии. 
Соответственно,  понятие  для  наименования  способности  текста  отражать  культур- 
ные смыслы с помощью языковых средств, лежит не в области культуры (культур- 
ный потенциал) и не в области культурологии (культурологический потенциал), а в 
области лингвокультурологии. Поэтому, по мнению О.Н. Левушкиной, более умест- 
ным и более точным является понятие лингвокультурологический потенциал текста.  
Определим,  в  чем  заключается  сущность  данного  понятия.  Н.С. Болотнова, 
обосновывая различие предметов исследования наук лингвокультурологии и тексто-
ведения  (предметом  исследования  лингвокультурологии  является  языковая  картина 
мира; предметом текстоведения – «языковая и концептуальная картина мира автора; 
структура, семантика, прагматика текста; идиостиль, художественный метод и т.д.» 
[7, с. 199]), отмечает их несомненную общность, обусловленную связью с культурой 
народа.  Отсюда  лингвокультурологический  потенциал  текста  есть  область  взаимо-
пересечения  языковой  и  концептуальной  картины  мира  автора  текста  и  языковой 
картины мира этноса; имплицитно выраженная в тексте информация о культуре эт-
носа.  
Языковая картина мира конкретного человека, отраженная в созданном им тек-
сте,  во  многом  отражает  языковую  картину  мира  народа,  в  культурных  традициях 
которого он рожден и воспитан как носитель данного языка. Каждый носитель языка 
интуитивно или сознательно отражает эту картину мира своеобразно, каждый текст 
индивидуален.  Чем  более  автор одарен  в  языковом  плане,  тем  более  своеобразным 
будет это отражение. Поэтому произведения гениев русской литературы интересны 
не  только  в  аспекте особенностей их  индивидуального  стиля,  способов проявления 
авторской языковой индивидуальности, но и с позиций отражения языковой картины 
мира этноса в произведениях данного автора.  
Лингвокультурологический потенциал текста – это культурные смыслы, выра-
женные в тексте имплицитно; языковая картина мира этноса, отраженная автором в 
конкретном  тексте  с  помощью определенных  ментальных  образований  и  языковых 
средств и содержащаяся во всей целостности его информационных слоев (фактуаль-
ном, концептуальном и подтекстовом).  
На  основе  вышесказанного  выделяются  лингвометодические  критерии,  позво-
ляющие  отобрать  для  уроков  русского  языка  тексты,  обладающие  лингвокультуро-
логическим  потенциалом:  принадлежность  к  художественному  функциональному 
стилю  или  художественно-публицистическому  подстилю;  соответствие  языковому 
эстетическому  идеалу;  аксиологическая  значимость;  духовно-нравственный  потен-
циал; доступность содержания текста учащимся данного возраста; способность тек-
ста  вызвать  эмоциональный  отклик  учащихся;  для  уроков  изучения  строя  языка  – 
насыщенность  языковыми  единицами,  соответствующими  изучаемой  теме;  неболь-
шой объем текста [8].  

109 
 
Данные  критерии  сформулированы  с  ориентацией  на  главную,  эстетическую 
функцию  художественного  стиля  и  с опорой на  традиционные требования  к  тексту 
как дидактическому материалу на уроке русского языка.  
Текст,  обладающий  лингвокультурологическим  потенциалом,  относится  к  ху- 
дожественному  или  художественно-публицистическому  стилю.  Только  тексты  дан- 
ного стиля могут имплицитно содержать культурные смыслы, что формируются при 
переводе  слов-понятий в  слова-образы  (В.В. Виноградов).  Использование  слова  как 
образа  позволяет  автору  художественного  произведения  отразить  в  нем  фактуаль- 
ную,  концептуальную,  подтекстовую  информацию.  Отсюда  смысловая  многогран- 
ность художественного текста, возникающая при его интерпретации и понимании.  
По  мнению  М.Т. Баранова,  целенаправленная  и  систематическая  работа,  на-
правленная  на  осмысление  эстетического  плана  художественного  текста  –  необхо-
димое методическое звено, способствующее осмыслению учащимися языка как пер-
воосновы художественной литературы [9].  
Духовно-нравственный потенциал текста – категория, что обозначает возмож-
ность текста выполнять воспитывающую функцию в лучших традициях русской ме-
тодики,  для  которой  всегда  важно  было  стремление  к  воспитанию  духовности  и 
нравственности учащихся. Это и содержательный план текста, и его языковая форма, 
все  уровни информации, заключенной в тексте (включая подтекстовую), связь с ка-
тегорией  глубинного  смысла  текста  и  категорией  языкового  эстетического  идеала. 
Раскрытие духовно-нравственного потенциала текста возможно только при работе с 
ним во всей его смысловой и языковой эстетической целостности.  
Доступность  содержания  текста  учащимся  данного  возраста  –  традиционный 
методический  критерий,  требующий  подбирать  для  уроков  тексты,  содержание  ко-
торых не просто понятно, но интересно ученикам данного возраста.  
Способность  текста  вызвать  эмоциональный  отклик  учащихся  связана  с  пре-
дыдущим критерием – доступностью текста –  и отражает наличие в нем таких эле-
ментов содержания (проблема, поступки персонажей), что должны затрагивать уча-
щихся эмоционально. В то же время в большинстве художественных произведений 
определенным образом выражено отношение его создателя к действительности (мо-
дальность текста). Умение  учащегося выявить оценочную позицию автора по отно-
шению  к  теме,  проблеме,  идее  произведения, умение  осмыслить  и  сформулировать 
собственную  позицию,  тоже  оценочную,  по  отношению  и  к  содержательным  пара-
метрам  самого  текста,  и  к  позиции  автора  требует  умения  школьника  опереться  на 
сущность понятия «лингвокультурологический потенциал текста» и владение мето-
дами и приемами его раскрытия.  
Введение в методику преподавания русского языка понятия лингвокультуроло- 
гический  потенциал  художественного  текста  позволяет  четко  обозначить  предмет 
текстовой деятельности  учащихся при работе  с  художественным текстом: языковая 
картина  мира  этноса-носителя  языка и  языковая  картина  мира  автора.  Выявление в 
тексте  связанных  с  национальной  традицией  языковых  особенностей  и  свойствен- 
ных  только  этому  автору  особенностей  использования  языка  позволяет  учащимся 
воспринять данное произведение во всей целостности его содержания. Определение 
его лингвометодических критериев способствует тому, что для уроков русского язы- 
ка будут подбираться обладающие лингвокультурологическим потенциалом тексты.  
 
Литература 
1. Болотнова  Н.С.  Художественный  текст  как  единица  культуры  и  проблема  его  изучения  // 
Культурологический  подход: его реализация в школьном и вузовском курсах русского языка. Мате-
риалы  конференции,  посвященной  100-летию  со  дня  рождения  академика  А.В. Текучева.  –  М.: 
МПГУ, 2003. – С. 57-64  
2. Дейкина  А.Д.,  Пахнова  Т.М.  Тематическое  планирование  на  основе  учебника-практикума 
«Русский язык для старших классов». – М.: Вербум-М, 2002. – 144 с.  

110 
 
3. Еремеева А.П. Расширение культуроведческой компетенции  учащихся в процессе обучения 
речевой деятельности // Формирование культуроведческой компетенции учащихся при обучении рус-
скому языку. Коллективная монография. – М.: «Прометей» МПГУ, 2005. – С. 28-46.  
4. Новикова  Л.И.  Культуроведческий  аспект  обучения  русскому  языку  в  5–9-х  классах  как 
средство  постижения  учащимися  национальной  культуры:  Дис.  ...  д-ра  пед.  наук.  13.00.02.  –  М., 
2005. – 515 с.  
5. Мещеряков  В.Н.  Жанры  школьных  сочинений:  теория  и  практика  написания:  учебно-
методическое пособие для студентов и учителей-словесников. – М.: Флинта: Наука, 2001. – 256 с.  
6. Сотова И.А. Культурологический потенциал текста // Культуроведческий подход: его реали-
зация в школьном и вузовском курсах русского языка // Материалы конференции, посвященной 100-
летию со дня рождения академика А.В. Текучева. – М.: МПГУ, 2003. – С. 67-68.  
7. Болотнова Н.С. Коммуникативная стилистика текста: словарь-тезаурус. – М.: Флинта: Наука, 
2009. – 381 с.  
8. Левушкина  О.Н.  Лингвокультурологические  характеристики  текста  в  школьном  обучении 
русскому языку: теория и практика: дис. ... докт. пед. наук: 13.00.02 – М., 2014. – 543 с. 
9. Баранов М.Т. Эстетическое воспитание учащихся на уроках русского языка в 4 – 8 классах // 
Русский язык в школе. – 1976. – № 3. – С. 10-17.  
 
 
XX ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ТРАГЕДИЯ ТАБИҒАТЫ  
(М. ӘУЕЗОВ ТРАГЕДИЯЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ) 
 
В.Х. Якубова 
№30 ЖОМ, Павлодар қ. 
 
Драмматургия  жанрларының  ішінде  өмірге  айырықша  жақын  түрі  –  трагедия, 
өйткені бұл формада тіршіліктің сан алуан қайшылықтары,тартыстар, құштарлықтар 
мен  сезімдер  шайқасады,  ойлар  мен  идеялар  қақтығысы  ерекше  зор  пафоспен, 
реалистік  терендікпен  бейнеленеді.Классикалық  әдебиеттегі  трагедияларда  дара 
тулғаның  әлеуметтік  –қоғамдық  қайшылықтармен  күреске  түсуі  көрсетілген. 
Трагедия  кейіпкерлері  сұм  заманның  қатігез  әдеттерімен  шайқаста  опат  болады, 
олардың  алдарында  неше  түрлі  кедіргілер,  тосқауылдар  тұрады.Трагедия  асқақ 
рухты  қайсар  жанның  алапат  күресін  сүреттейді.  Трагедия  қаһарманы  сұрапыл 
тебіреніс құшағында, ол қайғылы азапты хал кешеді. 
Трагедияның ең басты ерекшілігі трагедиялық тартыста көрінеді . Трагедиялық 
тартыстың  өзегі  әлеуметтік  –  тарихи,  қоғамдық  –  саяси  қабырғалы  күштердің 
шайқасында  жатыр.  Трагедиялық  шығарманы  оқыған,  сахнадан  көрген  адам  зор 
тебірініске түсіп, сан алуан ойға қалып, кейіпкер қайғысын бөлісіп, бір алуан сезім 
толқынына  бөленіп,  қапалы  ой  қулағына  енеді.Трагедияның  тағы  бір  маңызды 
сипаты  –  басты  кейіпкер  үлкен  қателік  жіберіп  ,  зор  адасуға  ұшырайды.  Ол  басын 
тауға,  тасқа  соға  жүріп  мақсатына  ұмтылады,  ақыры  өзінен  әлдеқайда  сұрапыл 
күштер  соққысынан  мерт  болады.  Сөйтіп  трагедия  –драматургияның  қаһарлы 
тартыстар  мен  адасулар  шайқасы,  өмірдің  объективті  қайшылықтарын  терең 
образдар  арқылы  ашып,  шындыққа  жету  жолдарында  опат  болатын  тұлғаның 
қайғысы мұны ғаламат әсермен оқырманға берілетін іргелі жанры. 
Қазақ  драматургиясындағы  шоқтықты  туындылар:  М. Әуезовтың  «Еңлік-
Кебек»,  Ғ. Мүсреповтің  «Қозы-Көрпеш-Баян  сұлу»,  М. Дулатовтың  «Бақытсыз 
Жамал»,  Ж. Аймауытовтың  «Күнекейдің  жазығы»,  Б. Майлиннің  «Шұғаның 
белгісі», М. Жұмабаевтің «Шолпанның күнәсі». 
Әлемдік  мәдениетке,  драматургияға  қазақ  халқы  қандай  көркемдік  игіліктер 
қосты  дегенд,  ауызға  алынар  есімдердің  бірі  –  Мұхтар  Әуезов.  20  ғасырға  дейін 
қазақтың  әдебиетінде  драматургия  өзек  болатын  мол  қазына  жиналды.  Осы 
байлықты  мол  игерген  қаламгер  –  М. Әуезов.  Ол  халық  әдебиетінен  нәр  алды. 
Қазақтың  көшпелі  өмірі,  қаланың,  тетрлардың  болмауы  драматургияның  дамуына 

111 
 
кедергі жасады. Қазақ тұрмысындағы сауық түрлері, қыз ұзату салтанаты, алтыбақан 
ойындары тұңғыш драмаларға еңгізілді. М. Әуезов тоғыз жасынан қалада өсуі, онда 
орыс  театрларының  болуы,  Еуропа  драматургиясымен  танысуы  М. Әезовты 
реалистік драматургияға алып әкелді. 
М. Әуезов  трагедиялары  –  қазақ  әдебиетінің  алтын  жамбыдай  қымбат,  асыл 
шығармалары, олар біздің ұлттық мақтанышымыз. Оның қаламынан туған трагедия- 
ларын Рымғали Нұрғали «Драма өнері» кітабында атайды: 
1. «Еңлік-Кебек», трагедия 1917 жылы жазылған, алғаш рет 1922 жылы жария- 
ланды; 
2. »Бәйбіше-тоқал»,  трагедия  1918  жылы  жазылған,  алғаш  рет  1923  жылы 
жарияланды; 
3. »Қарагөз», трагедия алғаш рет 1926 жылы жарияланды; 
4. »Хан кене», трагедия 1934 жылы республикалық драма театрында қойылды; 
5. »Түнгі сарын», трагедия 1934 жылы үзіндісі, 1935 жылы тұтас жарияланды; 
6. »Абай»,  трагедия  1939  жылы  Л. Соболевпен  бірлесіп  жазылған,  алғаш  рет 
1941 жылы орыс тілінде жарияланды. 
Ұлттық топырақта драматургиялық дәстүрдің жоқтығына қарамай, басқа елдер 
әдебиетінен  үйрене  отырып,  М.Әуезов  жанр  шарттарына  толық  жауап  бере  алатын 
трагедиялар жазды. 
Қаламгерлік  кемелденудің  сапалы  белгісі  –  аткөпір  жасай  салу  емес,  пісіру, 
жетелдіру,  ширату.Осы  қасиетті  дәстүр  Әуезов  шығармашылығына  тән  нәрсе. 
Драматургиядағы ең маңыздысы – «Еңлік-Кебек» трагедиясы 1917 жылы жазылған, 
алғаш рет 1922 жылы жарияланды, одан кейін 1943 жылы бір, 1956 жылы екінші рет 
оралып,  пьесаға  мол  өзгерістер  еңгізіліп,  қайтадан  өндеп  шығарылды.  Әуел  баста 
халықтық  аңыз  негізінде  туған  «Еңлік-Кебек»  трагедиясы  талант  құдіретімен 
әлденеше рет редакцияланып, жаңғыртылып, байытылу арқасында образдары кесек-
кесек,  конфликтісі  шыныраудай  терең,  тілі  ғажап  шұрайлы  классикалық  пьесаға 
айналды. 
Сыншы, филология ғылымының кандидаты Рымғали Нұрғали өзінің «Трагедия 
табиғаты» атты еңбегінде ұлы жазушының М. Әуезовтың трагедияларын жан-жақты 
зерттейді.  Бұрын  белгісіз  болып  келген  қолжазбалар,  нұсқалар,  архив  негізінде 
Әуезов творчествосы эволюциясын көрсетеді, шеберлік сырларынан ашады. 
Әуезовтың ең алғаш баспасөзде жарияланған көлемді еңбегінің бірі «Адамдық 
негізі-әйел» (1917 жыл) жиырмадағы бала жігіт Мұхтардың ой-өрісінің кеңдігі, білім 
дәрежесінің  молдығы,  қалыптаса  бастаған  азаматтық  парасатының  шамасы  жақсы 
аңғарылады. 
«Бәйбіше-тоқал»  трагедиясына  тоқтасақ,  бұл  трагедия  революция  алдындағы 
қазақ өмірін сүреттейтін драмалық, прозалық шығармалар циклі ішіндегі бір алуаны. 
Бұл  пьеса  Қошмұхамбет  Кемеңгеровтің  «Алтын  сақина»  пьесасымен  ыңғайлас 
келеді.  Бір  семья  ішіндегі  рухани  қақтығыстардың  шиеленісіп,  ішкі-сыртқы 
соққылардан  жиылып  келіп,  ақыры  кісі  өлімімен  аяқталуын  көрсететін  пьесаның 
қаһармандары  олардың  әлеуметтік  жағдайда  берілген.  Материалды  іріктеу 
принципінен  жас  драматургтің  әлемдік  әдебиеттің  классикалық  үлгілерінен  сабақ 
алғандығы жақсы аңғарылады. 
Сюжеттік  желісі,  басты  қаһармандары  халықтық  аңыздан  өрбіген  «Еңлік-
Кебек»  трагедиясынан  кейін  араға  небәрі  бір-ақ  жыл  салып,  фабуласын,  компо- 
зициясын,  архитектоникасын  образдарын,  идеясын  өз  жанынан  шығарып,  соны 
оригинальді  драматургия  шығарма  тудыру-Әуезовтің  шығармашылық  эволюция- 
сының тез өткендігін, жылдам қартайғандығын дәлелдейтін факторлардың бірі.  

112 
 
Тақырыптық  жағынан  «Бәйбіше-тоқал»  трагедиясы  Спандияр  Көбеевтің  « 
Қалың  мал»,  С.  Торайғыровтың  «Қамар  сұлу»,Б.Майлиннің  «Шұғаның  белгісі» 
тәрізді шығармаларымен сабақтастыра қарау қажет. 
 30-жылдардың  аяғында  М. Әуезов  білімі  жөніне,  рухани  толысуы  жағынан 
шыңға  көтерілді.  Ол  Абай  тақырыбына  осындай  шақта  келеді.  Мәдениетті  орыс 
семьясынан  шыққан,  бұрынғы  флот  офицері  Леонид  Соболевпен  достасты.  Екі 
әдебиеттің  екі  үлкен  жазушысы  бірігіп  1939  жылы  «Абай»  трагедиясын  жазды. 
Пьеса қазақ академиялық драма театры сахнасында 1940 жылы қойылды. Шығарма 
орыс тілінде 1941, 1944, 1948 жылы, қазақ тілінде 1950, 1960 жылдары жарияланды. 
Әуезовтің  ұлы  ақын,  данышпан  Абайдың  образын  жасау  үшін  өмірлік  жеке 
фактілерді  типтендіру  заңына  сәйкестендіре  сұрыптауға  қақысы  бар  еді.  Пьесаның 
қолжазбасындағы  Еркежан  мен  жарияланған  нұсқадағы  Әйгерімнің  аттары  ғана 
бөлек, олардың оқиғаға қатысы, басқа қаһармандармен байланысы, айтатын сөздері, 
монологтары бір. Басқа мақсат – Абайдың өмірлік жарының бейнесін жасау болған. 
Қолжазба Абай өлімінен кейін Әсет айтатын жоқтау өлеңмен аяқталады. 
Қазақтың ежелгі дәстүрі – жоқтау сарыныда жазылған ақ өлең. Әсет ауызынан 
Абайға  деген  халық  ілтипаты,  халық  бағасы,  өлімді  аза  тұтып  қайғыға  көмілуден 
Абай тындындар істі, аңсап өткен асыл болашақты мезгеген ой жатыр мұнда. Бірақ 
драмалық  қуаттан  эпикалық  ауқым  мол.  Пьесаның  кітапта  басылған  нұсқасында 
Әсет сөзі ықшамдалып Зейнепке көшіріледі. 
Қолжазбадағы  көптеген  беттер  ағылып  келген  жалынды  шабыттан  іркелмей 
төгіліп  отырғандай.  Билік  сценасындағы  Жиренше,  Керім,  Абайлардың  ауызынан 
айтылатын  ғажап  шебер,  орасан  шешен,  өрнекті  ,неше  түрлі  теңеумен,  астар 
емереуінмен  қабаттасып,  шендесіп  жататын  қуатты  монологтар  қағазға  біз  білетін 
қалпында күні бүгін көркемдігіне таңданып, тамсанатын күйінде түсіп отырыпты. 
Қазақ  тілінің  образдық  жүйесін,  шешендік  үлгілерін,  айрықша  мәнді 
өрнектерін  танытатын  сценаның  бірі  –  трагедиядағы  Айдар  –  ажар  басына  билік 
айтылатын  тұс.Осы  сценадағы  Жиренше  сөзін  алайық.  Тамаша  шеберлік.  Қазақ 
Жиренше  орысша  сөйлегенде  де  бабында  барша  болмысымен  ағынан  жарылып 
суырылып тұр. Ашуы-ашу, ызасы-ыза, шешендігі – шешендік. Шу деп бастағандығы 
екі  сөйлемдегі  ұғымдар  орыс  оқырманына  түсініксіздеу  болғандықтан  әдейі 
қалдырылса  керек.  Осыдан  кейін  келетін  сөйлемдер  жолма  жол  түскен.  Жиренше 
тілінің  мақамы  екпіні,  салмағы,  зілі  бір  мысқал  да  жасымай,  буы  бұрқыраған  күйі 
ақырған ашумен жеткен. 
«Абай»  трагедиясының  орыс  тілінде  алғаш  басылған  нұсқасы  кейіңгі  1944 
жылғы  жариялауында  бірталай  өзгерістерге  ұшырады.  Әуелі  қаһармандар  саны 
азайтылды,  одан  кейін  Мағауия  сөздерінің  көпшілігі  Әбдірахманға,  Байғамбет 
сөздері Көкбайға көшірілді. 
М. Әуезов  пен  Л. Соболев  алдында  ауыр  шығармашалық  жүк  тұрды.  Өйткені 
Абайдың  артында  ешқандай  эпистолярлық  мұра  қалған  жоқ,оның  қолжазбасының 
бірен-саран парақтарының өзі бізге әрең жетті. 
«Абай» трагедиясындағы қаһармандар өмірде болған адамдар, олардың көбінің 
аты  дәл  қалпында  алынды.  Рас,тарихи  шығармаға  қойылар  басты  талап  бұл  емес, 
суреттеліп отырған дәір тынысын дәл, шынайы көрсету. 
Пьеса  арқауы  –  Абай  өмірінің  кешқұрымы,  тірліктің  ұзақ  жолындағы  ақырғы 
жылдары. Бұл шын мәнісіндегі трагедиялық шығармаға негіз болатын материал. 
Абай өмірінің трагизмін, әрине, оның бақытсыздықтардан жырып алып қарауға 
болмайды,  бірақ  ең  шешуші  түйін,  жұлын  құрт  ұлы  адамның  идеалдарының,  асыл 
армандарының жүзеге асуында, дәуірмен кереғар келуінде жатыр.  

113 
 
Көзқарас,  дүниетаным  қақтысады.  Абай  монологтары  терең  тебіреніп,  қинала 
толғаудан туған, олар ұлы жүректің ел деп соққан тынысын, данышпан характерінің 
қырларын танытады.  
Қаһарманның  жан  күйін  айқара  бейнелеу  үшін  оны  бір  қиыннан  бір  қиынға 
салу,  психологиялық  жүкті  үсті-үстіне  молайту  –  драматургияның  ең  күшті 
көркемдік  құралдырының  бірі.  Король  Лирдің  сұмдықтан  кейін  сұмдықты  көруі, 
Егор Булычов басындағы киналыстардың бірден бірге молаюы орайда еске түседі. 
Айдардан  айрылу  –  Абай  үшін  тірегінен  айрылу,  ең  талантты  шәкіртімен 
мезгілсіз қоштасу. Ақын жүрекке жас өмірдің көктей оралуын көре-қаны сорғалаған 
қаза,орны  толмас  қаза.  Зар  илеп,  жер  тіреп  қалып  отырғанында  ежелгі  жауы  тағы 
шабады ақырып. 
Керемет  ауыр  трагедиялық  ситуация.  Айдар  дерті  аямай  жаншыған  Абай  енді 
аяулы ұлы Әбіштің қаралы, қайғылы, құпия сырын естиді. Бұл қысқа сцена жүректің 
басын шымырлатып,көзден жас ағызар Шекспирлік қуатпен берілген. Шыңыраудан 
терең  психологизмге,  адам  рухын  ғажап  қарапайымдылықпен  көрсеткен  реализмге 
ден қоясыз. 
«Абай»  трагедиясын  талантты  режиссер  Асқар  Тоқпанов  1940  жылы  тұңғыш 
рет  Қазақ  академиялық  драма  театры  сахнасына  шығарды.  М.  Ақынжанов  «Абай» 
трагедиясының  терең  идеалы,  өте  көркем  пьеса  екендігін  айтып,  шығарманың  тіл, 
стиль ерекшеліктеріне көңіл аударды. Ұлы  Абайдың өзіндік дара сөз ерекшеліктері 
сәтімен  табылғаның  сыншы  дұрыс  көрсетті.  Абай  рөліндегі  Қалыбек  Құанышбаев- 
тың шабыты айырықша аталды. 
Ұйғыр әдебиетшісі Қ. Хасанов: «Абай» пьесасы жұртшылықтың көптен күткен 
нәрсесі еді. Ол бүкіл Қазақстан халқының ортақ мақтанышы», – деді. 
«Абай»  трагедиясын  жазушы  Ғ. Мүсірепов,  сыншылар  И. Серман,  З. Кедрина, 
М. Ритман-Фетисов  өте  жоғары  бағалады.  А. Маловичко,  С. Ордалиев  еңбектерінде 
пьеса зерттеу объектісі болды. 
Сөйтіп,  ойымыздың  түйіні  ретінде  сараласақ  ,халықтың  санасын  ояту,  өзге 
дамыған  елдердің  үздік  саяси-шаруашылық  үрдісіне  үйрену,  білім  арқылы  ғана 
қажырлы  еңбекке  сүйеніп  теңдікке  жету  идеясын  өзегі  тала  жүріп,  сырлы  сөзбен 
насихаттаған М.Әуезовтың еңбегі зор. 
 

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   31




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет