Сəбет Балтаұлы Бап-Баба (Бабаев)

қозғалыс  елестерi (алтыбақан  тербелiсi,  шыр  айналған  вальс,  гимнастика  жаттығулары 
жəне  т.б.);  туындайды.  Өнер  мен  шығармасындағы  бейне  сан  құбылмалы  болса,  оны 
қабылдау  да  толыққанды,  əсерлi  келедi.  Кемеңгер  Абай  қаламынан  туған  келесi  өлең 
қатарларын оқып отырып, тек көз елесiне емес, аң мен құстың жанталас дауыстарына да 
қияли қанық боласыз: 
"Бiреуi көк, бiреуi - жер тағысы 
Адам үшiн батысып қызыл қанға. 
Қар аппақ, бүркiт қара, түлкi қызыл 
Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға". 
             Қиялдың  ерекше  түрi - арман.  Армандау - өзiмiзге  ұнаған  болашақ  бейнелердi 
қиял ету, əзiрге қол жетпес, бiрақ келешекте орындалса деген адамның өмiрлiк мүддесiн 
қанағаттандыруға қажет зат не əрекет. Арман - адам үшiн өзiнiң шығармашыл күш-қуатын 
жүзеге асыруға бағыт беретiн жұлдыз сипатты. Арманды сөз еткенде оның iске асатыны 
не аспайтынын ескерген жөн. Болар арман сол арманға жету əрекетiнен ажыратылмайды, 
оның  мақсаты  анық,  мазмұны  мен  орындау  жолдары  қиялдаушыға  толық  түсiнiмдi.  Ал 
болымсыз арманның мазмұны анық болғаны-мен, iске асу жолдары белгiсiз. Көп жағдайда 
мұндай арман қиял бейнелерi дəрежесiнен аспай, адамды əрекетке ынталандырмайды. 
            Болымды арман əрдайым белсендi келедi, боларына сенген адам дегенiне жетпей, 
тыным таппайды. Адам еңбегiнен туындаған қалаған зат (қағаз, қалам, машина жəне т.б.) 
көптеген  ұрпақтар  арманының  жемiсi  емес  пе?  Дүние-мүлiктердiң  жасалу  тарихы 
неғұрлым ұзаған сайын, олар сан мəрте жəне сан қилы өзгерiстерге келiп, талай əулеттiң 
арманын  қамтыды.  Қай  жаңа  зат  болмасын,  алғашқыда  өнердiң  ұшпағы  болып 
көрiнгенiмен, келе-келе қолданып, пайдалану барысында оның түзетiлуi қажет ақауы мен 
олқылығы  байқалады  да  адам  көрiнген  кемшiлiктерден  азат  жаңа,  жетiлдiрiлген  затты 
армандайды.  Ал,  шынына  келсек,  арман  жүйрiк,  оған  жету  мүмкiн  емес,  жеткен  күнде  -
даму тоқтайды. Орындалған арман жаңа қажеттiлiк туындатады, тың қажеттiлiк жəне бiр, 
ендi жоғарылау деңгейдегi арманға себепшi болады. 
             Шығармашылық  iс-əрекетте  қиялдың  маңызы  орасан  зор.  Шығармашылық  жеке
адамның  барша  тұлғалық   қасиеттерiмен  етене  қабысып,  олардың  қандай  да  бiр 
тарапымен  шектелмейдi.  Жасампаздықтың  психологиялық  сипаты  оны  барша  өмiр 
саласында:  жаңалық  табуда,  ғылым  мен  əдебиетте,  көркем  өнерде - көрiнедi. 
Шығармашылық  процестегi  қиял  шарықтауы  адамның  бiлiмiне,  қабiлетiне  тəуелдi  келiп, 
мақсаттары  мен  көңiл-күйiне  байланысты  болады. Iс-əрекеттiң  қалаған  түрiндегi 
шығармашыл  қиялдың  маңыздылығы  жоқтан  барды  шығару  емес,  əңгiме - қарапайым, 
еленбес бөлшектерден құралған дүниенi өзгертiп, жаңалауда. Көп жыл патенттiк бюрода 
iстеп,  кейiн  ұлы  ғалым  болған  А.  Эйнштейн: "Ойлап  табушы - бұл  бұрыннан  белгiлi 
жабдықтардан  жаңа  құрылым  түзушi  адам" - деген  екен.  Сонымен  бiрге  осы  ғалымның 
"Тiл бiлмей, өлең жаза алмағандай, бiлiмсiз ешнəрсе ойлап табуы мүмкiн емес" - қанатты 
сөзiнен шығармашыл қиялдың негiзiнде не жататынын ұғуға болады. 
  
4. Шығармашыл қиял əдiстерi 
             Көп  уақыттар  ғылымда  шығармашылық  процестi  заңдастырып,  оны  үйретiп 
болмайды деген тұжырым сақта-лып келдi. Осыны қуаттаушы француз психологы Г. Рибо 
кезiнде: "Мың сан пiкiр айтылып жүрген ойлап табу  əдiстерiңiз" бос əңгiме, ал бола қалған 
күнде  жаңалық  табушыларды  қарапайым  механиктер  мен  сағат  жөндушiлер 
дайындағандай,  топтап,  қолдан  жасап  алар  едiк" - деп  кесiп  айтқан.  Алайда,  мұндай 
көзқарас  уақыт  өте  шайқала  бастады.  Шығармашылық  iс  кездейсоқ  жаңалықтар  ашудан 
саналы  ойлап  табу  жолына  түстi,  жаңа  мiндеттердi  шешу  жоспарлы  қалыпқа  келдi. 
Ағылшын ғалымы Г. Уоллес шығармашыл  еңбектiң 4 кезеңiн бөлiп, ұсынады: 
1. Дайындық - идеяның пайда болуы; 
2.  Ой  жетiлуi - қойылған  проблемаға  орай  бiлiмдердiң  жинақталуы,  жетiспеген 
деректердi iздеу, топтау; 
3. Аян болу - дiттелген нəтиженi сезiммен қауып түсу; 
4. Тексеру. 
Г.  С.  Альтшулер  шығармашылық  еңбектiң  бiртұтас  теориясын  нақтылап,  бұл 

процестiң 5 деңгейiн айырады: 
1. Нақты нысанға байланысты бiр сұрақ төңiрегiндегi мəселенi шешу; 
2. Сұрақ бiр мəселе төңiрегiнде, бiрақ нысан өзгертiлген, шешiмi көп вариантты; 
3.  Нысан  күрделi  өзгерiске  түседi,  осыған  байланысты  дұрыс  шешiм  жүздеген 
қателiктердiң арасынан табылуы қажет, қосымша бiлiмдердi қажет етедi. 
4.  Нысан  түгелдей  өзгередi.  Проблема  шешiмi  терең  ғылымдық  дайындықты  талап 
етедi, əрi сирек кездесетiн құбылыстар арасынан iздестiрiледi; 
5. Нысанды қамтыған бүкiл жүйе өзгерiске түседi: шешiм iздеу барысындағы тəуекел 
мен қателiктер саны шексiз. Мəселенi шешу жолдары бүгiнгi ғылым аймағынан тыс болуы 
мүмкiн.  Сондықтан,  бүгiнгi  қол  жеткен  бiлiмдер  негiзiнде  жаңалықтар  аша  отырып, 
қойылған мəселеге əсте-ақырын жақындай түсу қажет. 
             Шығармашылық  мəселелердiң  шешiмiн  табудың  ең  маңызды  тəсiлдерiнiң  бiрi -
мəселе  қандай  күрделi  қиындық-та  болмасын,  оны  қарапайым  түрге  келтiру,  яғни 4,5 
деңгей-дегi  проблемаларды  арнайы  əдiстермен 1,2 деңгейге  түсiру  керек.  Ең  бастысы, 
iздену  аймағын  мүмкiн  болғанша  тарылта  отырып, "қиын"  мəселенiң  "оңай"  жолын 
жылдам таба бiлу. 
             Сонымен,  бейнелердiң  үстiрт  көзге  оңай,  еркiн,  тосат-тан  пайда  болатындай 
көрiнгенiмен,  болмысты  қияли  өзгерiс-ке  келтiру  өз  заңдарына  бағынып,  белгiлi  əдiстер 
мен  тəсiлдерге  орай  жүзеге  асады.  Жаңа  елестер  талдау  жəне  бiрiктiру  əрекеттерiнiң 
арқасында пайда болады. Қиял процестерi, ақырында, бастапқы елестердiң ойда бөлшек-
тенiп, кейiн олардың жаңа тiзбектерге бiрiгуiнен құралады, яғни аналитик-синтетикалық
сипат алады. 
             Қиялдың  аналитик-синтетикалық  сипаты  агглюти-натив  (грек  тiлiнен-жабыстыру) 
тəсiлiнде  анық  көрiнедi.  Агглютинация  дегенiмiз  бiрнеше  заттардың  жеке  элементтерi 
мен  бөлектерiнiң  бiр  бейнеде  қосылуы.  Мысалы  қазақ  ертегiлерiн-дегi  су  перi,  жалғыз 
көздi  дəу,  жезтырнақ - адам  денесi  мен  аң,  құс  мүшелерiнiң  қиялдық  бiрiгуiнен  жасалған 
бейнелер.  Агглютинация  техникалық  жаңалықтар  табуда  кеңiнен  қолданылады.  Осы 
тəсiлдiң арқасында жасалған техника көлiктерi көп-ақ: троллейбус, трамвай, аэромашина, 
гидро-самолет, танк-амфибия жəне т.б. 
            Бейне жасау талдау процесiнде қолданылатын жəне бiр əдiс - бұл акценттеу, яғни 
түзiлiп жатқан бейнедегi қандай да бiр элементтiң қалыптан тыс кейпiмен көзге түсуi. Осы 
əдiспен  нақты  бейненiң  мəндi  де  маңызды  қыры  баса  көрсетiлiп,  ол  басқа  бөлiктерiнен 
ажыралып  тұрады.  Көбiне  акценттеу  əдiсiн  əзiл-сықақ  суреткерлер  жиi  қолданады: 
нұсқаның бiр белгiлерiн шындыққа лайық сақтай отырып, басқа белгiлерiн қиялды идеяға 
ұштастырып,  өзгерiске  ендiредi,  мысалы,  бөспе   адамның  бейнесi  шұбалған  сөз  тiлiмен 
көзге түссе, ашқарақ - мес қарнымен танылады. 
            Егер акценттеу айырым элементтерге емес, бүкiл нысанға тұтастай қолданылатын 
болса, онда ол екi əдiсте жалғасын табады: болмыстағы нақ объектiге қарағанда кере-мет 
ұлғайтылып  (гипербола)  не  кiшiрейтiлiп  (литота)  берiледi.  Бұл  тəсiлдер  көбiне  халық 
ертегiлерiнде,  дəстан,  жырларда  көрiнген  жауды  жеңетiн  алып  денелi,  тасқын  күштi, 
"бойымен  бұлтты  тiреген"  ғажайып  бейнелердi  жасау  үшiн  қолданылады:  Алпамыс,  Ер 
Төстiк, Шора батыр т.б. 
             Қиял  елестерiн  жасау  бiрiктiру  жолымен  де  iске  асады.  Фантастикалық  бейнеге 
негiз  болған  елестер  бiрiгiп,  айырмашылықтары  көмескiленiп,  ұқсас  тараптары  алға
тартылатын  болса,  онда  схематизация  əдiсiнiң  қолданылғаны.  Бүның  мысалы  ретiнде 
қоршаған  орта  бедерлерiне  ұқсас  жасалған  ұлттық  оюлар  мен  өрнектердi  келтiруге 
болады. Осы ою-өрнектердi саралай отырып, заты қазақ қолындағы бұйымның қайсысы  
адайдiкi,  ұлы  жүздiкi  не  кiшi  жүздiкi  екенiн  айырып  бере  алады.  Ал  ендi,  осы  заттардың 
айырмашылығы неде екенiн сұрасаңыз, жауабын таба алмай қиналады, себебi ою-өрнек 
бейнелерi əр қазақтың қиял санасында жалпыланған схема күйiнде орын тепкен. 
  
5. Қиял жəне  жеке адам 
             Қиял  өзiнiң  дараланған  күйiнде  əр  жеке  адамның  өте  мəндi,  ерекше  қасиеттерiн 
айқындайды.  Қиял  əрбiр  жеке  тұлғада  бiрнеше  белгiлерiмен  дараланады.  Фантазия 
бейнелерi  жаңалығы,  қайталанбастығы  жəне  дəлдiгiмен  бөлектенедi.  Ең  алдымен  қиял 

даралығы  бейнелердiң  жарқындығымен  еленедi.  Кей  адамдардағы  қияли  бейнелерiнiң 
айқындығы  соншама,  тiптi  тiкелей  қабылданған  немесе  ес  елестерiндегi  бейнелерден 
бiрде-бiр ажыралмайды. Мұндай жағдайларда болмыс шындығы мен қиялдағы бейнелер
өздерiнiң  ұқсастығымен  ерекшеленедi.  Мысалы,  Л.  Бетховен   əн-күй  əуенiн  соншалықты 
дəл  елестете  алатындығынан,  тас  керең  болып  қалған  күнiнде  де  ғажайып  музыка 
туындыларын шығарудан қалмаған. 
             Қиялдың  жарқындығы  мен  қуаты  адамның  көңiл-күй  болмысымен  тығыз
байланысты.  Көрiктi  картиналар  тұлға  фантазиясында  оның  терең  сезiмталдығының 
арқасында  өрбидi,  өрiс  алады.  Қорқыныш  сезiмi  адамға  алдағы  қатердi  сездiредi, 
керiсiнше,  сол  қатердi  қиялдаудан  адамдағы  қорқыныш  сезiмi  ұлғая  түседi.  Сезiм  күштi 
болған сайын, қиял бейнелерi де жарқырай түседi. Ал сезiмталдығы кем  адамның қиялы 
да  көмескi,  бұлдыр  келедi.  Əрқандай  жеке  адамдағы  қиял  даралығы  шындық  дүние, 
болмысқа  жақын-дық  дəрежесiмен  айырылып  тұрады.  Осыдан  кей  адамдар  "өтiрiктi 
шындай, шынды құдай ұрғандай" етiп бейнелеуге шебер келедi, ал екiншi бiреулер көрген, 
бiлгенiнен  асып  қиялдауға  мақұрым  болады.  Қиялдың  бұл  ерекшелiгi  жеке  адамның 
болмыс  шындығын  қайта  түзу  қабiлетiнiң  артық  не  кем  болуынан  туындайды.  Шынында 
да,  кейбiр  ойға  шорқақ   адамдар  "мұрын  астынан  əрiдегiнi  көрмей",  қоршаған  дүние-мен 
қатынасын  шектеп  алады  да,  сүрлеу  жолдан  шыға  алмай,  өз  фантазиясын  өрiстетуге 
шамасы жетпейдi. 
             Қиялдың  кеңдiгi,  аумақтылығы,  əр  адам  қиялына  қатысты  болмыс  дүние
салаларының  сан-алуандығына  тəуелдi.  Қиял  өрiсi  кең  адамдар  бiр  мезеттiң  өзiнде 
табиғат,  адам,  қоғам   тарихының  өткенi  мен  болашағынан,  жер  тұңғиығы  мен  ғарыш 
əлемiнен, техника мен өнер саласынан бiрдей дерек елестердi қамти алады. Кейде мұн-
дай  қиялдауда  шындыққа  жанаспайтын  фантастикалық  бейнелердiң  де  қалыпты 
қабылдануы ғажап емес (қазақ ауыз əдебиетiндегi "Қырық өтiрiк" жанрын еске түсiрiңiз.) 
            Өрiсi кең қиял мазмұн жағынан да ауқымды келедi. Мысалы, "Абай жолы" романын 
жазған М. Əуезов мазмұнды қиялдың кемеңгерi десе болады. Даналық қиялдау үлгiлерiн 
О. Бөкеев, Ш. Айтматов шығармаларынан да таныған жөн. 
            Қиялдың даралық сипаты оның еркiндiлiгiнен, яғни қиялды алға қойылған мiндетке 
ойыстырып,  қажеттi  нəти-жеге  ерiсу  үшiн  пайдалана  бiлу.  Жоғары  кемелденген  қиял 
иелерi  ойға  келген  бейнелердiң  əр  түрлiлiгiне  қарамастан,  негiзгi  бағыттан  алшақтамай, 
оларды  қажеттi  байланыстарға  келтiрiп,  бiр  идея  төңiрегiне  орайластыру  қабiлетiне 
ие.                И.  А.  Гончаров  өз  шығармашылық  iсiне  орай  келесiдей  ой  топшылайды: 
"Менiң алға жетелейтiн бiр бейнем мен басты ниетiм болады, ал жол-жөнекей кездейсоқ 
қолға iлiнгендердi негiзгi бейнеге қатысы болса, тере барам". 
             Ой  түйiнi  кем  қиял  фантазиялық  бағдарлаушы  мiндетi  болмаған,  байланыссыз 
желек  ойлар  төңiрегiндегi  арманшыл-дыққа  өтедi.  Əр  қилы  адамдар  қиялы  олардың 
кəсiби қызметiмен байланысып, негiзгi қажеттiлiктерiне тəуелдi келедi. Жеке адам бағыты 
оның  жоғары  сезiмталдығын  көтерiп,  осыған  орай  жарқын  жəне  сан - алуан  қияли  елес-
тердi  туындатады.  Жеке  адамның  даралық   ерекшелiгi  оның  аса  көп  қолданымындағы 
елестету типiне де байланысты келедi, мысалы көз елестерi, қозғалыс не есту елестерi. 
             Шығармашылық  қиялдың  көрiнiсi  осы  процестiң  тұрақтылығына  да  тəуелдi. 
Шығармашылық - ауытқуы  мол,  үздiксiз  əрекет.  Оның  шарықтауы,  тоқырауы жəне 
құлдырауы  алмасып  отырады.  Шығармашылықтың  ең  жоғары  деңгейi - шабыт.
Шабыттың сипаты - көңiл күйi шарықтауы, ой жарқындығы мен дəлдiгi, қарқындылығы мен 
жеке  күйзелiс  кемдiгi.  П.  И.  Чайковский  өзiнiң  шығармашылық  кейпi  жөнiнде  төмендегiнi 
жазады: "Кейбiрде  ойда  жоқ  дербес  жаңа  күй  əуенi  аян  болады.  Оның  қайдан  келетiнi-
ашылмас сыр". 
             Шығармашылық  шабыттың  жарқын  дəлелi  ретiнде   Аманқос  Мектептегiнiң 
майталман  күйшi  Шəмiл  Əбiлтай  тегiнiң  күй  шабыты  жөнiнде  жазған  "Сиқырлы  əуен, 
сырлы саз" мақаласынан үзiндi келтiргендi жөн көрдiк: "Шəмiлдi толғантқан бiр ой жиi-жиi 
мазалай  беретiн.  Ол  арманы - күйден  соғылған   Бекет  Атаның  күмбезiн  тұрғызу  едi... 
Майталман  күйшi...  Бекет  Ата  зиратына  əдейiлеп  бұрылып,  əулиеге  тəу  етiп,  басына 
түнейдi...  Ымырт  үйiрiлiп,  түн  қараңғысы  қоюланған  шақта  Шəмiлдiң  тұла  бойын  тер 
басып,  көкiрегiн  күй  кернеп  қоя  бердi,  пiрдiң  пəтихасын  алған  сыршыл  сазгердiң  өзегiн 

жарып, күй шалқыды... Қас қағым арасында Шəмiл дегбiр таппай, күй туып, жарылып кете 
жаздайды... 
             Əлгi  əуендi  тынбастан   пернеден  iздеп,  құмарынан  шыққанша  үкiлi  домбырасын 
безектетедi...  Аңсары  ауған  сазды  тартқан  сайын  Шəмiл  тұяғы  қызған  тұлпардай  ашыла 
түседi. Сөйтiп, келесi күнi қанат қаққан "Бекет –Ата" күйiмен Шəмiл Алматыға оралады...". 
             Əр  адамдағы  шабыт  шабысы,  оның  туындау  себебi  əртүрлi.  Шығармашылық 
қиялдың 
жемiстi 
болуы 
адамның 
ерiк 
күшiне, 
үздiксiз 
қажымас 
еңбегiне 
байланысты.                     И. Е. Репин айтқандай: "Шабыт - маңдай тер мəуесi".   
  
  
  
Қайталау жəне бекiту сұрақтары 
1.  Қиял процесi психологияда қалай түсiндiрiледi? 
2.  Қиял жəне басқа да психикалық құбылыстар арасындағы байланыс қандай? 
3.  Қиял əрекетiнiң өмiрдегi маңызын қалай түсiндiрер едiңiз? 
4.  Қиялдың адамда жүретiн физиологиялық процестермен байланысы неден көрiнедi? 
5.  Қиял түрлерi жəне олардың сипаттамасы қандай? 
6.  Жасампаз жəне шығармашыл қиялдар арасындағы айырмашылықтар қандай? 
7.  Арман табиғаты қандай? 
8.  Шығармашылық қиял түзудiң тəсiлдерi қандай? 
9.
      
Қиялдың жеке адамдық қасиеттерi қандай?

ЖЕКЕ АДАМ ЖƏНЕ ОНЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ҚАЛЫПТАРЫ МЕН ҚАСИЕТТЕРI
 
  
15-дəрiсбаян
 
  
Жеке адам жəне оның психологиялық табиғаты
 
  
Жоспары:   1. Жеке адам жөнiнде түсiнiк.  
2. Жеке адам мотивтерi.   
3. Жеке адамның бағыт-бағдары.  
                        4. Адамның психологиялық қорғанысы. 
  
1. Жеке адам жөнiнде түсiнiк 
Əлеуметтiк  қатынастар  субъектi  əрi  əлеуметтiк  мəндi  қасиеттердiң  иегерi  ретiнде 
əрбiр адам - жеке адам  болып сипатталады. 
"Жеке  адам"  түсiнiгiмен  қатар  бiздiң  қолданымымызда  "адам", "дара  адам", 
"даралық"  терминдерi  бiрге  жүр.  Бұл  түсiнiктердiң  əрқайсысы  өз  ерекшелiктерiмен 
ажыратылады,  бiрақ  бiр-бiрiмен  тығыз  байланысты.  Осылардың  iшiнде  ең  жалпыланған, 
көп  қасиеттердiң  бiрiгуiн - "адам"  түсiнiгi  қамтиды.  Адам - өмiр  дамуының  ең  жоғарғы 
деңгейiнiң көрiнiсi, қоғамдық еңбек барысының жемiсi əрi табиғат пен əлеуметтiк болмыс 
тұтастығын аңдататын тiршiлiк иесi. Алайда, адам əлеуметтiк-тектiк мəнге ие болғанмен, 
ол  жалпы  табиғат  туындысы  ретiнде - дара  адамдық  сипаты  жағынан  жанды  мақұлық 
дүниесiнен бөлектенбейдi. 
Дара адам - "homo sapiens" тектiлердiң өкiлi, адамдық  даму нышандарының  иесi -
нақты адам. 
Даралық - нақты  адамның  табиғи  жəне  əлеуметтiк  қабылдаған  қайталанбас 
ерекшелiктерi мен қасиеттерi. 
"Жеке адам" түсiнiгiне байланысты ең алдымен адам-ның қоғамдық мəндi сапалары 
еленедi. Адамның əлеуметтiк мəнi оның қоғаммен байланысында қалыптасады да көрiнiс 
бередi.  
Əрқандай  қоғамға  орай  адамның  қасиет,  сапа  өлшем-дерi  əрқилы  келедi.  Қоғам 
социологиясы нақты қоғамның психологиялық типiн анықтап отырады. 
Жеке  адам  көп  сатылы  құрылымға  ие.  Осыдан  жеке  адам  психологиялық 
құрылымының  ең  жоғарғы  да  жетекшi  деңгейi  қажеттiк - себеп  аймағы - жеке  адамның 
бағыт-бағдарынан, оның қоғамға, басқа тұлғаларға, өзiне қатынасынан жəне қоғамдық əрi 
еңбектiк  мiндеттерiнен  туындайды.  Сонымен  бiрге,  жеке  адам  үшiн  мəндi  құбылыс  тек 
оның ұстанған бағыттары ғана емес, оның өз қатынас мүмкiндiктерiн iске асыру қабiлетi де 
үлкен  маңызға  ие.  Ал,  бұл  өз  кезегiнде  адамның  iс-əрекеттiк  икемдiлiгiне,  оның  қабiлетi, 
бiлiмi жəне ептiлiгiне, көңiл-күй, ерiктiк жəне ақыл-ой сапаларымен байланысып жатады. 
Адам  өмiрге  дайын  қабiлет,  мiнез  жəне  қызығула-рымен  келмейдi,  бұлардың  бəрi 
белгiлi  табиғи  негiзде  адамның  өмiр  барысында  қалыптасады.  Адам  тəнiнiң  негiзi,  яғни 
генотипi  оның  анатомиялық-физологиялық  ерекшелiктерiн,  жүйке  жүйесiнiң  қозғалысын 
белгiлейдi.  Биологиялық  құрылым  иесi-адам  өткен  əулеттердiң  бiлiм,  салт,  заттай  жəне 
рухани  мəдениетi  күйiнде  топталған  өмiр  тəжiрибесiн  игерумен  ғана  жеке  адам
дəрежесiне көтерiледi., 
Жеке  адам  дамуы - өз  мүмкiндiктерiн  үздiксiз  кеңiтiп,  қажеттiлiктерiн  арттырып 
барумен  байланысты.  Осы  даму  деңгейi  нақты  адамға  тəн  болған  қарым-қатынастар 
аймағы-мен өлшенедi. Даму дəрежесi мардымсыз тұлғаның адам аралық қатынастары да
өте  жай,  күнделiктi  тiршiлiк  күйбеңiнен  аспайды.  Ал  даму  деңгейi  жоғары  болған  адам 
өзiнiң рухи мəртебелiгiмен, қоғамдық мəндi құндылық-тарымен ерекшеленедi. 
Əрбiр  дара  адам  өзiнiң  қоғамдағы  өмiрлiк  əдептерiн  реттеумен  күнделiктi  тiршiлiк 
проблемаларын шешiп бередi. Бiрдей қиыншылық, кедергiлердiң шешiмiн əр адам өз əдiс, 
тəсiлдерiмен табуы мүмкiн. Осыдан, жеке адамды танып, бiлу үшiн сол адамның алдында 
тұрған  өмiрлiк  мiндеттерiн,  оларды  iске  асыру  жолдары  мен  өмiр  барысында  ұстанған
принциптерiн жете бiлу қажет. 
Қоғамдық қатынастарға араласып жəне оларды бас-шылыққа ала отырып, адам сол 

қатынастардың ықпалында қалып қоймайды. Əрқандай дара тұлға өз дербестiгi мен 
ерекшелiгiне ие. 
Жеке адамның дербестiгi оның ең жоғары психи-калық сапасы - рухани дүниесiмен 
ұштасады. Рухани дүние дегенiмiз адам мəнiнiң ең биiк көрiнiсi, оның жалпы адамзаттық 
инабат парызды түсiне бiлуi, болмыстағы өз орнына сай қызмет ете алуы. Жеке адамның 
рухани жетiлгендiгi - бұл жоғары дəрежедегi саналық жетiлу, iзгi мұраттарды басшылыққа 
алу, сонымен бiрге, жаман ниеттер мен мезеттiк шен-шекпеннен, жалған белсендiлiк пен 
өтiрiк-өсектен  өзiн  аулақ  ұстай  алуы.  Ал  адамның  мұндай  қасиет,  сапаларды  өз  бойына 
дарытуы көбiне қоғамдық салтқа тəуелдi. Қоғамның даму дəрежесi неғұрлым төмен болса, 
ел iшiнде баршаны бiрдей теңестiру принципi өрiс алады да, ондай қоғам мүшелерiнiң көбi 
құлдық  бағыну  күйiнен  арыла  алмайды.  Дербестiгiнен  айырылып,  өз  бетiнше  ой 
жүгiртпеген адам, өзiн тұлғалық дамыту ниетiнен ажырап қалады. 
Жеке  адам  сапалары  сол  адамның  араласқан  қатынас-тар  өрiсiне,  əртүрлi 
əлеуметтiк  өмiр  аймағында  қызмет  ете  алу  қабiлетiне  байланысты  келедi.  Шығармашыл 
тұлға  тiкелей  қоршаған  əлеумет  шеңберiнде  қалып  қоймай,  өзiн  ауқымды  қоғам  аймағы 
негiзiнде  қалыптастыруға  ұмтылыс  жасайды.  Мұндай  адам  бойында  өзi  жасаған 
қауымның,  тiптi  бүкiл  қоғамның  болашақ  өркениетi  көрiнiп,  ол  өз  дəуiрiнiң  сапалық 
деңгейiнен  көш  iлгерi  жүредi.  Жеке  адамның  өз  дербестiгiне  ие  болуы  оның  тұйық 
əлеуметтiк  топқа  бағынышты  еместiгiн  көрсетумен  бiрге  сол  адамның  жоғарғы  деңгейде 
кемелден-генiнiң дəлелi. 
Жеке  адамның  дамуы,  яғни  оның  əлеуметтiк  ұнамды  қасиеттерiнiң  қалыптасуы 
белгiлi қоғамдық қолдау мен əлеуметтiк қажетсiнудi керек етедi. 
Дара  адамның  жеке  адам  санатына  көтерiлуi  үшiн  маңызды  факторлар: 

жүктеу/скачать 1,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: