Справочник предназначен учащимся школ, лицеев, колледжей, студентам, учителям и преподавателям, а также широкому кругу читателей, изучающих казахский язык

2-Ілік септік
Родительный  падеж
Ілік  септігіндегі  сөздер  кімнің?  кімдердің?  ненің?  нелердің? деген 
сұрақтарға  жауап  береді.  Ілік  септігінің  жалғаулары:  -ның,  -нің, 
-дың,  -дің,  -тың,  -тің.  Бұл  жалғаулар  буын  үндестігі  мен  дыбыс 
үндестігі  заңдылықтарын  сақтап  жалғанады.  Ілік  септігіндегі  сөз 
кебінесе анықтауыш болады.
Родительный  падеж  образуется 
с  помощью  фонетических 
вариантов  окончаний  родительного  падежа  -ның,  -нің,  -дың,  -дің, 
-тың, 
-тің, 
употребление 
которых 
регулируются 
законами 
сингармонизма.  Родительный  падеж  отвечает  на  вопросы  кімнің? 
кімдердің?  (чей?  чья?  чье?  кого?)  ненің?  нелердің?  (чего?). 
Существительные  в  форме  родительного  падежа  выступают  в 
предложении  в  качестве  определения.  Ердің  (кімнің?)  сыншысы  -  
елі  (мақал).  -   Ценитель достоинств  джигита  -   его  же  народ.  Қапа- 
ның  (ненің?)  кешелері  кең.  -  Улицы  города  широкие.
Ілік септік (Родительный  падеж)___________
26-кесте
Соңғы дыбыс (Конечный звук)
Буын
(Слог)
Дауысты, үнді м,н,ң 
1,11,111 жақ 
теуелдік жалғауы 
(Гласные, сонорные
м,н,ң,
1,11,111 лица пр.ф.)
Ұяң з,ж, үнді р,л,й,у 
(Звонкие з,ж, 
сонорные р,л,й,у)
Қатаң, үяң б,в,г,д 
(Глухие, звонкие 
б,в,г,д)
-ны ң
-ДЫҢ
-тың
Жуан
(Твердый)
бала-ның
бапа-м-ның
бала-ң-ның
бала-сы-ның
қыз-дың
қар-дың
сай-дың
су-дың  X
кітап-тың
Асқаров-тың
геолог-тың
хат-тың
-НІҢ
-дің
-тің
Жіңішке
(Мягкий)
бөлме-нің
бөлме-м-нің
бөлме-ң-нің
бөлме-сі-нің
гүл-дің
үй-дің
тәж-дің
көз-дің
есік-тің
кілт-тің
студент-тің
бесік-тің
З.Барыс септік_______________________________________________
Дательно-направительный  падеж 
~
Барыс  септігіндегі  сездер  кімге?  кімдерге? 
неге?  нелерге? 
қайда?  деген  сүрақтарға  жауап  береді.  Барыс  септігінің  жал- 
гаулары:  -«да,  -ке,  -ға,  -ге,  -а,  -е,  -на,  -не.  Бұл  жалғаулар  буын 
үндестігі  мен  дыбыс  үндестігі  заңдылықтарына  сәйкес  жалғанады. 
Барыс  септігіндегі  сөздер  кімге?  кімдерге?  неге?  нелерге?  деген 
сұрақтарға  жауап  бергенде  толықтауыш  болады  да,  кайда? 
сүрағына жауап  бергенде  пысықтауыш  болады.
35

Дательно-направительный  падеж  образуется  путем  прибавления 
окончаний:  -қа,  -ке,  -ға,  -ге,  -а,  -е,  -на,  -не,  которые  могут 
присоединяться  или  непосредственно  к  основе,  или  к  окончаниям 
множественного  числа, 
или 
к  окочаниям 
притяжательности. 
Окончания  регулируются  законами  сингармонизма.  Дательно­
направительный  падеж  отвечает  на  вопросы  кімге?  кімдерге? 
(кому?),  неге?  нелерге?  (чему?)  қайда?  (куда?). 
Существитель­
ные  в  форме  дательного  падежа  являются  обстоятельством  места, 
времени,  цели,  причины,  образа  действия,  а  также  косвенным 
дополнением.  Ол  досына  (кімге?)  хат  жазды.  -   Он  написал  письмо 
другу.  Білгеніңе  (неге?)  сенбе,  біліміңе  (неге?)_сен  (мақап).  -   На 
силу  не  рассчитывай,  на свои  знания  рассчитывай.  -   Мен Алматыға 
(қайда?)  жүретін  поезды  күтіп  тұрмын.  -   Я  ожидаю  поезд,  отпра­
вляющийся  в Алмату.
Барыс  септік  (Дательно-направительный  падеж)
27-кесте
Соңғы дыбыс 
(Конечный звук)
Буын
(Слог)
Дауысты,  үнді, 
ұяң з,ж 
(Гласные, 
сонорные, 
звонкие з,ж)
Қатаң, уяң 
б.в.г.д 
(Г лухие, 
звонкие 
б,в,г,д)
1,11 жақ тәуелдік 
жалғауы 
(1,11 лица
притяжатель­
ной формы)
!  III жақ тәуел- 
дік жалғауы 
(III лицо 
притяжатель­
ной формы)
Жуан
(Твердый)
-ға
бала-ға
қы з-ға
сай-ға
-ка
кітап-қа 
Аскаров-қа 
геолог-ка
-а
бала-м-а
бала-ң-а
кыз-ым-а
-на
бала-сы-на
қыз-ы-на
хат-ы-на
Жіңішке
(Мягкий)
а
-ге
гүл-ге
бөлме-ге
үй-ге
-ке 
кілт-ке 
есік-ке 
студент-ке
-е
белме-м-е
белме-ң-е
үй-ім-е
-не
белме-сі-не
үй-і-не
гүл-і-не
4.Табыс септік___________ __________________________ ____________ 
'
Винительный  падеж
Табыс  септігіндегі  сөздер  кімді?  нені?  кімдерді?  нелерді?  деген 
сұрақтарға  жауап  береді.  Табыс  септігінің  жалғаулары: 
-н ы ,-н і, 
-д ы ,-д і,-ты ,-ті,-н .  Бұл  жалғаулар  буын  және  дыбыс  үндестігі 
заңдылықтарын  сақтап  жалғанады.  Табыс  септігіндегі  сөз  тура 
толықтауыш  қызметін  атқарады.
Винительный  падеж  образуется  с  помощью  окончаний  -н ы ,-н і, 
-д ы ,-д і,-т ы ,-т і,-н ,  которые  могут  прибавляться  непосредственно  к 
основе,  окончаниям  множественного  числа,  окончаниям  притяжа­
тельности  в  соответствии  с законами  сингармонизма.  Винительный 
падеж  отвечает  на  вопросы  кімді?  кімдерді?  (кого?)  нені?  нелерді? 
(что?).  Винительный  падеж  используется  для  обозначения  прямого 
объекта 
(лица, 
предмета, 
явления, 
события), 
на 
который 
направлено  действие,  обозначаемое  переходным  глаголом. 
Мен 
Сараны  (кімді?)  көрдім.  -   Я  видела  Сару.  Оспан  газет  (не?  нені?) 
оқыды.  -   Оспан  читал  газету.  Біз  суды  (нені?)  өзеннен  аламыз.  -  
Мы  берем  воду  из  реки.
36

Табыс септік (Винительный  падеж)
28-кесте
Буын 
і
 
(Слог)
Соңғы дыбыс (Конечный звук)
Дауысты
(Гласные)
Үнді,  уяң э,ж
1,11 жақ тәуел. жал. 
(Сонорные,  звонкие
3,ж
1,11 лица пр.ф.) 
і
Қатаң.ұяң 
б,в,г,д 
(Глухие, 
звонкие б,в,г,д)
III жақ тәуелдік 
жалғауы
(III лицо 
притяжательной 
формы)
Жуан
(Твердый)
-ны
бала-ны
аға-ны
-ды
бапа-м-ды
бала-ң-ды
қыз-ды
-ТЫ
кітап-ты
Асқаров-ты
геолог-ты
-И
бала-сы-н
ҚЫ З-Ы -Н
аға-сы-н
Жіңішке
(Мягкий)
т
бөлме-ні
әке-ні
кеме-ні
-ді
бөлме-м-ді
бөлме-ң-ді
. V  •
______ Уй-ді______
И
 
•
-ТІ
кілт-ті
есік-ті
студент-ті
-н
бөлме-сі-н
әке-сі-н
үи-і-н
5.  Жатые септік 
Местный  падеж
Жатые  септігіндегі  сездер  кімде?  кімдерде? 
неде?  нелерде? 
қайда?  қашан?  деген  сұрақтарға  жауап  береді.  Жатые  септігінің 
жалғаулары:  -д а,-д е,-та,-те,-нд а,-нд е.  Бұл  жалғаулар  буын  жене 
дыбыс  үндестігі  заңдарына  сәйкес  жалғанады.  Жатые  септігіндегі 
сездер  кімде?  неде?  деген  сұрақтарға  жауап  беріп,  толықтауыш 
болады  да,  қайда?  қашан?  деген  сұрақтарға  жауап  бергенде 
пысықтауыш 
болады. 
Жатые 
септігіндегі 
сездер 
көбінесе 
пысықтауыштың қызметін  атқарады.
Местный  падеж  образуется  с  помощью  окончаний:  -д а ,-д е ,  -та, 
-те,-нда,-нде,  которые  прибавляются  к  основе,  окончаниям 
множественного 
числа 
и 
окончаниями 
притяжательности 
в 
соответствии  с  законами  сингармонизма.  Местный  падеж отвечает 
на  вопросы  кімде?  кімдерде?  (у  кого?  в  ком?)  неде?  нелерде?  (в 
чем?  на  чем?  у  чего?)  қайда?  (где?)  қашан?  (когда?).  В 
предложении  местный  падеж выполняет функцию  обстоятельства  и 
дополнения.  Қалада  (қайда?) досым  тұрады.  -   В  городе  живет  мой 
друг.  Сенің  жүрегіңде  (неде?)  адамға  деген  жылылық  бар.  -   В 
твоем  сердце есть тепло для людей.
септік  (Местный
Қатаң.үяң б,в,г,д 
(Глухие, звонкие 
б,в,г,д)
-та
кітап-та
Асқаров-та
геолог-та
Буын
(Слог)
Жуан
(Твердый)
падеж
Соңғы дыбыс (Конечный звук)
29-кесте
Дауысты, үяң з,ж,  үнді, 
1,11 жақ тәуелдік жалғауы 
(Гласные, звонкие з,ж, 
сонорные, 1,11 лица 
притяжательной формы
-да 
бала-да
бала-м-да 
бала-н-да
жақ төуелдік 
жалғауы 
(III лицо 
притяжательной
ІМЫ
•нда 
бала-сы-нда 
аға-сы-нда 
қыз-ы-нда
За—686
37

Жалғасы  (Продолжение)
Жіңішке
(Мягкий)
-де
бөлме-м-де
белме-ң-де
үй-де
-те
кіпт-те
есік-те
студент-те
-нде
бөлме-сі-нде
әке-сі-нде
үй-і-нде
б.Шығыс септік______________________________________________ _
Исходный  падеж
Шығыс  септігіндегі  сөздер  кімнен?  кімдерден?  неден?  нелерден? 
қайдан?  қашан?  деген  сұрақтарға  жауап  береді.  Шығыс  септігінің 
жалғаулары:  -д а н,-д е н ,-та н,-те н ,-н а н,-не н .  Бұл  жалғаулар  буын 
және дыбыс үндестігі  заңдылықтары  бойынша жапғанады.
Шығыс  септігіндегі  сөздер  жанама  толықтауыш  және  мекен, 
мезгіл  пысықтауыш  қызметін  атқарады.
Исходный  падеж  образуется  с  помощью  окончаний  -д ан,-д ен, 
-тан,  -тен,  -нан,  -нен,  использование  которых  регулируется 
законом  сингармонизма.  Исходный 
падеж  отвечает  на  вопросы 
кімнен?  кімдерден?  (от  кого?  у  кого?),  неден?  нелерден?  (от  чего? 
из  чего?),  қайдан?  (откуда?)  қашаннан?  (с  каких пор?).
В  предложении  существительные  в  форме  исходного  падежа 
являются  обстоятельством  места,  времени,  причины,  а  также 
косвенным  дополнением.  Біз  астанадан  (қайдан?)  келдік.  -   Мы 
приехали  из  столицы.  Радиодан  (неден?)  жаңалықтарды  естідім.
-   Я  слышал  новости  по  радио. 
Н
Қатаң, үяң 
б,в,г,д 
(Глухие, звонкие 
б,в,г,д)
Үнді м,н,ң,
1,11,111 жақ тәуелдік 
жапғауы 
(Сонорные м,н,ң, 
1,11,111 лица притяжатель 
_____ ной формы)
-нан 
бала-м-нан 
бала-ң-нан
_____ қыз-ы-нан
-нен
бөлме-сі-нен
әке-сі-нен
үй-і-нен
Буын
(Слог)
Жуан 
(Т вердый)
Жіңішке
(Мягкий)
Шығыс септік (Исходный  падеж)
30-кесте
Соңғы дыбыс (Конечный звук)
Дауысты, ұяң з,ж, 
унді р,л,й,у 
(Гласные, звонкие
з,ж, сонорные 
р.л.й.у)
-дан 
бала-дан 
қыз-дан 
сай-дан 
-ден 
бөлме-ден 
үй-ден 
тәж-ден
-тан 
кітап-тан 
Асқаров-тан 
геолог-тан 
-тен 
кілт-тен 
есік-тен 
студент-тен
7.Кемектес септік____________________ __ _______ -  ■
  < 
.  -  -,  .. 
. 
_
Творительный  падеж
Кемектес 
септігіндегі 
сездер 
кіммен? 
кімдермен? 
немен?
нелермен?  қалай?  деген  сұрақтарга  жауап  береді.  Кемектес
септігінің  жағаулары:  мен  (-м енен),  -бен  (-бенен),  -пен  (-пенен).
Бұл 
жалғаулар 
дыбыс 
үндестігі 
заңдылықтарына 
сәйкес
жалғанғанымен,  дыбыс  үндестігіне  бағына  бермейді.  Кемектес
38

септік  жалғауларының  жуан  сыңарлары  жоқ.  Сөздің  соңғы  буыны 
жуан  болса  да,  жіңішке  болса  да  жіңішке  жалғау  (-мен,-менен, 
-бен,-бенен,-пен,-пенен)  жалғанады.  Көмектес  септігіндегі  сөздер 
толықтауыш және  пысықтауыш  қызметін  атқарады.
Творительный  падеж  образуется  с  помощью  окончаний  -м е н  
(-м енен),  -бен  (-бенен),  -пен  (-пенен),  которые  прибавляются  к 
основе, 
окончаниям 
множественного 
числа, 
окончаниям 
притяжательности. 
Присоединение 
окончаний 
творительного 
падежа  не  подчиняется  закону  сингармонизма.  Творительный 
падеж  отвечает  на  вопросы  кіммен?  кімдермен?  (с  кем?),  немен?
Ғ 
нелермен?  (с  чем?),  қалай?  (как?).  В  предложении  существитель­
ные  в  форме  творительного  падежа  являются  дополнением, 
обстоятельством.  Ермекпен  (кіммен?)  бес  жыл  бірге  оқыдым.  -   Я 
учился  с  Ермеком  пять  лет  вместе. 
Берілген  тапсырманы 
абыроймен  (қапай?)  орындаған  жақсы.  -   Хорошо,  когда  выполняют 
порученное задание  на совесть.
Көмектес септік 
(Творительный  падеж)_________________ з 
1 -кесте
Буын
(Слог)
Соңғы дыбыс (Конечный звук)
Дауысты, үнді,
I,II,III жақ т.ж. 
(Гласные, сонорные, 
1,11,111 лица пр.ф.)
Ұяң з,ж 
(Звонкие з.ж)
Қатаң, уяң 
б,в,г,д 
(Глухие, звонкие 
б,в,г,д)
Жуан/жіңішке
(Твердый/мяг­
кий)
-мен/-менен
бала-мен
бала-м-мен
бала-ң-мен
бала-сы-мен
-бен/-бенен
қыз-бен
тэж-бен
сіз-бен
көз-бен
-пен/-пенен
кілт-пен
кітап-пен
студент-пен 
і 
Асқаров-пен
С ептік жалғауларының  мағыналық жағынан  бөлінуі 
Деление  падежных  окончаний  по  значению
Септіктер  білдіретін  мағынасына,  атқаратын  қызметіне  қарай  екі топқа 
бөлінеді: 
грамматикалық
 және 
көлемдік
 септіктер.
Падежи  по  значению  и  по  выполняемой  функции  делятся  на  две 
группы:  грамматические  и  пространственные падежи.
1-Грамматикалық септіктер________________
Грамматические  падежи
Г
оамматикалык,  септіктер:
  а)  атау;  ә)  ілік;  б)  табыс.  Грамматика-
лык  септіктер  (атау,  ілік,  табыс)  негізінен  тек  заттық  мэнмен
байланысты,  қимылды  атқарушы  (бастауыш),  не  оның  объектісі
(тура  толықтауыш),  не  заттың  меншікгік,  қатынастық  (анықтауыш) 
мәнін  білдіреді.
Грамматические  падежи:  а)  именительный;  э)  родительный;  б)ви- 
нительный.
а) 
Атау  түлғалы  зат  есім  сейлемде  бастауыш  қызметін  атқарады. 
Именительный  падеж  в  предложении  выполняет  функцию  под-
39

лежащего.  Например:  Дархан  (кім?)  хат  жазды.  -   Дархан  написал 
письмо.  Саралар  (кімдер?)  бүгін  барады.  -   Сара  и другие,  живущие 
вместе  с  ней,  пойдут  сегодня.  Құстар  (нелер?)  келді.  -   Птицы  при­
летели.  Суык  желдер  (нелер?)  соғып  кетті.  -   Подули  холодные 
ветри.
ә)  Сейлемде  ілік  септікті  сез  анықтауыш  қызметін  атқарады. 
Слова  в  родительном  падеже  в  предложении  играют  роль  опреде­
ления.  Например:  Наташаның  (кімнің?)  кітабы.  -   Книга  Наташи. 
Мынау  менің  (кімнің?)  қапамым.  -   Это  моя  ручка.  Күзде  ағаштың 
(ненің?)  жапырақтары  жерге  түседі.  -   Осенью  листья  деревьев
падают на землю.
б) 
Табыс  септік тура  объектіні  білдіреді де,  саВақты  етістіктермен 
тіркесіп,  сейлемде  тура  толықтауыш  қызметін  атқарады.  Вини­
тельный  падеж  прямо  указывает  на  объект  и  соединяясь  с  пере­
ходным  глаголом  образует  прямое  дополнение  в  предложении. 
Например:  Жадыра  маған  дәптерін  (нені?)  берді.  -   Жадыра  мне 
дала свою тетрадь.  Айгерім  шай  (не?)  ішті.  -  Айгерим  пила чай.
2.Көлемдік септіктер 
___________________________________________
Пространственные  падежи
Көлемдік  септіктер:  а)  барыс;  э)  жатые;  б)  шығыс;  в)  кемектес. 
Барыс,  жатые,  шығыс,  кемектес  септіктер  қимылдың,  іс-әрекеттің 
кімге,  неге  бағытталғанын,  мақсатын,  кейде  мекенін,  мезгілін, 
келемін,  іс-әрекеттің  неден,  қайдан  шыққанын,  қалай  істелгенін 
білдіріп,  сейлемде  жанама  толықтауыш,  баяндауыш,  пысықтауыш
қызметін  атқарады.
Пространственные  падежи:  а)дательный;  б)местный;  в)исходный;
г)творительный.  Дательный,  местный,  исходный,  творительный 
падежи  показывают  куда,  кому,  чему  направлено  действие  или 
откуда,  отчего  происходит  действие,  также  показывают  время, 
цель  действия.  При  этом  в  предложении  они  выполняют  функцию 
косвенного дополнения,  сказуемого,  обстоятельства.
Дательно-направительный  падеж  (барыс  септік). 
Например: 
Дәурен  ауылга  (қайда?)  кетті.  -  Даурен  уехал  в  аул.  Балаға  (кімге?) 
карындаш  бер.  -   Дай  мальчику  карандаш.  Мен  мектепке  шөйін 
(қайда?)  жаяу  келдім.  -   Я  шел до  школы  пешком.
Местный  падеж  (жатые  септік).  Например:  Біржанда  (кімде?) 
билет бар.  -  У  Биржана  есть билет.  Кітап  шкафта  (қайда?)  жатыр.  -  
Книга  лежит  в  шкафу.  Күзде  (қашан?)  оқу  бастапады.  -   Осенью
начинаются  занятия. 
I 
і  г 
.
Исходный  падеж  (шығыс  септік).  Например:  Мен  Серсеннен 
(кімнен?)  хат  апдым.  -   Я  получил  от  Сарсена  письмо.  Мұхит 
теңізден  (неден?)  үлкен.  -   Океан  больше  моря.  Студенттер 
практикадан  (қайдан?)  келді.  -   Студенты  вернулись  с  практики. 
Мектепте  бірінші  қыркүйектен  (қашан?)  оку басталады.  -   Занятия  в
школе  начинаются  с  первого  сентября.
Творительный  падеж  (кемектес  септік).  Например:  Кеше  оқу 
залында  соғыс  ардагерлерімен  (кімдермен?)  кездесу  болды.  -  
Вчера  в читальном  зале  проводилась встреча  с  ветеранами  войны.
40

ЖІКТІК ЖАЛҒАУ 
Личные  окончания
Сөзге  жіктік  жалғауының  жапғанып  түрленуі  сөздің  жіктелуі  деп 
атапады.  Қазақ  тілінде  есімдер  (зат  есім,  сын  есім,  сан  есім,  есімдік) 
де,  етістіктер  де  жақ  бойынша  түрлене  алады.  Жіктік  жалғаулары 
жақтық  мағына  берумен  қатар  жекеше,  көпше  мағыналарды  да  бере 
алады. 
Қай  сөз  табы  болса  да, 
сөйпемде 
баяндауыш  қызметін 
атқарғанда  жіктеледі.
Есімдердің  болымсыз түрлері  емес  сөзінің тіркесуі  арқылы жасалады 
да,  жіктік  жалғау  емес  сөзіне  жалғанып,  I,  ІІ-жақ  жекеше,  көпше  түрде 
болады.  ІІІ-жаққа жіктік жалғау жалғанбайды.
Личные 
окончания 
показывают,  что  представляют  собой  данные 
предметы  (кем,  чем  они  являются).  В  казахском  языке  существитель­
ные, 
прилагательные,  числительные,  местоимения,  так  же  как 
и 
глаголы,  принимают  личные  окончания.  Например:  Мен  студент-пін.
-   Я  студент.  Беріміз дос-пыз.  -   Мы  все друзья.
Слова  с личными  окончаниями  в  предложении  всегда  выступают 
в  качестве  сказуемого.  Поэтому личные  окончания  еще  носят  название 
окончаний  сказуемости.
В  отрицательной  форме  личные  окончания  присоединяются  к  слову 
(отрицанию)  емес,  в  единственном  и  множественном  числе  1,11  лица.  В 
III  лице  не  имеет  личных  окончаний.  Например:  Сендер  оқушы  емес- 
сіңдер.  -   Вы  не  школьники.  Ол  студент емес.  -  Он  не студент.
32-кесте
Жіктік жалғау (Личные окончания)
Соңғы дыбыс 
(Конечный звук)
Жекеше түрі 
(Единственное число)
Кепше түрі
(Множественное число)
Жалғаулар
(Окончания)
Мысалдар
(Примеры)
Жалғаулар
(Окончания)
Мысалдар
(Примеры)
I жақ (1 лицо)
Дауысты,  үнді 
р,л,й (Гласные,
сонорные ргЛ.й)
-МЫН
Мен оқушы-мын
-мыз
Біз оқушы-мыз
-МІН
Мен суретиіі-мін
-М ІЗ
Біз суретші-міз
Ұяң з,ж
-бын
Мен ұстаз-бын
-быз
Біз үстаз-быз
»
  9
(Звонкие з,ж)
-6ІН
Мен егіз-бін
-біз
Біз егіз-біз
Қатаң,  ұяң 
б,в,г,д (Глухие, 
звонкие б,в,г,д)
-ПЫН
Мен геолог-пын
-пыз
Біз геолог-пыз
-ПІН
Мен студент-пін
-ПІЗ
Біз студент-піз
II жак, (II лицо)
Дауысты,  үнді 
р,л,й (Гласные, 
сонорные р,л,й)
-СЫҢ
Сен оқушы-сың
-сыңдар
Сендер оқушы-сыңдар
-СІҢ
Сен суретші-сің
-сіңдер
Сендер суретші-сіңдер
Ұяң з,ж
-СЫҢ
Сен үстаз-сың
-сыңдар
Сендер ұстаз-сыңдар
(Звонкие з,ж)
-СІҢ
Сен егіз-сің
-сіңдер
Сендер егіз-сіңдер
Қатаң,  ұяң 
б,в,г,д (Глухие, 
звонкие 6, в, г л )
-СЫҢ
Сен геолог-сың
-сыңцар
Сендер  геолог-сыңдар
-СІҢ
Сен студент-сің
-сіңдер
Сендер студент-сіңдер
I | 
\\
41

Жалғасы  (Продолжение)
II 
жақ,  сыпайы түрі 
(II 
лицо,  вежливая форма)
Дауысты,  үнді 
р,л,й  (Гласные, 
сонорные  р,л,й)
-СЫЗ
Сіз оқушы-сыз
-сыздар
Сіздер оқушы-сыздар
-СІЗ
Сіз суретші-сіз
-сіздер
Сіздер  суретші-сіздер
Ұяң з,ж 
(Звонкие з,ж)
-СЫЗ
Сіз ұстаз-сыз
-сыздар
Сіздер  ұстаз-сыздар
-СІЗ
СІз егіз-сіз
-сіздер
Сіздер  егіз-сіздер
'  . 
•  , 
И  • 
...  -  I
Қатаң,  уяң 
б,в,г,д (Глухие, 
звонкие  б,в,г,д)
-СЫЗ
Сіз геолог-сыз
-сыздар
Сіздер  геолог-сыздар
-СІЗ
Сіз студент-сіз
-сіздер
Сіздер  студент-сіздер
III 
жақ 
(III 
лицо)
Дауысты,  үнді 
р,л,й  (Гласные, 
сонорные  р,л,й)
0
Ол оқушы
0
Олар  оқушы
0
Ол суретші
0
Олар  суретші
Ұяң з,ж 
(Звонкие з,ж)
0
Ол ұстаз
0
Олар  үстаз
0
Ол егіз
* 
+
т
Олар  егіз
Қатаң,  үяң 
6,в,г,д (Глухие, 
звонкие  6,в,г,д)
0
Ол  геолог
0  
!
Олар  геолог
0
Ол студент
0
 
^
5
^
2
Олар  студент
Ескерту:  Кеиде “егіз" сөзі “егіздің сыңары" деп аитылады.  Мыс.:  Мен егізбін ->  Мен егіздің 
сыңарымын.  Сен егізсің ->■ Сен егіздің сыңарысың. Сіз егізсіз -* Сіз егіздің сыңарысыз.
Зат есімдердің  жіктелуі 
(Спряжение  имен  существительных)
ЗЗ-кесте
1 
Жекеше  түрі  (Единственное  число)
Жақ
(Лицо)
Болымды түрі 
(Положительная форма)
Жақ
(Лицо)
Болымсыз түрі 
(Отрицательная форма)
І.Мен
оқушы-мын
дәрігер-мін
І.Мен
оқушы  емес-пін 
дәрігер емес-пін
II.Сен
оқушы-сың
дәрігер-сің
ІІ.Сен
оқушы емес-сің 
дәрігер емес-сің
Сіз
(сыпайы
түрі)
II.  Ол
оқушы-сыз
дәрігер-сіз 
1
оқушы
дәрігер
Сіз
(сыпайы
түрі)
III.  Ол
оқушы  емес-сіз 
дәрігер емес-сіз
оқушы  емес
дәрігер емес
Көпше түрі  (Множественное  число)
1.  Біз
оқушы-мыз
дәрігер-міз
1.  Біз
оқушы емес-піз 
дәрігер емес-піз
П.Сендер
оқушы-сыңдар
дәрігер-сіңдер
ІІ.Сендер
оқушы емес-сіңдер 
дәрігер емес-сіңдер
Сіздер
оқушы-сыздар
дәрігер-сіздер
Сіздер
оқушы  емес-сіздер 
дәрігер емес-сіздер
III.  Олар
оқушы
дәрігер
III.  Олар
оқушы емес 
дәрігер  емес
42

Сын есімдердің  жіктелуі
(Спряжение имен  прилагательных)
_ 
34-кесте
Жекеше түрі (Единственное число)
Жақ
(Лицо)
Болымды түрі 
(Положительная форма)
Жақ
(Лицо)
Болымсыз түрі 
(Отрицательная форма)
І.Мен
ақылды-мын
күшті-мін
І.Мен
ақылды емес-пін 
күшті емес-пін
II.Сен
ақылды-сың
күшті-сің
ІІ.Сен
ақылды емес-сің
күшті емес-сің
А
Сіз
ақылды-сыз
күшті-сіз
Сіз
ақылды емес-сіз 
күшті ёмес-сіз
111.0л
ақылды 
|  күшті
ІІІ.Ол
ақылды емес 
күшті емес
_______________________ Кепше түрі (Множественное число)
І.Біз
ақылды-мыз
күшті-міз
І.Біз
ақылды емес-піз 
күшті емес-піз
И.Сендер
ақылды-сыңдар
күшті-сіңдер
ІІ.Сендер
ақылды емес-сіңцер 
күшті емес-сіңдер
Сіздер
ақылды-сыздар
күшті-сіздер
Сіздер
ақылды емес-сіздер 
күшті емес-сіздер
ІІІ.Олар
ақылды
күшті_____________________
ІІІ.Олар
ақылды емес
күшті емес_________________
Сан есімдердің жіктелуі 
(Спряжение имен числительных)
_________________________ 
35-кесте
Жекеше түрі (Единственное число)
. Жақ 
(Лицо)
Болымды түрі 
(Положительная 
форма)
Жақ
(Лицо) 
|
Болымсыз түрі 
(Отрицательная форма)
І.Мен
алтыншы-мын
І.Мен
алтыншы емес-пін
бірінші-мін
бірінші  емес-пін
II.Сен
алтыншы-сың
ІІ.Сен
алтыншы емес-сің
бірінші-сің
бірінші емес-сің
Сіз
алтыншы-сыз
Сіз
алтыншы емес-сіз
бірінші-сіз
бірінші  емес-сіз
III. Ол
алтыншы
ІІІ.Ол
алтыншы емес
бірінші
бірінші емес
36-кесте
Көпше түрі (Множественное число)
І.Біз
И.Сендер
Сіздер
ІІІ.Олар
алтыншы-мыз
бірінші-міз
алтыншы-сыңдар
бірінші-сіңдер
алтыншы-сыздар
бірінші-сіздер
алтыншы
бірінші_________________ 1
I.Біз
II.Сендер 
Сіздер
III.Олар
аптыншы емес-піз 
бірінші емес-піз 
алтыншы емес-сіңдер 
бірінші емес-сіңдер 
алтыншы емес-сіздер 
бірінші емес-сіздер 
алтыншы емес
бірінші емес_________________
и

Есімдіктердің жіктелуі 
(Спряжение  местоимений)
£ 
37-кесте
Жекеше түрі  (Единственное число)
Жақ
(Лицо)
Болымды түрі
(Положительная форма)
Жақ
(Лицо)
Болымсыз түрі
(Отрицательная форма)
I.  Мен
II.Сен 
Сіз
III.Ол
осында-мын
езімде-мін
осында-сың
өзіңде-сің
осында-сыз
өзіңізде-сіз
осында
езінде
I.  Мен
II.Сен 
Сіз
III.Ол
осында емес-пін 
езімде  емес-пін
осында емес-сің 
өзіңде емес-сің
осында емес-сіз
«
4
В  ■ *
өзіңізде  емес-сіз
осында емес 
езінде емес
38-кесте
Кепше түрі  (Множественное число)
I.  Біз
II.  Сендер 
Сіздер
III.Олар
осында-мыз
езімізде-міз
осында-сыңдар
ездеріңде-сіңдер
осында-сыздар 
өз дер і нде - сі з де р
осында
езінде
I.  Біз
II.Сендер 
Сіздер
III.Олар
осында емес-піз 
өзімізде емес-піз
осында емес-сіңдер 
өздеріңде емес-сіңдер
осында емес-сіздер 
өздеріңде емес-сіздер
осында емес 
өзінде емес
ьтютіктердің  жіктелуі 
(Спряжение  глаголов)
__________________ Жай түрі  (Простая  форма) 
39-кесте
Жекеше  түрі  (Единственное число)
Жақ
Осы  шақ
Өткен  шақ
Келер  шақ
(Лицо)
(Настоящее время)
(Прошедшее время)
(Будущее  время)
І.Мен
отыр-мын
отыр-ды-м
отыр-а-мын
түр-мын
тұр-ды-м
түр-а-мын
жатыр-мын
жат-ты-м
жат-а-мын
жүр-мін
жүр-ді-м
жүр-е-мін
II.Сен
отыр-сың
отыр-ды-ң
отыр-а-сың
түр-сың
түр-ды-ң
түр-а-сы ң
жатыр-сың
жат-ты-ң
жат-а-сың
жүр-сің
жүр-ді-ң
жүр-е-сің
Сіз
отыр-сыз
отыр-ды-ңыз
отыр-а-сыз
тұр-сыз
тұр-ды-ңыз
түр-а-сыз
жатыр-сыз
жат-ты-ңыз
жат-а-сыз
ж үр-сіз
жүр-ді-ңіз
ж үр-е-сіз
III.Ол
отыр
отыр-ды
отыр-а-ды
түр
тұр-ды
түр-а-ды
жатыр
жат-ты
жат-а-ды
жүр
ЖҮР-ДІ 
.«
жүр-е-ді
44

Етістіктердің  жіктелуі
(Спряжение глаголов)
_____________ _______ _____________________ Жай турі (Простая форма) 
40-ке'
-  ІВэпшвг  турі (Множественное числом 
^
Жақ
(Лицо)
Осы шақ 
(Настоящее время)
Өткен шақ
(Прошедшее время)
Келер шақ 
(Будущее время)
I.  Біз
отыр-мыз
отыр-ды-қ
отыр-а-мыз
түр-мыз
түр-ды-қ
тұр-а-мыз
жатыр-мыз
жат-ты- қ
жат-а-мыз
жүр-міз
жүр-ді-к
жүр-е-міз
II.  Сендер
отыр-сыңдар
отыр-ды-ңдар
отыр-а-сыңдар
түр-сыңдар
түр-ды-ңдар
түр-а-сыңдар
жатыр-сыңдар
Ф
жат-ты-ңдар
жат-а-сыңдар
жүр-сіңдер
жүр-ді-ңдер
жүр-е-сіңдер
Сіздер
отыр-сыздар
отыр-ды-ңыздар
отыр-а-сыздар
тур-сыздар
түр-ды-ңыздар
түр-а-сыздар
жатыр-сыздар
и
жат-ты-ңыздар
жат-а-сыздар
жүр-сіздер
жүр-ді-ңіздер
жүр-е-сіздер
III.  Олар
отыр
отыр-ды
отыр-а-ды
түр
түр-ды
түр-а-ды
жатыр
жат-ты
жат-а-ды
жүр
жүр-ді
жүр-е-ді
Етістіктердің  жіктелуі 
(Спряжение  глаголов)
Курделі турі (Сложная форма)  41 -кесте
Жекеше түрі  (Единственное число)
Жақ
(Лицо)
Осы шақ 
(Настоящее время)
Өткен шақ 
(Прошедшее время)
Келер шақ 
(Будущее время)
I.  Мен
айтып отыр-мын
сөйлеп тұр-мын
жазып жатыр-мын 
оқып жүр-мін
аитып отыр-ды-м 
сөйлеп түр-дьі-м 
жазып жат-ты-м 
оқып жүр-ді-м
айтып отыр-а-мын 
сөйлеп түр-а-мын 
жазып жат-а-мын 
оқып жүр-е-мін
Й Сен
айып  отыр-сың 
| 
сөйлеп түр-сың 
! 
жазып жатыр-сың 
оқып жүр-сің
айтып отыр-ды-ң 
сөйлеп түр-ды-ң 
жазып жат-ты-ң 
оқып жүр-ді-ң
айтып отыр-а-сың 
сөйлеп түр-а-сың 
жазып жат-а-сың 
оқып жүр-е-сің
Сіз
айтып отыр-сыз 
сөйлеп түр-сыз 
жазып жатыр-сыз
оқып жүр-сіз
айтып отыр-ды-ңыз 
сөйлеп түр-ды-ңыз 
жазып жат-ты-ңыз 
оқып жүр-ді-ңіз
айтып отыр-а-сыз 
сөйлеп түр-а-сыз 
жазып жат-а-сыз 
оқып жүр-е-сіз
III.  Ол
аитып отыр 
сөйлеп түр 
жазып жатыр 
оқып жүр
аитып отыр-ды 
сөйлеп түр-ды 
жазып жат-ты 
оқып жүр-ді
айтып отыр-а-ды 
сөйлеп түр-а-ды 
жазып жат-а-ды 
оқып жүр-е-ді
45
Ч

ы і сті кте рд і ң  жі кте л у і 
(Спряжение глаголов)
Курделі түрі (Сложная  форма)  42-кесте
Көпше  түрі  (Множественное число)
Жақ
(Лицо)
Осы  шақ 
(Настоящее  время)
Өткен шақ 
1 
(Прошедшее  время)
Келер  шақ 
(Будущее  время)
1.  Біз
айтып  отыр-мыз 
сөйлеп түр-мыз 
жазып жатыр-мыз 
оқып жүр-міз
айтып отыр-ды-қ 
сөйлеп түр-ды -қ 
жазып жат-ты-қ 
оқып жүр-ді-к
айтып  отыр-а-мыз 
сөйлеп түр-а-мыз 
жазып жат-а-мыз 
оқып ж үр-е-м із
II.  Сендер
айтып отыр-сыңдар 
сөйлеп түр-сыңдар 
жазып жатыр-сыңдар 
оқып жүр-сіңдер
айтып отыр-ды-ңдар 
сөйлеп түр-ды-ңдар 
жазып жат-ты-ңдар 
оқып жүр-ді-ңдер
сійтып отыр-а-сыңдар 
сөйлеп түр-а-сыңдар 
жазып жат-а-сыңдар 
оқып жүр-е-сіадер
Сіздер
айтып отыр-сыздар 
сөйлеп түр-сыздар 
жазып жатыр-сыздар  . 
оқып жүр-сіздер
айтып отыр-ды-ңыздар 
сөйлеп түр-ды-ңыздар 
жазып жат-ты-ңыздар 
оқып жүр-ді-ңіздер
айтып отыр-а-сыздар 
сейлеп түр-а-сыздар 
жазып жат-а-сыздар 
оқып жүр-е-сіздер
III.  Олар
айтып отыр 
сөйлеп түр 
жазып жатыр 
оқып жүр
айтып отыр-ды 
сейлеп түр-ды 
жазып жат-ты 
оқып жүр-ді
айтып отыр-а-ды 
сейлеп түр-а-ды 
жазып жат-а-ды 
оқып жүр-е-ді
Жалғаулардың орын тәртібі 
(Порядок присоединения  окончаний) 
Қазақ тілінде  қосымшалардың  өзіндік жалғану тәртібі  бар.  Түбір  сөзге 
жүрнақ,  содан  кейін  көптік,  тәуелдік,  септік  және  жіктік  жалғаулары 
бірінен  соң бірі  жалғанады. 
ІМ Н Н в
Қосымшалар (Аффиксы)
СӨЗ
(Слово)
жүрнақ
(суффикс)
кептік жалғау
(окончание
множествен­
ности)
тәуелдік
жалғау
(окончание
притяжатель­
ности)
септік
жалғау
(падежное
окончание)
жіктік
жалғау
(личное
окончание)
Ән-ш і-лер-іңіз-ден-біз  (Мы  от ваших певцов)
ән  -  түбір сөз 
(основа)
ші  -  сөз тудырушы жүрнақ 
(словообразующий суффикс)
лер -  көптік жалғауы 
(окончание  множественности)
іңіз  -  II  жақ,  тәуелдік жалғауы,  сыпайы түрі  (II лицо,  притяж.окон.,  вежл.форма)
ден -  септік жалғауы 
(падежное окончание)
біз  -   I жақ,  ж іктік жалғауы,  көпше түрі,  (I лицо, лич.оконч.,  множ.чис.)
46

СӨЗ ТАПТАРЫ 
Части  речи
Тіліміздегі  сөздердің  лексика-грамматикапық  мағыналарына  қарай 
саралануын  сөз  таптары  дейміз.  Қазақ  тіліндегі  сөз  таптарының 
саны  9  (тоғыз).
Части  речи  -   это  лексико-грамматические  классы  слов,  которые 
имеют  свойственные  им  значения,  грамматические 
признаки  и 
формы 
изменения.  В  казахском 
языке 
обычно 
выделяются 
9 
(девять)  частей  речи.
Қазақ  тіліндегі  барлық  сөздер  семантикапық,  морфологиялық  белгі- 
леріне  және  сөйлемдегі  орнына  қарай  үш  үлкен  топқа  бөлінеді.  Олар  -  
атаушы сөздер,  көмекш і сөздер
 жене 
одағай сөздер.
В  казахском  языке  все  слова,  исходя  из  их  семантики,  функции  и 
места  расположения  в  предложениях  делятся  на 
три  группы.  Они: 
знаменательные  слова  (атаушы  сездер),  служебные  слова  (көмекші 
сездер),  междометия  (одагай  сездер).
Атаушы  сездер  -   лексикалык,  та,  граматикалық  та  мағыналары  бар
және  белгілі  бір  сұраққа  жауап  беретін  сездер.  Атаушы  сездерге  зат
есім,  сын  есім,  сан  есім,  есімдік,  етістік,  үстеу  және  еліктеу  сездер 
жатады.
Знаменательные слова  имеют лексические  (это то,  что  соотносится  с 
каким-то  предметом,  признаком,  действием  и  другим  значениям) 
и 
грамматические  значения;  могут  отвечать  на  определенные  вопросы.  К 
ним  относятся:  имена  существительные  (зат  есім),  имена  прилага­
тельные  (сын  есім),  Имена  числительные  (сан  есім),  местоимения 
(есімдік),  глагол  (етістік),  наречие  (үстеу)  и  подражательные  слова 
(еліктеу сездер).
Көмекш і  сездер  -   лексикалық  дербес  мағыналары  солғындаған 
сездер.  Көмекші  сездерге  шылау  сездер,  сонымен  бірге  жеке  сез  табы 
ретінде жұмсалмайтын  кемекші есім,  көмекші етістік жатады.
Служебные  слова  лишены  лексических  значений  (т.е.  ни  с  чем 
конкретным  в  объективной  действительности  не  соотносятся).  К  ним 
относятся:  союзы  (шылау),  служебные  имена  (көмекші  есім),  вспомо­
гательные глаголы  (көмекші етістік).
Одағай  сездер  -   ешқандай  белгілі  ұғымды  білдіре  алмайтын,  сөй- 
лемде  ешқандай  сөйпем  мүшесі  қызметін  атқармайтын,  тек  адамның 
кеңіл  күйі,  ішкі  сезімін  ғана  білдіретін  сөздер.
Междометия  (Одағай  сездер).  Слова  этого  класса  отличаются  тем, 
что  они  не  имеют ни лексических,  ни  грамматических значений.
43-кесте
1
.
2
.
Сөз  таптары
Зат есім 
Сын есім
3.  Сан  есім
4.  Есімдік 
Етістік 
Үстеу 
Шылау
Еліктеу сездер
О л а ғ а й
5.
6
.
7.
8

жүктеу/скачать 11,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: