С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009

182
183
Бірақ жыл өткен сайын оғыздардың жерлерін кеңейту талабы 
өсе түсті. Ашуланған Масуд Газнауи оғыздарға қарсы əскер 
жіберді. Сельжуктық оғыздар көсемдері ағайынды Тоғрылбек пен 
Шағрылбектер 1040 жылы ол əскерді талқандап,  өздеріне Хорасан 
мен батыс Иранға жол ашты. 1043 жылы Газнауилер Хорасан мен 
Хорезмнен айрылды. Тоғрылбек басқарған Сельжук мемлекеті 
құрылды. 1040—1055 жылдар аралығында Сельжуктер бүкіл 
Иранды басып алды. Сельжуктер батысқа қарай жылжи отырып 
Иракты, Əзербайжан мен Арменияны басып алды. 1055 жылы олар 
Бағдадты басып алып, аббасид халифы Қаимды Тоғрылбекке сұлтан 
атағын  беруге  мəжбүр  етті.  1077  жылы  Рум  сұлтанаты  құрылып, 
оның қол астында Кіші Азия қалды.
Исмаилилік шиит Хасан ибн Саббах басқарған секта 1090 жылы 
Казвин қаласының солтүстігіндегі Аламут (“Бүркіт ұясы”) қамалын 
басып алды да, өз орталығына айналдырды. Кейін исмайлилер 
Альбрус, Кухистан, Сагс, Ливан тауларында бірнеше қамалдар 
мен замоктарды басып алды, сөйтіп, “таулық қарт” басқаратын, 
теократиялық исмаилилік мемлекет құрылды. Ол 1090—1256 жыл-
дар аралығында өмір сүрді.
Секта мүшелері қатаң тəртіппен, антпен берік топтасқан ұйым 
құрды. Исмаилилер сельжуктерге қарсы аянбай күрес жүргізді,  
өмірін  қиюға  дайын  тұратын  фидайлар  өздеріне қас деп санайтын 
саяси жəне мемлекеттік қайраткерлерді өлтіріп отырды. Адамның 
басын айналдырып, мас қылатын есірткі тартатын Хасан Саббахтың 
исмаилилері “хашиш тартушылар” атанды. Арабтар оларды 
“хашишийун” деп атаған. Осы сөзден еуропалықтар исмаилилер 
сектасының мүшелерін ассасин деп атап кетті. Бұл француз, 
итальян тілдерінде “өлтіруші” дегенді білдіреді. Алғаш исмаилилер-
ассасиндер бұқарасын қолөнершілер мен шаруалар құрады. ХІІ 
ғасырдағы Сириялық араб Усама ибн Мунқыз, мемуарлар авторы, 
исмаилилерді “кедейлер”, “жүн түтушілер еді” дейді. Замоктар 
мен жерлерді басып алып, сектаның басшылары бай феодалдарға 
айналды.  ХІІІ  ғасырдың  басына  карай  Ирандағы  исмаилилер 
мемлекеті кəдімгі феодалдық мемлекетке айналды. 
Сельжуктер билігі кезінде қолөнершілер мен көпестер арасын-
дағы қырқысулар ондаған жылдарға созылды. Тегеран тұрғындары 
қорғауға ыңғайлы болу үшін жерден үй жасап, сонда тұра бастады. 
Рейде ХІІІ ғасырдың басында ақсүйектер жеңіске жетті. Бұл жеңіс 
өте қымбатқа түсті. Екі жақтан 100 мыңдай адам қаза тапты дейді 
тарихшылар. Мұндай  қанды қырқысулар Нишапур мен Исфаханда
Ғазнауилар империясы

184
185
да орын алды. Бұл қырқысулардың идеологиялық негізінде діни 
нанымдағы қайшылықтар-шииттер мен сунниттер келіспеушілік-
тері жатты. XI—ХІІ ғасырларда Ирандағы феодал ақсүйектер 
сунниттердің, қала мен деревня кедейлері-шииттердің идеологтары 
болды.
“Ұлы Сельжуктер” сұлтанатына Балх ауданында көшіп-қонып 
жүретін түрік-оғыздар көтерілісі  ауыр соққы болып тиді. Балх 
оғыздары ауыр салыққа — жылына сұлтан дастарханына 24 мың 
қой беріп отыруға наразы болып, көтеріліске шықты. Олар  1153 ж. 
сұлтан əскерін талқандап, сұлтан Санжардың өзін тұтқынға алды. 
Сонан соң Мерв пен Нишапур қалаларын, Хорасанды тонап, талан-
таражға салды. Парсы ақыны Анвар бұл тонаушылықты өзінің 
“Хорасанның көз жасы” атты элегиясында өте шебер бейнелеген.
Бұл көтерілісті оғыз тайпасының басшылары пайдаланып калды. 
Соғыста қолға түскен олжаларды иемденіп, жер үлестерін кеңейтті. 
Ондағы басыбайлы шаруалар қатары да көбейді. Қарапайым 
шаруалар бұқарасы көтерілістен пайда таппады. Санжар сұлтан 
(1118—1157 жж.) өлген соң  “Ұлы Сельжуктер” сұлтанаты бірнеше 
ұсақ князьдыққа бөлініп кетті. Бұл сұлтанаттың əлсіреп ыдырауына 
байланысты ХІ ғасырда бұрынғы Сельжук империясының леннигі 
болған Хорезмнің саяси маңызы күшейді. Суару жүйелерінің дамуы, 
ауыл шаруашылығының жоғары дəрежеде жетілуі, Орта Азияны 
орыс, Иран жерлерімен қосатын керуен жолының бойына орналасуы 
Хорезм басшыларының қуатын өсірді. “Ұлы Сельжуктердің” 
құлауын пайдаланып, Хорезм шахтары ХІІ ғасырдың 80—90 
жылдарында Мерв пен Хорасанды өз мемлекеттеріне қосып алды. 
1210 жылы Мұхаммед Хорезмшах тұсында Хорезмге Бұхара мен 
Самарқан қалалары орналасқан Мауереннахр қосып алынды. Ал 
1215 жылы Ауғанстан толығымен түріктерге қосылды.
ХІІ—ХІІІ ғасырлар аралығында Иран экономикасы біраз жандана 
түсті. ХІІІ ғасырдың басында жазылған “Табаристан тарихының” 
авторы Ибн Асфандияр Мазендаран облысы туралы былай дейді: 
“Бұл жерде арпа-бидай, жеміс-жидек, аң мен төрт түлік дегенің өте 
жеткілікті. Байлық көзіңді тойдырады. Бір жапырақ бос жатқан 
жерді кездестіре алмайсың”. Соңғы Хорезм шахтар Сельжук 
сұлтанатындағы дағдарысты пайдаланып, 1132 жылы төменгі Ирак 
пен Хузистанда саяси биліктерін қалпына келтірген Аббасидтік 
Бағдад халифатымен сəтсіз соғыстар жүргізді. Ақыры 1220 жылы 
Хорезмшахтар империясы монғол жаулап алушыларының оңай 
жеміне айналды.
Дін. ХІІ ғасырдың басында сунниттік қағидалар тұжырымдалып 
бітті. 1112 жылы қайтыс болған имам Мұхаммед Газалы “Ихья улум-
ад дин” деген еңбегін жазды. Ол мұсылмандық діни қағидаларды 
қарапайым халыққа жақындатуға, қызықырақ етуге тырысты. 
Мұхаммед Газали атеистік философияға қарсы еңбек те жазды 
(«Философтардың күйреуі”). Атеист философтар оған “Күйреудің 
күйреуі” деген трактатпен жауап берді. XI ғасырда Иранның қала 
тұрғындары арасында суфизм (ислам дініндегі мистикалық-аскеттік 
бағыт) ықпалы күшті болды. ХІІ ғасырдағы ақын Сенан өзінің 
сопы  болуын  кезбе  дуананың  ықпалы  деп  көрсеткен.  Ол  дуана 
сұлтанның дүние-коңыздығын айыптап, “көзі ақсын” деп қарғайтын 
дейді. Сопылықпен бүркемеленген шииттік дін Ирандағы қала 
кедейлерінің, шаруалардың дініне айналды. Ол үстемдік етуші  
сүнниттік дінге қарсы бағытталды.
Иранды Монғолдардың жаулап алуы. Монғол əскерлері Иранға 
1220 жылы басып кірді. Жебе мен Сүбедей басқарған монғолдықтар 
қолы Хорасан, Мазендаран мен Гилян арқылы өтіп, Рейді алды. 
1231 жылы монғолдар Тебризді, 1237 жылы Исфаханды басып 
алды. Иран 1253—1256 жылдары Шыңғысхан немересі Хулагу 
хан басшылығымен толық бағындырылды.  1256 жылы монғолдар 
исмаилиттер мемлекетін талқандап, Аламутты; ал  1258 жылы 
Аббасилер халифатын талқандап, Бағдадты басып алды. Иранның 
көп бөлігін, Армения мен Əзербайжанды, Ирак пен Түркістанды, 
Грузияны қамтыған ұланғайыр Хулагид мемлекеті құрылды. 
Монғолдардың ұлы ханы Құбылайдан Хулагу “илъхан” деген атақ 
алды. Сол себепті бұл мемлекеттер “Ильхандар” мемлекеті деп 
те аталды. Оның астанасы Тебриз қаласы болды. ХVІ ғасырдың 
басында астана Сұлтание қаласына көшірілді.
Монғол жаулап алушылығынан кейін Иранның көп жері 
жайылымдарға айналып, егіншіліктен гөрі мал шаруашылығы 
басым бола бастады. Монғолдар Иранда өздерінің “Ұлы ясы” 
заңдарын таратты. Ол бойынша Иранда қайтадан құлдар еңбегі  
едəуір орын алды. Мұның бəрі қолөнерінің құлдырауына себеп 
болды. Монғол шапқыншылығына аз ұшыраған батыс жəне оңтүстік 
Иран  қалаларында  ерікті  қолөнершілер  еңбегі  өз  мəн-маңызын 
жоғалтқан жоқ. Дегенмен ол қалаларда да қол өнерінің дағдарысы 
орын алды. Ерікті қолөнершілерді қанаудан түсетін табыс Ильхандар 
қазынасының едəуір бөлігін құрады.
Шығыс Иранның монғол шапқыншылығынан көп зардап шегуі 
батыс пен оңтүстіктегі қалалардың рөлін күшейтті. Исфахан, Иезд, 

186
187
Шираз қалаларының маңызы артты. Хулагулік Иранның сыртқы 
саудасында, əсіресе парсы шығанағындағы Хормуз портының 
маңызы артты. Бұл порт арқылы Индияға Иран жылқы апарып 
сатты. Ал Индиядан индиго, лак, мата əкелетін.
Хулагулер билігі кезінде Тавриз қаласы дамып гүлдене түсті. 
Ильхандардың алғашқы астанасы болған бұл қаланың колөнершілері 
жасаған бұйымдар, тоқыған маталар кеңінен белгілі  болды. Қала 
сауда керуені жолындағы маңызды қойма пунктінің рөлін атқарды. 
Кейінірек мұндай маңызды рөлге Хулагулердің екінші астанасы 
— Сұлтание ие болды. Оның негізін Арғын хан (1284—1291 жж.) 
қалаған болатын. Қала негізінен  1305 жылы салынды.
Иранда монғол билігінің орнауы елдің жер қатынасына өзгерістер 
енгізді. Жерге феодалдық жеке меншіктікке қатты соққы берілді. 
Хулагидтер тарихшысы Васаф ұлы Сеидтер сияқты қадірлі де 
бақуатты əулеттердің жер иеліктері мемлекет меншігіне көшті деп 
көрсетеді. Арғын ханның уəкілдері жүздеген жылдар бойы əкеден 
балаға мұра ретінде қалып келе жатқан жеке меншіктегі жерлерді 
сот арқылы тартып алды. Орта жəне ұсақ жер иелері өз меншіктерін 
арзанға сатып жіберіп, күйзеліске ұшырады.
Гейхат хан (1291—1295 жж.) тұсында монғол əскер басылары жер 
иеліктерін алып, баий бастады. Олар жергілікті байлармен араласып, 
тату  өмір  сүруге  тырысты.  1295—1304    жылдары  билік  құрған 
Арғын ханның баласы Газан хан сунниттік Ислам дінін қабылдады. 
Онымен бірге ислам дінін бүкіл монғол əскері де қабылдады. Олар 
Иранда көптеген жаңа зəулім мешіттер салғызды.
Газанхан жетінші елхан болды. Ол өзінің ғұлама оқымысты уəзірі 
Рашид-ад-динмен бірлесе отырып, елеулі реформалар жүргізді. Олар: 
1) Исламды мемлекеттік дін деп жариялады; 2) 1304 жылы тұрақты 
алым-салық мөлшері белгіленді. Əр облыс, қала, деревня үшін 
ақшалай жəне заттай салық мөлшері анықталып, бекітілді. Шаруалар 
əскерлерді, шабармандарды өз есебінен асыраудан босатылды. Олар 
енді мемлекет тарапынан қаржыландырылатын болды. Пошта 
станциялары ұйымдастырылды. Солар шабармандарды, уəкілдерді 
қарсы алып, тамағын, көлігін қамтамасыз етіп отыратын болды. 
3)  Монғол  жауынгерлеріне  жеке  меншік  жерлер  бөлініп  берілетін 
болды. Ол үлес ихта деп аталды. Сонымен бірге ірі əскери бөлімдерге 
де  жер  үлесі  берілді.  Ол  үлес  жүздік,  ондық  əскери  бөлімдерге 
үлестірілді. Ихта иесі салық иммунитетін пайдаланды. Ол қазынаға 
иеліктен жиналған өнімнің аз мөлшерін ғана сый ретінде беріп 
отыратын. Ол əскери қызметін атқарып, шаруалардың жерді уақтылы 
өңдеп отыруына басшылық ететін.
1303 жылғы жарлық монғол əскерлеріне таратылып берген 
жерлерге шаруаларды заңды түрде бекітті. Бұл жарлық бойынша 
“Шыңғыс хан ясасына” сай шаруалардың бір иеліктен екінші иелікке 
кетуіне тыйым салынды. Қашқын шаруаларды  іздеп табудың, 
қайтарудың 30 жылдық мерізімі белгіленді. Ихта иесінің шаруаны 
құлға айналдыруына тыйым салынды. Газан хан шеберханалардағы 
құлдар еңбегін жойды. Ерікті қолөнершілер енбегі өнімді болды. 
Газан хан бірыңғай күміс тиын енгізді. Суару жүйесін жетілдіруге 
көп қаржы бөлінді. Сөйтіп, Газан хан реформалары бір орталыққа 
бағынған мемлекетті, оның өкіметін нығайтуға бағытталды.
XIV ғасырдың 30 жылдарынан өзара қырқысулар басталды. 
Ол елхандар мемлекетінің ыдырауына, оның аумағында бірнеше 
тəуелсіз  мемлекеттің  құрылуына  əкеп  соқты.  Ол  мемлекеттер: 
оңтүстік Ирандағы, Фарс жəне басқа облыстардағы Мозаффарилер 
(1333—1393 жж.) мемлекеті, астанасы Бағдад болған Жалаирлар 
мемлекеті (1340—1411 жж.), Тебриздегі Чобанилер мемлекеті (1344 
—1356 жж.), т.б. болды. Хорасанның шығысында елхандар билігі 
1353 жылға дейін сақталды.
Хорасанның батысында 1337 жылы монғолдар билігіне қарсы 
көтеріліс бұрқ ете түсті. Ол Себзевар маңындағы Баштин ауылында 
басталды. Шаруалар монғол уəкілін өлтірді. Көтерілісшілер 
Себзеварды алып, оны өз мемлекетінің астанасы деп жариялады. 
Себзеварлар əскери-көшпелі Монғол-түріктік үш жасақты тал-
қандап, Нишапур қаласы мен батыс Хорасанды азат етті. 1344 жылы 
Сербедар мемлекеті  ұзындығы 550 км, ені  200 км жерге тарады.
Каспий теңізінің онтүстігіндегі Гурган аймағында көшіп-қонып 
жүрген соңғы монғол елханы Тоғай Темір хан сербедарлар көсемін 
келіссөз жүргізу үшін өз ордасына шақырды. Ол көтерілісшілер 
басшыларын алдап қолға түсірмекші болды. Сербедарлар көсемі Яхья 
Керраби хан ордасына 300 (бір деректер бойынша 1000) жауынгер 
жасақшысымен келді. Елханның арам ойын сезіп қойған сербедарлар 
ханнан бұрын қимылдауға бел байлады. Шарап құйылған кеселер 
таратыла бастағанда Яхья басын қаси бастады. Осы белгі бойынша 
сербедарлар қылыштарын суырып алып, монғолдарға шабуыл 
жасады. Елхан жауынгерлері жеңіліп, тымтырақай қашты. Сөйтіп,  
1353 жылы елхан ордасы жойылды.
Сербедарлар мемлекеті 1337 жылдан 1381 жылға дейін өмір сүрді. 
Мұндай көтерілістер ХІV ғасырдың ортасында Иранның басқа 
облыстарында да болып тұрды. Осындай көтерілістердің бірінің 
нəтижесінде Мазендеранда Сеидтер мемлекеті құрылды. Ол  1392 

188
189
жылға дейін өмір сүрді. Көтерілістің жəне кейін құрылған өкіметтің 
басшысы сеиттік Кавам-ад-дин Мараши болды. Амул қаласы Сеид 
мемлекетінің астанасы болды.
1373 жылы сербедарлар көтерілісі Керман қаласында да болды. 
Көптеген ихта иелері мен дін басылары өлтірілді. Олардың мал 
мүліктері кəмпескеленді. Көтеріліс тоғыз айдан кейін жеңілді. 
Ирандағы феодалдық бытыраңқылық, өзара қырқысулар оны 
Темірдің жаулап алуын жеңілдетті. Жаулап алушылық 1380 жылдан  
1393  жылға  дейін  созылды.  1381  жылы  Темір  əскері  Себзеварды 
алып, Сербедарлар мемлекетін жойды. 
1383 жылғы Сербедарлар көтерілісін Темір асқан қатыгездікпен 
басты. Екі мың адам тірідей көмілді деген дерек бар. 1387 жылы 
Темір Исфахандағы көтерілісті де басып тастады. Жетпіс мың 
көтерілісшілердің кесілген басынан мұнара тұрғызылды дейді 
тарихи деректер. Ал 1392 жылы Мазандерандағы халық қозғалысы 
талқандалды. Көтеріліске қатысқан кедей халықты жазалай отырып, 
Темір феодалдар тарапынан қолдаушылыққа ие болып отырды.
Темір қайтыс болған соң 1405—1447 жылдары Хорасанды оның 
баласы Шахруқ басқарды. Батыс Иранды Шахруқ балалары мен 
немерелері басқарды. 1441—1442 жылдары Хузистанда үлкен халық 
көтерілісі болды. Оны сеиттік Мұхаммед басқарды. Ол халық 
арасында Мұшаш аталып кеткен болатын. Оның қол астына он 
мыңға жуық адам жиналып, олар өздерін фидайлар, яғни өз істері 
үшін өмірін қиюшылар деп атады. Мұхаммед Мұшаш 1465 жылы 
өлді. Оның ізбасарлары 1508 жылға дейін Хузистанда билік құрды.
ХV ғасырдың ортасында көшпелі түрік оғыздардың Қарақойлы 
мемлекеті Темір ұрпақтарынан батыс Иранды басып алды. 1468 
жылы бұл жерді Ақ қойлылар басып алды. Батыс Иранның астанасы 
Тебриз болды. Ақ қойлылар билігі 1502 жылға дейін созылды.
ХV ғасырдың екінші ширегінде Оңтүстік Əзербайжандағы 
Ардебил қаласында діни Сефевилік феодалдардың ықпалы күшейе 
бастады. Олардың арғы атасы Ардебилдегі сопы орденінің басшысы 
Сефи-ад-дин болатын (1252—1334 жж.).
Олардың арғы “қасиетті тегі” сефевидтердің шах атағы үшін 
күресін жеңілдетті. Сефевилерді жергілікті халықтан басқа Кіші 
Азия мен Сирия аралығындағы шииттік мұсылман түрік көшпелілері 
де қолдады. Бұл көшпелілер “қызылбастар” деп аталатын. Олай 
аталу  себебі  бастарына  өздері  қасиетті  деп  санайтын    12  имам 
санына қарай 12 қызыл жолағы бар шалма орайтын.
1499 жылы осман түріктерінің орталықтандыру саясатына 
наразы болып, Ақ қойлылар билігін мойындағысы келмеген қызыл-
бастылар өз басшысы деп жас Исмаил Сефевиді жариялады. Олар 
Солтүстік Əзербайжанға басып кіріп, Ширванды талқандады. Сонан 
кейін олар оңтүстікке бет алып, Ақ қойлылардың басты күшін 
талқандады. 1502 жылы Исмаил Тебризді басып алып, Иранның 
шахиншахы деп жарияланды. Сөйтіп, Иранда 1502 жылдан 1736 
жылға дейін Қызылбастылардың Сефевилік мемлекеті өмір сүрді.
Мəдениет. Арабтар билігі кезінде Ирандағы əдебиет араб тілінде 
дамыды. VІІІ ғасырдан бастап Иранда шуубиттік (Шууб-арабтардан 
басқа ислам дінін қабылдаған халықтар) бағыт өріс алды. Бұл 
бағыттың өкілдері арабтың саяси жəне мəдени үстемдігіне қарсы 
тұрған оппозицияны кұрады. Олар арабтардың қол астындағы 
халықтар мəдениетінің араб мəдениетінен жоғары екенін дəлелдеуге 
тырысты. Бірақ шуубиттердің өздері шығармаларын араб тілінде 
жазды. 923 жылы  өлген Табари мен оның жолын қуушы Ибн 
Мискавейхтың (1030 жылы өлген) жалпы тарих бойынша еңбектері, 
XI ғасырдағы ибн Хордад-бектің жəне X ғасырдағы Истахридің 
жағырапия саласындағы еңбектері араб тілінде жазылды.
X ғасырдың ортасында саманидтық уəзір Балами Табаридің 
тарихи шығармаларын парсы тіліне аударды. 970 жылы парсы 
тілінде Абулмансұр Муваффактың фармакология саласындағы (970 
ж.), жағырапия саласындағы белгісіз автордың, сондай-ақ 1050 жылы 
Гардизидің тарихи енбегі де парсы тілінде жазылып шықты. 1077 
жылы өлген Абулфазыл Бейхактың Шығыс Иранның əлеуметтік 
тарихы жөніндегі еңбегі де парсы тілінде жазылды.
Парсы тілінде тек Иранда емес, Орта Азияда, Əзербайжанда, 
Сельжуктік Кіші Азияда да жазды. Осы тілде Фирдоусидің (940—
1030 жж) “Шахнамасы” (‘Патшалар кітабы”) жазылды. Ол еңбегінде 
Фирдоуси “Хвадай намак” деген еңбекке сүйене отырып, Иран 
мен Орта Азияның сонау ерте заманнан арабтар жаулап алғанға 
дейінгі тарихын баяндайды. Ол халық көтерілісінің көсемі Маздак 
туралы сүйіспеншілікпен жазады. “Шахнамеде” Иран патшасы ІІ-
Хосров  (591—628  жж.)  пен  оның  əйелі  Шырынның  махаббаттары 
жырланған. Фирдоуси “Шахнамасын” жазып бітіргеннен соң, біраз 
уакыт қудалауға ұшырады. Сол кездегі Газни сұлтаны Махмудқа 
шығарманың арабтар үстемдігіне қарсы бағыты, мұсылмандыққа 
дейінгі пұтқа табынушы батырларды мақтауы ұнамады. Фирдоуси 
шиит еретик деп есептелді. 
XI ғасырдағы Иранның көрнекті ақындары Миничихри Гургани 
болды. Гургани “Вис пен Рамин” деген поэманың авторы. Дүние 

190
191
жүзіне əйгілі Омар Хайям (1048—1122) ақын, философ болды. 
Сондай-ақ Анвар мен Аттар да ірі  ақын, философтар болған. XI 
ғасырдағы Ирандағы əкенің балаға деген өсиеті “Кабус наме” деген 
шығармада тұжырымдалған. Иранның бейнелеу өнері араб жаулап 
алушылығына байланысты біраз кідіріп қалды. Арабтар адамның 
бейнесін салуға рұқсат етпеді. Дегенмен байлар мен ақсүйектердің 
үйлері ою-өрнекпен əсем безендірілетін. Орталығы Кашан мен Рей 
болған керамика өнері зор табысқа жетті. Сəулет өнері де дамып, 
жетіле  түсті.  Көп  бұрышты  мұнара-кесенелер  салынды.  Мысалы, 
ХІ ғасырда Кабус кесенесі  салынды. Мешіттер мен медреселер де 
сəулет өнерінің көрсеткіштері болды. Əсіресе, X ғасырда салынған 
Дарғандағы Тарик ханэ мен Наиндегі мешіт сол кездегі сəулет 
өнерінің ең жоғарғы жетістіктері.
Əбілқасым Фирдоуси 
(932 немесе 940, Түс қаласы — 1020 немесе 1030, сонда), 
парсы-тəжік ақыны
Омар Хайям Гияс аддин
 (1048—1122) парсы жəне тəжік ақыны, 
математик, философ
Мораге қаласында атақты математик, астроном, дəрігер əрі ақын 
Насреддин Туси (1201—1272 жж.) өте бай кітапхана, үлкен аурухана 
жəне обсерватория ашты. 1260 жылға жуық  Ата-Мелик и-Джувейни 
парсы тілінде «Тарих и-жиһангупаи» («Əлемді бағындырушы тари-
хы») деген Шыңғысхан туралы үлкен тарихи еңбек жазды. Газан 
ханның уəзірі Рашид-ад-дин фазлаллах Хамадани (1247-1318) біздің 
заманға дейін сақталмаған жаратылыстану ғылымының энци-
клопедиясын құрастырды. Сонан кейін парсы тілінде «Джами ат 
Таварих» («Жылнамалар жинағы») деген үлкен тарихи енбек жазды. 
Оның бірінші бөлімі  монғолдар тарихын,  олар кұрған мемлекет-
тер тарихын баяндайды. Екінші бөлімі дүние жүзі халықтарының 
тарихын қамтиды. Бұл еңбекті жазу үшін Рашид-ад-дин Венеция 
көпестерінен сатып алған Батыс Еуропа елдерінің тарихы жөніндегі 
кітаптарды пайдаланған. ХІV ғасырда Васааф пен Хамадаллах 
Казвинилердің тарихи еңбектері жазылды.
Ширазда ұлы парсы ақыны Муслихаддин Саади (1184—1291 жж.) 
өмір сүрді. Ол Гуджаратта үнділіктер тұтқынында болып, Сирияда 
кресшілердің қол астында құлдықты бастан өткізген. Ол «Гүлстан», 
«Бустан» деген дидактикалық əңгімелер жинағын жазды. Қала 
тұрғындарының өмірін жырлаған ақындардың бірі Хафиз (1300—
1389 жж.) болды. Ол Шираз қаласында тұрған. Парсы тілінде жазған 
ірі ақындардың бірі Джелаладдин Руми болған (1207—1273 жж.).
ХІІІ—ХV ғасырлардағы архитектура ескерткіштерінен Хама-
дандағы Гумбади Алавийан кесенесін, Сұлтаниедегі Олжайт-хан 

192
193
мешіт кешенінің (ХІV ғ.), Вераминдегі (ХІV ғ.), Мешхедтегі (ХV 
ғ.) мешіттерді, Гераттағы Намазгах (ХV ғ.) мешітін атап өтуге бо-
лады. Олардың бəрі түрлі-түсті ою-өрнектермен əсем безендірілді. 
Гератта ХV ғасырда суретші-миниатюристер мектебі қалыптасып, 
оның атағы Еуропа, Азия елдеріне жайылды. Бұл мектептің талант-
ты шеберлерінің бірі Бекзат болды.
Ə д е б и е т т е р:
1. История Востока. Т. 2. Восток в средние века.— М.: Восточная 
литература РАН, 1995.— 250—261 бб.
2. Шабани Риза. Иран тарихы.— Алматы: «Зерде», 2002.
3. Безертинов Р.Н. Татары, тюрки — потрясатели вселенной. – 
Новосибирск, 2001.— 129—135 бб.

жүктеу/скачать 7,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: