Сборник материалов Международной научно-практической конференции

 

255 

III СЕКЦИЯ 

 

 

ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ САЯСИ РЕПРЕССИЯЛАР ЖӘНЕ 

ХАЛЫҚТАРДЫҢ ЖЕР АУДАРЫЛУЫ  

 

ДЕПОРТАЦИЯ НАРОДОВ И ПОЛИТИЧЕСКИЕ РЕПРЕССИИ В ГОДЫ ВЕЛИКОЙ 

ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ 

 

DEPORTATION OF PEOPLES AND POLITICAL REPRESSION IN THE YEARS OF 

THE GREAT PATRIOTIC WAR 

 

 

СПЕЦПЕРЕСЕЛЕНЦЫ В РЫБНОЙ ОТРАСЛИ ХАНТЫ-МАНСИЙСКОГО ОКРУГА 

СССР  В ГОДЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ 

 

Л.В. Алексеева 

д.и. н., профессор кафедры истории России ФГБОУ ВПО «Нижневартовский 

государственный университет» 

(Нижневартовск, Россия) 

 

Ханты-Мансийский    национальный  округ    в  годы  войны  стал  крупнейшим  центром 

добычи  рыбы  в  СССР.  12  июля  1942  г.  бывшие  ссыльные  крестьяне  (трудпоселенцы) 

призывных возрастов были отправлены на фронт, что усугубило ситуацию  с трудовыми 

ресурсами  в  округе.  Власть  должна  была  принять  срочные  меры  по  обеспечению  края 

рабочей  силой.  Выход  был  найден  за  счет  привлечения  спецконтингента.  Новые 

спецпоселенцы  из  Западной  Украины,  Белоруссии,  Прибалтики,  Молдавии  и  других 

прифронтовых  территорий    стали  осваивать  рыболовство  в  жутких  климатических 

условиях.  

В  секретном приложении к постановлению СНК СССР и ЦК ВКП (б) от 6 января 

1942  г.  №  19  «О  развитии  рыбных  промыслов  в  водоемах  рек  Сибири  и  на  Дальнем 

Востоке»  на  НКВД  возлагалось  решение  задачи  по  организации  переселения  на  Север. 

Планировалось  в  низовья  Оби,  на  Байдарацкую,  Тазовскую,  Обскую  губу  и  Гыданский 

залив  направить  в  1942  г.  10  тыс.  человек  и  в  1943  г.  еще  3  тыс.  человек.  В  1942  г. 

планировалось  принять  в  колхозы  Ханты-Мансийского  округа  4  тыс.  семей 

спецпереселенцев[1,Ф.  П-107.  Оп.  1.  Д.  632.  Л.  144].  Получив  партийно-

правительственное  задание,  заместитель  наркома  внутренних  дел,  комиссар 

госбезопасности  2-го  ранга  Круглов  приказал  начальникам  УНКВД  краев  и  областей 

Сибири  разработать  планы  переселения  спецпоселенцев  «на  рыбу»  и  внести  их  на 

утверждение  крайкомов-обкомов  ВКП(б)  и  исполкомов  советов.  От  железнодорожных 

станций  спецпоселенцев    с  началом  навигации  направляли  на  баржах  вниз  по  Оби  к 

местам  лова  и  переработки  рыбы.  Значительная  часть  спецпоселенцев  представляла 

собой нетрудоспособных стариков, женщин и детей. В Омской области (а  в годы войны 

округ  входил  в  ее  состав)  на  9  июня  1942  г.  было  отобрано  для  работы  на  рыбных 

промыслах 18 111 человек. Из них иждивенцы составляли 7 862 (45,8%)[5, c.20].  

Как  следует  из  графика  движения  спецпереселенцев  от  7  июля  1942  г.,  которых 

доставлял  пароход  «Орджоникидзе»,  транспортировке  в  ХМНО  и  ЯННО  подлежало 

11 

369 человек. Из них трудоспособные составляли 8 588 человек[3,Ф. 118. Оп. 2. Д. 19. 

Л.  2-4].Прибывших  следовало  расселить,  однако  необходимое  количество  домов  к  их 

приезду  не  было  построено.  24  августа  1942  г.  Ханты-Мансийский  окрисполком 

специально рассматривал вопрос «О ходе строительства жилых домов для переселенцев 

по Сургутскому и Кондинскому районам».По плану  в этих районах должно было быть 

готово 62 дома, построено было лишь 21[3,Ф. 118. Оп. 1. Д. 210. Л. 91]. 

 

256 

По  данным  на  1  сентября  1942  г.  в  ХМНО  было  распределено  следующее 

количество семей: Нахрачинский рыбозавод -600, Самаровский район -874, Сургутский 

район  -760,  Кондинский  и  Микояновский  районы  -710,  Ларьякский  район  -130, 

Березовский район -130[3,Ф. 118.Оп. 2. Д. 19. Л. 35].  

В протоколе заседания бюро Ханты-Мансийского окружкома ВКП (б) от 7 октября 

1942 г. сообщалось о приеме и размещении в районах округа 10 тыс. спецпереселенцев 

[1,

Ф.  П  -  107.  Оп.  1.  Д.  635.  Л.  3].По  данным  на  10  декабря  1942  г.  на  Сытоминский 

рыбозавод было направлено 464 человека.Это были переселенцы из Западной Украины, 

Бессарабии, Буковины, Ленинграда [3,Ф. 118. Оп. 2. Д. 18. Лл. 12-36]. 

Приказом  от  9  марта  1942  г.  началась  вторая  депортация  немецкого  населения, 

преимущественно  из  Ленинградской  области  (26  тыс.  человек).  Те  из  них,  что  оказались 

сосланными  в  северные  округа  оказались  в  наиболее  тяжелых  условиях  для  выживания. 

Административно высланные из Ленинградской области немцы и финны стали прибывать в 

Омск  уже  весной  1942  г.  Первые  четыре  эшелона,  доставившие  спецконтингент,  по-сути 

привезли еле живых людей. Только с эшелона № 315 в пути было снято 202 трупа. Расселяли 

немцев  в  землянках,  которые  сами  и  обустраивали,  разбирая  старые  баржи.  В  ХМНО  они 

были  распределены  в  следующих  населенных  пунктах:  Сургут,  Погорельское,  Локосово, 

Самарово,  Нахрачи.  Так,  Локосово  напоминало  резервацию,  так  как  жили  сплошь 

депортированные. За работу давали 800 г хлеба и чай, суп из рыбьих голов. В Локосово на 

рыбозаводе  работало  193  немца  из  Ленинграда.  Там  же,  в  Локосово  произошла  гибель  6 

матерей (утонули в Оби во время доставки неводника с солью), у всех остались дети[6,c.45]. 

В  обнаруженных  полных  поименных  списках  немцев  Поволжья  (1942  г.),  расселенных  в 

ХМНО, следует, что было доставлено  только в Самарово,   распределено по колхозам и на 

консервный  комбинат 1 185  человек.Четыре  парохода  доставили  в навигацию  1942  г.  1754 

человека, из них трудоспособные составляли - 977 человек[3,Ф. 118. Оп. 2. Д. 18. Лл.43-54; 

108].В навигацию 1942 г. в Ханты-Мансийский округ было завезено 6 924 человека, из них 

спецпереселенцы составляли 4 240 человек [3,Ф. 118. Оп. 2. Д. 24. Л.95]. 

Как следует из сводки в Союзнаркомрыбпром,  в 1942 г. в ХМНО было завезено 6 924 

человека.вт.ч. спецпереселенцев - 4 240. Для них было построено жилья в ХМНО -8 543 кв.м 

(землянки      -210  кв.м.)[3,Ф.  118.  Оп.  2.  Д.  24.  Л.130].Согласно    «Списку  расселенных 

переселенцев по поселкам Ямало-Ненецкого и Ханты-Мансийского округов в 1942 г.» всего 

должно  было  быть  завезено  6 000  на  Ямал  и  4000  человек  в  Югру.Причем,    в  документе 

указанные цифры обозначены как количество рабочих рук[3,Ф. 118. Оп. 2. Д. 21. Л.31].  

Так,  на  основании  актов  приемки  переселенцев  можно  установить,  что  в  1942  г.  на 

Кондинский  рыбозавод  было  принято  1326  человек  переселенцев,  из  которых 

трудоспособные составляли 828[3,Ф. 118. Оп. 2. Д. 13. Л.10].  

По  акту  сдачи-приемки  переселенцев  Рыбтресту  от  15  июня  1942  г.  передано  на 

пристанях  Самарово,  Сытомино,  Тундрино, Локосово,  Покур  -  646  человек.  По  акту  от  14 

июля  1942  г.  еще  передано  727  человек  (Самарово,  Сытомино,  Тундрино,  Сургут, 

Нижневартовское)[3,Ф. 118. Оп. 2. Д. 22. Лл.13-14].  

Таблица 1 

 

Справка о количестве завезенных переселенцев по районам Ханты-Мансийского 

округа для нужд рыбной промышленности по состоянию на 15 сентября 1942 г. 

 

Районы и рыбозаводы 

Трудоспособных 

Иждивенцев, включая 

подростков до 16 лет 

Всего 

Самаровский комбинат 

835 

768 

1603 

Ларьякский рыбозавод 

182 

105 

287 

Сургутский, 

Сытоминский, 

Локосовский 

1014 

605 

1619 

 

257 

рыбозаводы 

Нахрачинский и 

Учинский рыбозаводы 

540 

269 

809 

Кондинский и 

Полноватский 

рыбозаводы 

606 

348 

954 

Березовский рыбозавод 

440 

268 

703 

Всего 

3617 

2358 

5975 

 

Справка  составлена  и  подписана  зам.  начальника  отдела  рабочих  кадров  и  зарплаты 

Ханты-Мансийского рыбного треста Вахрушевым[3,Ф. 118. Оп. 2. Д. 2. Л. 20]. 

     

Как  следует  из  телеграммы  секретаря  Ханты-Мансийского  окружкома  ВКП(б)  в 

Омский обком партии М.А. Кудинову, в навигацию 1942 г. в округ прибыло 6 924 человека, 

в том числе трудоспособных – 4 240 человек. 

 

Таблица 2 

 

Распределение прибывших переселенцев  в навигацию 1942 г. по районам 

ХМНО[3,Ф. 118. Оп. 2. Д. 24. Л. 95]. 

 

Район 

Всего завезено 

В т.ч. 

трудоспособных 

Березовский 

703 

440 

Микояновский 

1394 

882 

Кондинский 

797 

484 

Сургутский 

1460 

900 

Ларьякский 

287 

181 

Самаровский 

2282 

1253 

 

Согласно  отчету  Омского  обкома  ВКП  (б)  в  1942  г.  на  Север  было  завезено  11 404 

человека  рабочей  силы,  что  позволяет  предположить,  что  всего  завезли  порядка  20  тыс. 

человек,  так  как  арифметика  была  простая,  как  правило,  половину  депортированных 

составляли нетрудоспособные люди[2,Ф. П-17. Оп. 1.Д. 3636. Л. 122]. 

План завоза в ХМНО на 1943 г. предусматривал 9377 человек [3,Ф. 118. Оп. 2. Д. 24. Л. 

168].

В  протоколе  заседания  бюро  Ханты-Мансийского  окружкома  от  19  января  1943  г. 

сообщалось о дополнительном прибытии в округ еще 20 тыс. спецпереселенцев[1,Ф. П - 

107. Оп. 1. Д. 689. Л. 57]. По другим данным ожидалось к прибытию во втором квартале 

1943  г.  9  тыс.  переселенцев.  Для  их  размещения  планировалось  построить  13  новых 

поселков и 250 домов. Для Рыбтреста предназначалось 4 тыс. человек и в рыболовецкие 

колхозы – 5 тыс. человек[3,Ф. 1. Оп. 1. Д. 226. Л. 52].По сведениям (выписки из приказов) 

Рыбтреста (1943 г.) в ХМНО было завезено 4 218 спецпереселенцев[3,Ф. 118. Оп. 2. Д. 24. 

Лл. 7 об.-8]. 

Весной  1944  г.  в  округ  стали  прибывать  первые  партии  калмыков.  По  данным  на  20 

августа 1944 г. в ХМНО было завезено 5 983 человека калмыков, трудоспособные составляли 

3 

119, иждивенцы – 2 864, в том числе дети до 14 лет – 2030 человек[3,Ф. 118. Оп. 1.Д. 330. 

Л.  63].По  данным  на  ноябрь  1944  г.  количество  завезенных  калмыков  составило  5 999 

человек,  распределенных  по  районам  ХМНО:  Березовский  –  1108,  Микояновский  -1193, 

Сургутский  -118,  Ларьякский  –  652,  Кондинский  -689,  Самаровский  -1239.  Подавляющее 

большинство – 5 518 человек были закреплены за рыбным трестом[4]. 

Спецпереселенцы стали основной рабочей силой на рыбных промыслах, без их труда 

обеспечить прирост добычи в 2-3 раза было бы нереальным. По нашим подсчетам  в округ в 

период 1942-1944 гг. было завезено 26 тыс. человек спецконтингента. 

 

258 

Список литературы: 

 

1. 

Государственное бюджетное учреждение Тюменской области «Государственный архив социально-

политической истории Тюменской области».  

2. Казенное учреждение «Исторический архив Омской области». 

3. 

Казенное учреждение «Государственный архив Ханты-Мансийского автономного округа - Югры».  

4. Новости Югры. 1995. 27 апреля. 

5. Петрушин А. «Путина» НКВД // Ямальский меридиан. 2004. № 8.  

6. Эйхельберг Е.А. Немцы в Тюменской области: история и современное положение. Тюмень, 1999. 

 

 

 

АҚМОЛА ОБЛЫСЫНДАҒЫ СТЕПНЯК ЛАГЕРЛІК БӨЛІМШЕСІ: 

ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЖАҢА ДЕРЕКТЕР

5

 

 

А.С. Мұсағалиева  

т. ғ. д., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры 

(Астана, Қазақстан) 

 

Бүгінгі  күні  бұрынғы  кеңестік  республикаларда  жүргізілген  көлемді  саяси 

репрессиялардың  соңғы  кезеңі  отан  тарихындағы  көкейкесті  мәселелердің  бірі  болып  тұр. 

Екінші  жаhан  соғысынан  кейінгі  қудалаудың  мұрағаттық  деректері  әлі  толыққанды 

зерттелген жоқ. Аталмыш кезеңдегі репрессиялар бірнеше бағытта дамыды. Соғыстан кейін 

арнайы қоныс аударушылар және Лагерлер Бас Басқармасы тұтқындары санының көбеюі ең 

жоғары көрсеткішіне жетті.  

Соғыс  лагерь  тұтқындардың  құрамына  біршама  өзгерістер  ендірді.  Соғыс  кезінде 

контрреволюциялық және мемлекеттік қылмыстарға айыпталғандар (атақты 58 бап) алдын - 

ала да, жазалау мерзімі аяқталуы бойынша да босатылмады. Оларды көптеген өтініштеріне 

қарамастан майданға да жіберген жоқ [1]. Сталиннің өлімі жақындағанда лагерлерде 2,5 млн 

тұтқындар және 2,75 млн арнайы қоныс аударушылар болды [2].  

Соғыстан  кейінгі  репрессиялардың  бір  ерекшелігі  жан  -  жақты  жүргізіліп  жатса  да, 

жазалау шаралары жеңілдетіле бастады. Оны Ұлы Отан соғысы жылдарында КСРО - дағы 

адам шығыны өте көлемді болғанынан және қираған құрылыс пен экономиканы көтеру үшін 

арзан  еңбек  күшінің  аса  қажеттілігінен  туындады  деп  ойлаймыз.  Сондықтан  да,  еңбек 

өнімділігін арттыру басты орынға қойылды. Лагерлер Бас Басқармасының тұтқындары осы 

керектілікті өтеуде басты орындардың бірінде тұрды.  

1940  жылдардың  соңы  мен  1950  жылдардың  басында  Қазақстанда  еңбекпен  түзеу 

лагерлері өз жұмыстарын жалғастырды. Еліміз территориясында еңбекпен түзеу лагерлерінің 

Одақ  бойынша  үштен  бір  бөлігі  орналасты.  Қазақтың  кең  даласы  саяси  қуғындалған 

тұтқындардың  түрмелеріне  айналды.  Бүгінгі  күні  Орталық  Қазақстандағы  ең  үлкен 

қарағандылық  және  жезқазғандық  лагерлер  жүйесі  біршама  дәрежеде  зерттелуде.  Ендігі 

мақсат  Қазақстанның  басқа  өңірлерінде  орналасқан  еңбекпен  түзеу  лагерлерінің  тарихын 

ашу болуы қажет. Қазақстанның солтүстік, оңтүстік, батыс, шығыс аймақтарында көптеген 

лагерлер мен олардың бөлімшелері болды. 

Біздің  қарастыратын  мәселеміз  Қазақстанның  солтүстік  өңіріндегі  Ақмола  облысы 

территориясында болған еңбекпен түзеу лагерлерінің тарихы болмақ.  Ақмола қаласындағы, 

                                                           

5

 

Мақала " ҚР  БҒМ  "Елдің интеллектуалды әлеуеті" басым бағыты бойынша, 12.02.2015 жылғы №65 

келісім  шарты  бойынша  берілген  "Солтүстік  Қазақстан  саяси  жер  аударулар  мен  репрессиялар 

аймағы ретінде" ғылыми жобасы аясында орындалды.  

 

 

259 

Степняктағы,  Атбасардағы  лагерлер  тарихы  толық  зерттелген  жоқ.  Тіпті,  Қазақстан 

территориясындағы  еңбекпен  түзеу  лагерлерінің  тарихына  докторлық  диссертация  арнаған 

С.  Ділмановтың  еңбегінде  де  ақмолалық  лагерлер  толық  туралы  мәлімет  толық  емес  [3]. 

Мәскеулік  және  Қазақстанның  орталық  мұрағаттарының  мәліметтері  тақырыпты  толық 

ашып  бере  алмайды.  Себебі,  Орталыққа  жылдық  есептер  мен  баяндамалар  мен  баянхаттар 

жіберген кезде лагерь басшылығы толып жатқан кемшіліктерді жасырды.  

Ал  Қарағанды  еңбекпен  түзеу  лагерінің  құжаттары  сақталған  Қарағанды  облыстық 

мемлекеттік  мұрағаты  мен  ҚР  Бас  Прокуратурасы  Құқықтық  статистика  және  арнайы 

есептер  бойынша  Комитетінің  Қарағанды  облыстық  филиалының  мұрағатында  құжаттар 

көбінесе  Қарлагтың  орталық  аппараттың  жұмысы  мен  қызметін  айқындайды.  Басқа 

облыстарда  орналасқан  лагерлік  бөлімшелер  туралы  ақпараттар  жалпылама  болып  келеді. 

Бұның  барлығы  жергілікті  мұрағаттар  қорларында  жатқан  мәліметтерді  қарастыру  қажет 

екенін  білдіреді.  Қазақстанның  облыстық  мұрағаттарында  сол  территорияда  орналасқан 

лагерлер  бөлімшелері  жайлы  материалдар  жинақталды.  Кезінде  Ішкі  істер  министрлігінің, 

одан  кейін  Мемлекеттік  тергеу  комитетінің  қорларында  болған  біртіндеп  жергілікті 

мемлекеттік мұрағаттарға өтті. Осылайша облыстық мұрағаттар қорлары байып шыға келді. 

Тек бір мәселе тұтқындардың жеке істері ҚР Бас Прокуратурасы Құқықтық статистика және 

арнайы  есептер  бойынша  Комитетінің  ведомстволық  мұрағаттарда  қалып  қойды.  Осының 

аталған тақырыптың бүгінгі таңда зерттелу қажеттілігін туындатады. 

Ақмола  облысы  территориясында  1947-1953  жылдары  Степняктағы  жеке  лагерь 

бөлімшесі  болды.  Степняк  лагерлік  бөлімшесінің  тұтқындары  негізінен  әскери 

тұтқындардың  орнында  «Қазақалтын»  трестінің  шахталарында  жұмыс  істеді  [4].  Кен 

орындарында техникалық қауіпсіздік шаралары сақталмады, автоматты жүйенің болмауынан 

барлық  жұмыстарды  тұтқындарға  қолмен  істеуге  тура  келді.  Саяси  қылмыскерлер,  яғни 

РКСФР Қылмыстық Кодексінің 58 бабы бойынша сотталғандар бөлек ұсталды. 1948 жылғы 

1  қаңтарда  лагерь  тұтқындарының  ұлттық  құрамы  төмендегідей:  орыстар  -  350  адам, 

украиндар – 65 адам, белорустар – 6 адам, армяндар - 3 адам, қазақтар - 112 адам, өзбектер - 

2 адам, татарлар – 13 адам, башқұрттар – 3 адам, молдавандар - 6 адам, литвалықтар – 2 адам, 

немістер  -  55  адам,  поляктар  -  8  адам,  кәрістер  -  7  адам,  басқа  ұлттар  192  адам  [5].  Басқа 

лагерлердегі  сияқты,  бұл  лагерде  де  тұтқындар  арасында  өлімнің  көбеюі  мен  басқа 

лагерлердегі сияқты медициналық - санитарлық жағдайға ерекше назар аударылды [6]. Бірақ, 

1949 жылдың өзінде 10 адам өлді. Олардың аурулары төмендегідей: өкпе туберкулезі 6 адам, 

септикопиэмии  1  адам,  операциядан  кейінгі  перотонит  1  адам,  миокардиострафия  1  адам, 

күзетке шабуыл жасаған кезде өлтірілген 1 адам [7].  

Адамдардың өліміне негізгі себебі көмір шахталарында барлық өндірістік үдерістердің 

қолмен жасалды және қосымша тамақ берілмеді. Тұтқындар барактарда тұрды, екі қатарлы 

төсектерде  жатты.  Сонымен  қатар,  лагерден  тұтқындардың  қашу  фактілері  де  кездесті. 

Мәселен,  1949  жылы  17  тұтқын  қашып  кетті,  оның  9-і  ұсталды,  қалғандары  туралы 

мәліметтер жоқ. Осының әсерінен, бір жылдың ішінде 190 адам жұмысқа шығуға қарсылық 

білдірді. Шахталарда да жұмыс ауыр болды [8]. 

Лагерь  тұтқындары  Ақмола–Қарталы  теміржол  құрылысы,  «Қазақалтын»  трестінде 

және  Жетіқараалтын  комбинаты  базасында  жұмыс  істеді.  Әскери  тұтқындар  лагері  сегіз 

бөлімнен  тұрды:  №1  лагерь  бөлімшесі  (Ақмола);  №2    лагерь  бөлімшесі  (Құсмұрын);  №3 

лагерь бөлімшесі (Есіл); №4 лагерь бөлімшесі (Атбасар); № 5 лагерь бөлімшесі (Жолымбет); 

№ 6 лагерь бөлімшесі (Бөгембай); № 7 лагерь бөлімшесі (Жетіқара)  [9].  

Осы  лагерь  жабылған  соң  орнына  тұтқындары  кеңес  азаматтары  болып  табылатын 

жаңа  лагерь  бөлімшесі  пайда  болды.  Бұл  1947  жылдан  1953  жылға  дейін  жұмыс  істеген 

Степняктағы жеке лагерь бөлімшесі құрылды. Оның төрт лагерлік пункті болды. Олар: 

1.

 

Бөгенбай поселкісінде, Степняктан 27 км жерде орналасқан. 

2.

 

Сталин атындағы рудникте, Степняктан 125 км жерде орналасқан.  

3.

 

Макинск қаласында, Степняктан 40 км жерде орналасқан. 

 

260 

4.

 

Жолымбет руднигінде, Степняктан 177 км жерде орналасқан, Шортанды бекетінен 

Жолымбетке дейін 58 км болды [10]. 

Саяси  қылмыскерлер,  яғни  РКСФР  Қылмыстық  Кодексінің  58-бабы  бойынша 

сотталғандар  бөлек  ұсталды.  Олар  көбінесе  №1  лагерлік  пунктте  жеке  тұрғын  секцияда 

болды. Сонымен қатар, штраф изоляторлар әр пунктте болды.  

Лагерлік  бөлімше  КСРО  Ішкі  істер  министрлігінің  “Главспеццветмет”  орталығына 

бағынды.  1940  жылдардың  екінші  жартысы  мен  1950    жылдардың  басы  «контрагенттік» 

жұмыстарда  тұтқындардың  еңбектері  кең  қолданылды.  1947  жылдың  1  қарашасындағы 

мәлімет бойынша, онда Лагерлер Бас Басқармасының 353723 тұтқыны болды. Ал Ішкі істер 

министрлігінің  “Главспеццветметте”  (алтын  өндірісі)  39989  тұтқын  жұмыс  істеді  [11]. 

Ақмоладағы  алтын  өндіретін  кен  орындары  осы  жүйенің  бір  бөлігі  еді.  Кен  орындарында 

техникалық  қауіпсіздік  шаралары  сақталмады,  автоматты  жүйенің  болмауынан  барлық 

жұмысты тұтқындарға қолмен істеуге тура келді. 

Степняк  лагерлік  бөлімшесінің  тұтқындары  негізінен  әскери  тұтқындардың  орнында 

«Қазақалтын» трестінің шахталарында жұмыс істеді. Аталған уақытта Кеңестер Одағы үшін 

алтын,  көмір  өндірісі  аса  маңызды  салалардың  бірі  болды.  Сондықтан  лагердегі 

тұтқындардың  жұмыс  істеуі  мен  жағдайы  әрбір  тоқсан  сайын  тексеріліп,  жоғары  жаққа 

баяндамалар мен баянхаттар жіберу арқылы қадағаланып отырды. Жалпы алғанда, соғыстан 

кейінгі  жылдарда  еңбекпен  түзеу  лагерлерінде  тексерулер  жиі  жүргізіліп  тұрды.  Себебі 

бұрынғыдай  емес,  Орталықтағы  Лагерлер  Бас  Басқармасының  құдіретті  қаhары  әлсірей 

бастаған еді.   

Лагердегі тұтқындар саны тоқсан сайын өсіп отырды. Мәселен, 1949 жылдың басында 

1340 тұтқын, оның 1138-і ер адам, 77- әйел болса, үшінші тоқсанда 1773 тұтқын, оның 1660-і 

ер  адам,  77-і  әйел  болды  [12].  Ақтөбе  еңбекпен  түзеу  лагерінен  тұтқындар  келіп,  толығып 

отырылды.  

Лагерлердің  орналасу  пункттері  өзгеріп  тұрды.  Оның  барлығы  шахталарда  кен 

орындарының болуымен тікелей байланысты болды.  

1950 жылы Степняк лагерь бөлімшесінің құрамы өзгерді. Осы жылдың ақпан айында 

№1  Бөгенбай  руднигі  мен  маусым  айында  №4  Макинка  лагерь  пунктері  тұтқындарды 

қамтамасыз ету бойынша жұмыс обьектілері болмауынан жабылды [13].  

1951-

жылдың басында лагерь бөлімшесінде үш пункт қалды: 

1.

 

Жолымбет-Угольная руднигі. 

2.

 

Сталин атындағы рудник. 

3.

 

Жолымбет руднигі. 

Лагерлік  бөлімшенің  штабы  Жолымбет-Угольная  руднигіне  орналасты.  Ол 

бұрынғысынша “Қазақалтын” тресті өндірісінің құрылысын жұмыс күшімен қамтамасыз етіп 

отырды. 1950 жылдың басында тұтқындардың саны 1631 болды, ал 1951 жылдың басында 

1109  адам  қалды,  603  адам  лагерден  кетті,  оның  532-і  ер  адам,    71-і  әйел.  Көп  адамның 

кетуінің  себептері  төмендегідей:  1950  жылғы  КСРО  ІІМ  №00160  бұйрығы  негізінде  100 

тұтқын алдын ала босатылды; 46 әйел тұтқын ауылшаруашылық лагеріне жіберілді; 20 адам 

Лагерлер Бас Басқармасының наряды бойынша жіберілді; қалғандары айыпталу мерзімдері 

аяқталған соң босатылды. 

Бұл кезде медициналық санитарлық жағдай аса жақсара қойған жоқ. Өлім азаймады, 13 

адам өлді, олардың диагноздары төмендегідей: 

1.

 

Туберкулезден 6 адам. 

2.

 

Жүрек қан тамырлары ауруынан 3 адам. 

3.

 

Тамақтан уланудан 1 адам. 

4.

 

Асқазанның жарасынан 1 адам. 

5.

 

Өндірістік жараланудан  1 адам. 

6.

 

Қашып бара жатқанда өлтірілген 1 адам.  

Арнайы госпиталда жыл ішінде 543 адам емделді, жалпы аурулар жиі ауысып тұрды. 

Лагерь  басшылығы  ішкі  санитарлық  жағдайды  қалыпты  ұстағанмен,  өндірістегі  жұмыстың 

 

261 

ауырлығына байланысты қалыптасқан жағдайды жөндей алмады. Туберкулездің таралуынан 

болған  өлім  азаймады,  бұл  аурудың  тұтқындар  арасында  кең  тарағандығын  көрсетеді. 

Осының алдында болған № 330 әскери тұтқындар лагерінің материалдарын қарап отырсақ, 

әр  өлім  лагерь  басшылығы  үшін  төтенше  жағдай  болды.  Ал  кеңестік  азаматтардың  өлімі 

еңбекпен  түзеу  лагерлерінің  басшылығын  толғандыра  қоймады.  Лагердің  медициналық 

санитарлық  жағдайын  айтқанда,  тек  дезинпекция  жасалғандығы,  жұқпалы  аурулардың 

жоқтығы  айтылды.  Сонымен  қатар,  жұқпалы  аурулардың  таралмағаны  жиі  көрсетілді, 

олардың  қатарына  туберкулез  ауруы  жатпады.  Лагерь  басшылығы  туберкулезбен  күресуді 

қажет деп таппады. Адамдардың ауруына себеп олардың жылымайтын барактарда тұруы еді. 

1951 жылы 18- желтоқсанда Жолымбет руднигіндегі лагерлік пунктте Степняк лагерь 

бөлімшесінің  бастығының  орынбасары  Коптев  пен  санитарлық  қызмет  бастығы  Русиннің 

басшылығымен  санитарлық  жағдай  тексерілді.  Тексеру  қорытындысы  бойынша  мынадай 

кемшіліктер анықталды: санитарлық жағдай мүлдем қанағаттанарлықсыз, биттеу орын алған, 

су  жоқ  болғандықтан  қол  жуғыштар  жұмыс  істемейді,  барактарда  еден  жуылмайды,  төсек 

орындар жуылмайды [14].  

Осы жылы наурызда лагерлік бөлімшеде кешенді түрде Ақмола облысы бойынша Ішкі 

істер  министрлігінің  басқармасы  өкілдері  мен  лагерь  басшылығы  қатысқан  тексеру 

жүргізілді  [15].  Тексеру  барысында  барлық  пункттер  жеке  жеке  тексерілді.  Негізгі  мақсат 

тұтқындардың ұсталу режимі, жағдайын анықтау еді. Тексеру қорытындысын талдау үшін әр 

пунктті бөліп көрсетелік.  

№1  Бөгенбай  пункті.  Ондағы  тұтқындар  көмір  шахтасында  жұмысшы  күшін 

қамтамасыз етеді, сонымен қатар Бөгенбай ЦЭС інің екінші кезегі құрылысы үшін құрылыс 

тастарын өндіруде тас карьерінде жұмыс істейді. Тексеру кезінде 240 тұтқын болған, оның 

65-

і көмір шахтасында екі кезекпен, ал 85-і тас карьерінде пайдаланылады. Жатын бөлмеде 

екі  қатарлы  кереуеттер  қойылған,  әр  тұтқынға  екі  кв.метрден  келеді.  Санитарлық  жағдай 

тексергенде,  тұтқындардың  төсек  жаймалары  мүлдем  ауыстырмайтыны  айтылады,  себебі 

ауыстыратын жаймалар болмаған.  

№2  Сталин  атындағы  рудник.  Тұтқындарды  №17  шахтада  кен  өндіруге  және  ФЗЦО 

қосымша үйі құрылысына пайдаланады. Онда 258 тұтқын болған, шахтада 150 адам жұмыс 

істейді.  28  адам  құрылыста  жұмыспен  қамтылған.  Шахтадан  төрт  тұтқын  топтасып  қашу 

ұйымдастырған,  бірақ  жұмыс  обьектісінен  отыз  километр  жерде  ұсталған.  Санитарлық 

жағдай алдыңғымен бірдей, сонымен қатар шахтерлер үшін арнайы киімдер берілмеген. 

№3  Жолымбет  пункті.  Онда  744  тұтқын  бар,  оның  73-і  контрреволюциялық  қылмыс 

үшін  айыпталғандар,  сондықтан  бөлек  барактарда  ұсталады,  әртүрлі  бригадаларда  өз 

мамандықтары бойынша қолданылады. Тұтқындар үш негізгі обьектіде пайдаланылады: № 6 

алтын  шахтасында  271  адам,  163  адам  құрылыста,    90  адам  тас  карьерінде  жұмыс  істейді. 

Тұтқындарды тас карьеріне апару жабдықталмаған машиналармен жүзеге асырылады, олар 

түскі ас ішпейді, тек қана нан мен шай беріледі. 

№4 Бестөбе руднигі. Онда 195 тұтқын бар, олар уақытша баспаналарда тұрады, себебі 

лагерлік пункттің құрылысы бітпеген. Тұтқындар арасында күн сайын 150 адам жұмыстан 

бас  тартқан  жағдай  кездескен.  Санитарлық  жағдай  алдыңғы  пункттермен  бірдей 

дәрежеде.Тексеру қорытындысы лагерлік бөлімшенің қиын жағдайда екенін көрсетіп берді. 

1952  жылы  үш  лагерлік  пункт  қалды,  Сталин  атындағы  рудник  Сталин  атындағы 

комбинат  құрылысының  аяқталуына  байланысты  жабылды.  Лагерлік  бөлімшелер 

бұрынғыдай  “Қазақалтын”  трестінде  алтын,  көмір  өндірумен  және  құрылыс  салумен 

айналысты.  Бірте  бірте  Орталықтағы  Лагерлер  Бас  Басқармасының  қызметінің 

құлдырауымен байланысты Степняк лагерь бөлімшесі жұмысын тоқтатты.  

1953  жылы  И.  Сталин  өлген  кезде  еңбекпен  түзеу  лагерлері  қалыпты  жұмыс  істеп 

жатты. Енді саяси репрессия құрбандарына еркіндікке шығу мүмкіндігі туындады. Көптеген 

саяси  қуғындалған  адамдар  түрмеден  шығып  келе  бастады.  Лагерлер  Бас  Басқармасының 

тұтқындары азайып, бұрынғы күші жойылды. Елуінші жылдардың ортасында Лагерлер Бас 

Басқармасында саяси тұтқындардың (контрреволюционерлер) саны тез қысқарды. Бұл жылы 

 

262 

27 наурызда КСРО Жоғары Кеңесі Президиумының «Амнистия туралы» указы жарық көрді. 

Указ бойынша бес жылға дейінгі мерзімге саяси себеп бойынша айыпталғандар алдын - ала 

босатылған.  Осы  жылы  1  қыркүйекте  КСРО  Жоғары  Кеңесі  Президиумының  «КСРО  ІІМ 

жанындағы  Ерекше  Кеңесті  жою»  туралы  указы  [16]  шықты.  Указ  бойынша  БМСБ 

Коллегиясы,  ІІХК  «үштіктері»  және  Ерекше  Кеңеспен  сотталғандар  шешімдерін  жою, 

жазалау мерзімін қысқарту, мерзімінен бұрын босату жөніндегі сотталғандардың арыздары 

мен шағымдары және сотталғандықты жою мәселе шешілді. Бұл істер ІІМ - інің алдын - ала 

қорытындысы бойынша Прокуратурада қаралды. 

1954 жылы 24 сәуірде КСРО Жоғары Кеңесі Президиумының «18 - жасқа дейінгі жасқа 

дейін  жасаған  қылмыстары  үшін  сотталғандарды  жазалаудан  алдын  -  ала  босату  тәртібі 

туралы» указы, ал 13 мамырда КСРО ІІМ, КСРО Әділет министрі, КСРО Министрлер Кеңесі 

жанындағы  Мемлекеттік  қауіпсіздік  комитеті  төрағасы,  КСРО  Бас  Прокурорының 

«Психикалық  ауру  немесе  ауыр  жазылмайтын  сырқатпен  ауыратын  тұтқындарды  босату 

тәртібі  туралы»  бұйрығы  жарық  көрді  [17].  1954-1955  жылдардағы  Лагерлер  Бас 

Басқармасындағы саяси тұтқындардың санының қысқаруы көп жағдайда, олардың жазалау 

мерзімінің аяқталуы бойынша босатылуынан және аз жағдайда, істерді қайта қарау негізінде, 

сонымен  қатар  амнистия  бойынша  алдын  ала  босатылулар  есебінен  болды.  1954-1955 

жылдарда лагерлер мен колониялардан алдын - ала 88278 саяси тұтқын босатылды [18]. 

Бірақ  бұл  Лагерлер  бас  басқармасының  ыдырауы  емес  еді.  Бұл  мекеме  әлі  сақталып 

қалған  болатын.  Сондықтан  да  лагерлерде  бас  көтерулер  көбейді.  Оның  себебі  Сталин 

өлгеннен  кейін  тұтқындардың  босап  шығуына  деген  әртүрлі  жағдайлардың  кедергі  болуы 

еді.  Ерекше  лагерь  тұтқындарынан  айыптар  алынып  тасталмады.  Сондықтан  да  Кеңестер 

Одағының  түпкір-түпкіріндегі  ерекше  лагерлерде  көтерілістер  туындады.  Бұл  лагерлер 

жүйесінің іргесінің түбегейлі шайқалуына алып келді. 1956 жылы ХХ сиезден кейін лагерлер 

толық жабылды. 

 

жүктеу/скачать 7,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: