Свидетельство



Pdf көрінісі
бет24/26
Дата24.03.2017
өлшемі5,64 Mb.
#10196
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   26

219
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
көрсетілген  тіркеске  үқсас  синтаксистік  қүрылымдар  жоғарыдағы  соңғы 
аталған «Мүғалімдерге» мэтінінен орын алған: жадында цалдырарга керек. 
өз  ойымен  ойларга  керек  үлгілі  боларга  керек,  кезек  берерге  керек,  қарап 
отырарга керек байқағанын сездірерге керек түзеттірерге керек айттырып 
шыгарарга  керек.  Мүнда,  эрине,  мақалалардың  көлемі  де,  тақырыбы  да 
талдауға  алынып  отырған  синтаксистік  конструкциялардың  сан  мөлшері 
жағынан өзара сәйкес келмеуіне ықпал етуі мүмкін. Ал, жалпы, бүл сияқты 
синтаксистік деңгейдегі өзара балама тілдік бірліктердің қолданылу жиілігіне 
қарай оны автордың идиолектісі ретінде қабылдап,  Алашүлы Азамат жэне 
М.  Д.  бүркеншік есімдерінің  бір  ғана түлғаға тиесілі  екендігі түрғысынан 
болжам жасауға болады.
Алашүлы Азамат жэне М. Д. бүркеншік есімдерімен «Қазақ»,«Айқап» 
газеттеріне жарияланған мақалалардағы тілдік үқсастықтарды ой, идеяның 
семантикалық-мазмүндық  жағынан  жэне  метафоралық  қолданыстардың 
біркелкілігі жағынан да топтастыруға болады.
Мэтін атрибуциясы тікелей жазбаша сөзі арқылы тілдік түлғаны тануға, 
оны автор ретінде сәйкестендіруге бағытталады. Бүл түрғыда тілдік түлғаны 
жазбаша  сөзі  арқылы  зерттеу  оның тілдік дағдыларын  қарастырумен  ғана 
шектелмеуі  тиіс.  XX  ғасырдың  басында  түрлі  басылымдарда  бүркеншік 
есімдермен қоғамдық-элеуметтік, саяси-идеологиялық мэселелер бойынша 
үзбей  мақалалар  жазған  жасырын  авторды  анықтауда  оның  мэтініне 
(мақаласына)  прагматикалық  аспектіде  де  талдау  жүргізу  маңызды. 
Интерпретаторлардың тілдік таңбаны қолдану жэне қабылдау ерекшеліктері 
арасындағы  қатынастарды  қарастыратын  тіл  прагматикасы  (грек,  prag­
ma  -   іс-әрекет)  мэтінді  зерттеу  барысында  тілдік  таңбаны  қолданушы 
субъектінің (я сөйленіс, я мэтін, я дискурс авторының) өз көздеген мақсатын 
жүзеге  асыруына  оңтайлы  келуіне  орай  тілдік  қүралдары  іріктеп  қолдану 
ерекшеліктері,  ниет-пиғылы,  стратегиясымен  бірге,  комуниканттар  (бүл 
жерде мақала авторы мен оқырман) арасындағы фондық білім, прессупозиция 
түрғысындағы қатынастарды да зерттеуді қамтиды.
Бүркеніш  есімдермен  қоғамдық-элеуметтік,  саяси-идеологиялық 
мэселелер бойынша үзбей мақалалар жазған жасырын автор өз қолтаңбасы 
жайынан прагматикалық сипатта әредік білдіріп қояды. Яғни түрлі бүркеніш 
есіммен  жарияланған  мақалалардың  авторының  бір  гана  субъект  екені 
прагматикалық жагынан,  атап айтқанда,  кейде  прессупозиция жағдайында 
да анықталады деуге болады. Мысалы, М. Д. бүркеніш есімімен жарияланған 
«Земство не нәрсе» («Қазақ»,  1913 ж. №41) мақалада:  «Қазақтың надандық 
һэм  өнерсіздік  жаласын  жүрттың  көбі  жалғыз  көпшілікке  жауып  жүр. 
Тексеріп  қарасақ,  мүның  қата  екенін  көреміз.  Тексергенде  мен  казакка 
көшіп жүру,  не кала болып отыру жәйін сөйлемекші емеспін. Осы күні қала 
болуды  үнатушылар:  қазақ  15-тен  жер  кестіріп  алып,  мүжық  сияқты  қала

220 
ISSN   1811-1823.  В е с т н и к  ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
болып орнықса оқу-білімді тез үйренеді. Көшіп жүргенде кулан-киіктей еш 
уақытта  басы  қосылмайды дейді».  Бүл талдауға  алынып  отырған  үзіндіде 
«мен қазаққа көшіп жүру, не қала болып отыру жэйін сөйлемекші емеспін» 
сөйленісі маңызды болып отьф. Мүнда жасырын автор өзінің бүрын халыққа 
көшіп  жүру,  не  қала  болып  отыру  жайынан  сөйлегенін  түжьфымдап  түр. 
Егер жасьфын автор өзінің бүрынғы сөздерінде көшіп жүру, не қала болып 
отьфу мәселесі түрғысынан сөз қозғамаған болса, онда кейінгі мақаласының 
сөз басы осы ойдан, осы мәселемен басталмаса керек. Яғни, жасырын автор 
«мен казакка көшіп жүру.  не кала болып отыру жәйін сөйлемекші емеспін» 
сөйленісі арқылы алдыңғы (прессупозитивті)  осы мәселені қозғауда өзінің 
қатысы  бар  жағдаятты  бейсаналы  түрде  сездіріп  отыр.  Мүнда  алдыңғы 
болған  жағдаят  -   автордың  көшіп  ж үру я  цала  болып  отыру  жөнінде 
айтқаны сөйленіс мазмүнында формалды түрде арнайы білдірілмесе де, оның 
жайының сөйлемнің жалпы мазмүнынан анықталуы ретінде қарастырылатын 
пресуппозицияның атрибуциядағы орнын көреміз.
Талдауға  алынып  отырған  М.  Д.  бүркеніш  есімімен  жарияланған 
«Земство  не  нәрсе»  («Қазақ»,  1913  ж.  № 41)  мақаласыны ң  авторын 
анықтауда  прессупозиция  үғымының  мына  түрғы дағы   аны қтам асы  
маңызды  болып  отыр:  прессупозиция  (лат.  ргае  «алдыңғы»,  suppositio 
«болжам») -  сөйлемнің семантикалық жағынан дүрыс қүрылып,  контекске 
қайшы  болып  қабылданбауы  үшін,  сөйлемнің  шынайылықты  білдіретін 
бөлігін  белгілейтін  лингивтикалық  семантиканың термині.  ...  «П».  үғымы 
философиялық  қисында  пайда  болған  (Г.  Фреге,  П.  Стросон),  онда  ол 
сөйлемнің семантикалық бөлігін белгілеген.  Бүл бөлік әрқашанда шынайы 
болуы  қажет.  П.-ның  негізгі  қасиеті,  болымсыз  сөйлемде  олардың  жоққа 
шығарылмауы,  мыс.:,  «менің келгенімді ол біледі» жэне  «менің келгенімді 
олбілмейді», мүндағыП. - «менкелдім» [4:168]. Бүланықтамадантүсінікті 
болғаны -  сөйлемнің семантикасында теріске шығаруға келмейтін алдыңғы 
ақиқат ақпараттың қамтылуы.
А лаш үлы   А замат  бүркеніш   есім ім ен  берілген  «Жер  м эселесі» 
(«Айқап»,  1911  ж,  №11)  мақаласында  автор,  жоғарыда  прагматикалық 
прессупозициялық  түрғыдан  талдауға  алынған  М.  Д.  бүркеншік  есімімен 
берілген  «Земство  не  нәрсе»  («Қазақ»,  1913  ж.  №41)  мақаласында  атап 
өткендей, цала болу керек деушілердің пікірі; көшіп жүру керек деушілердің 
пікірі деп сол мәселені көтеріп,  пікірлерді салыстыра көрсеткен.  Жэне бүл 
мақала мерзімі жағынан М.  Д.  бүркеншік есімімен жарияланған мақаладан 
бүрын шыққан. Бүл деректер біздің «мен цазацца көшіп жүру  не цала болып 
отыру  жәйін  сөйлемекші  емеспін»  деген  сөйленіске  прессупозициялық 
талдау  жасай  келе,  М.  Д.  бүркеншік  есімін  қолданған  автордың  өзінің 
«Земство  не  нәрсе»  («Қазақ»,  1913  ж.  №41)  мақаласына  дейін  аталмыш 
мәселе  туралы сөз қозғаған деген  ойымызды бекіте  түседі жэне  Алашүлы

серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
221
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Азамат  жэне  М.  Д.  бүркеншік  есімдерінің  бір  ғана  авторға  -   Міржақып 
Дулатовқа тиесілі деген пікірге негіздеме болады.
Сонымен бірге М. Д. бүркеншікесімімен жариялаған «Земство не нәрсе» 
(«Қазақ»,  1913 ж. №41) мақаласында автор оқырманның фондық білімінтірек 
еткен.  «АІен  цазацца  көшіп  жүру,  не  цала  болып  отыру жәйін  сөйлемекші 
емеспін»  деп  өзінің  бүрын  айтқан  ойынан  оқырманның  хабардар  екеніне 
ишарат етіп түр десе болады.
«Фондық  білім  -   тіл  иеленушінің  сол  этнос  мэдениеті  жайларына 
қатысты білім жиынтығы, ол универбалды сөйленіс формасына ие болмаса 
да, сол тілдік қауымдастықтың кез келген мүшесіне ықпал ете алады» [5: 96]. 
Біздің ойымызша, қазір фондық білім үғымының аясы аса кеңейген сияқты, 
тіл иеленушінің сол этнос мәдениеті жайларына қатысты білім жиынтығы 
гана  емес,  сонымен  бірге  сол  халықтың  күнделікті  түрмыс-тіршілігі, 
қоғам  өмірі  салаларының  барлық  жайларына  қатысты  білім  жиынтығы. 
Бүл  түрғыдағы  фондық  білім  оқырман  мен  мақала  авторы  арасындағы 
байланыстарда, ақпараттың түсініліп, қабылдануы жайларымен байланысты. 
Өйткені мэтін авторы өз баяндауында кейбір мәселені оқырманның фондық 
біліміне  қалдьфып,  яғни  сөз  болып  отырған  мәселе  туралы  оқырманның 
хабардарлығын  тірек  етіп,  аталмыш  жайт  туралы  кең  түсіндірмелерге 
бармайды, имплицитті синтаксистік қүрылыммен шектеледі.
XX  ғасырдың  басында  түрлі  басылымдарда  бүркенш ік  есіммен 
жарияланып, бүгінгі күні авторын анықтау мәселесінде ғалымдар арасында 
дау тудырып отьфған кейбір мақалаларды атрибуцияда басшылыққа алынатын 
«шығарманың идеялық мазмүнын зерттеу негізіндегі идеологиялыц» түжырым 
негізінде де қарастырдық.«Арғын» бүркеншік есімімен жарияланған «Біздің 
мақсатымыз»  мақаласында  көтерілген  кейбір  мәселелермен  байланысты 
идеологиялық мазмүны «М. Д.» бүркеншік есімімен жарияланған «Земство 
не нэрсе» («Қазақ»,  1913 ж. №32) мақаласымен үндес жатыр. Осы түрғыда, 
біздің  ойымызша,  «Арғын»  жэне  «М.  Д.»  бүркеншік  есімімен  берілген 
мақалаларға дискурсивтік талдау жасау аса маңызды деп ойлаймыз. Өйткені 
XX ғасырдың басында түрлі басылымдарда бүркеншік есіммен жарияланған 
мақалалардың  басым  көпшілігі  қоғамдық-саяси,  саяси-идеологиялық 
тақырыптарға арналуымен ерекшеленеді. Бүркеншік есіммен жарияланған 
қоғамды қ-саяси,  саяси-идеологиялық  мақалаларды ң  авторы  я  саяси 
дискурсқа  түсуші  (қатысушы)  анықталған  саяси  мэселе  бойынша  өзіндік 
көзқарастың,  түсініктер  жүйесінің  иесі.  Қайсыбір  автордың  анықталған 
қоғамдық-саяси,  саяси-идеологиялық  мэселе  бойынша  таным-түсінігін 
білдіретін  өзара  балама тілдік бірліктердің жүйесі  негізінде  сол автордың 
саяси дискурстағы идиолектісі я концептуалдық ерекшелігі анықталады.
Саяси дискурстың мэтін атрибуциясындағы орнын оньщ тілдіктүлғаны, 
нақтьфақ айтқанда, саяси түлғаны сэйкестендірудегі маңызымен түсіндіруге

222 
ISSN   1811-1823.  В е с т н и к  ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
болады,  яғни  мүнда  «саяси  дискурсқа  түсушілерді  (қатысушыларды) 
сэйкестен діруш і  ретін д егі  нем есе  саяси  қары м -қаты насты ң  нақты 
тақьфыптарын  (тематика)  қалыптастырушы  дискурсивтік  тэжірибелердің 
жиынтығы»  [3,246] түргысынан саяси дискурстың анықталуы атрибуцияда 
аса зор үлес қосады.
Дискурсивтік  тэжірибе  (практика)  деп  А.  Н.  Баранов:  «анықталған 
мэннің  білдірілуінде  қы зметі  жағынан  жақын,  өзара  балама  тілдік 
қүралдардың  қолданылу  үрдісін»  атайды.  Жэне  лингвистикалық  көзқарас 
түрғысынан дискурсивтік тәжірибені аталмыш саяси субъектіге тэн немесе 
саяси  қарым-қатынастағы  аталмыш  тақырып  талқылауында  соған  тэн 
вариативті интерпретация тілдік қүралдарының түрақты жиынтығы ретінде 
көрсетеді  [3,  246].  Дискурсивтік  тәжірибені  осы  анықтамалар  негізінде, 
нақты  айтқанда,  «саяси  субъектіге  тэн  вариативті  интерпретация  тілдік 
қүралдарының  түрақты  жиынтығы»  ретінде  қарастыратын  болсақ,  өткен 
ғасьфдың  алғашқы  ширегінде  қазақ  қоғамының  саяси  аренасынан  орын 
алған «мүжықтар» түрғысындағы дискурсивтік тэжірибе  осы тақьфыппен 
қатысты мақалаларда кездесетін мыцдатн мужыцтар,  цазацтыц шүрайлы 
жерін  иеленуиіі,  жерсіз  мүжыц,  тілеусіз  цонацтар,  цазацтарга  циянат 
көрсетуші,  цысым  жасауиіы,  жәбірлеуші,  цара  бүлттай  цаптауиіы,  ішкі 
Россиядан ауып келген мүжыц, цара агаштай ьрттаган мүжыц сияқты өзара 
мағыналық үқсастықтағы тілдік бірліктердің жиынтығында анықталады да, 
осы мақалаларды саяси дискурстың бір бөлігі ретінде танытады деуге болады.
XX ғасьфдың басында қазақ даласында қалыптасқан саяси жағдаятқа 
сәйкес  орыс 
патиіалыгы, 
мужыцтар,  Россия,  жер мәселесі  жэне  тағы да 
басқа қоғамдық-әлеуметтік тақырыптар төңірегіндегі қоғам қайраткерлерінің 
бүркеніш есімдермен жарияланған мәтіндерінің дискурсивтік тәжірибелері 
бойы нш а  талд ауы   сол  саяси   түлған ы   сәй к естен д ір у ге  м үм кін д ік 
тудырады.  Мысалы,  Аргын  псевдонимді  автордың  «Біздің  мақсатымыз» 
мақаласы  бойынша  саяси дискурсында  салық  қаражаты,  халыққа  керексіз 
нәрселерге  жүмсалуы түрғысындағы ойлары оның  «Патшалық дискурсы» 
немесе  «Россия  дискурсы»  бойынша  псевдонимді  автордың  ең  бастысы, 
концептуалдық ерекшелігін, сондай-ақ идиолектісін анықтайды.
Ал М. Д. бүркеншік есімімен берілген «Земство не нәрсе» деген мақалада 
автор: «Қазақтан жиналатын ақша нендей орынға жүмсалатьшы, қаншасымен 
пайдаланьш жүргенімізді есептемейміз. Егер қазақтың өз тізгіні өзінде больш, 
жүрттан жиналған ақшаны өз қажетін өтеуге жүмсайтын болса, қазақ баласы 
кіруге орын таба алмай қаңғырмас еді», -  деп көрсетеді.
Көріп  отырғанымыздай,  А ргы н  бүркенш ік  есім ім ен  жэне  М.  Д. 
бүркеншік  есімімен  берілген  мақалаларда  «Патшалық  дискурсы»  немесе 
«Россия  дискурсы»  бойынша  осы  мәндерді  (Россия,  патшалық)  білдіруде 
қызметі  я  магынасы  жагынан  өзара  үқсас,  балама  тілдік  қүралдардың

серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
223
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
пайдаланылу үрдісінің орын алғанын аңғарамыз: «Ал, қазіргі жағдайымызға 
коз жіберсек, сол мэртебелі министрліктер тағайындаған түрлі чиновниктер 
мен  стражниктер,  урядниктер  солардың  пиғылдарын  жүзеге  асыру  үшін 
қазақ  жерінің  төріне  аттанып  жатқанын  көреміз»  (Біздің  мақсатымыз) 
жэне «Көп заманнан бері біздің үкіметіміздің ең артық билеу деп санағаны 
Петербургте  отырып  губернаторлар,  үйездной  начальниктер  пристаптар 
һэм  басқа  чиновниктер  арқылы  халықты  меңгеріп,  қажетін  өтемекші 
болған,....»  (Земство не нэрсе;  «Қазақ»,  1913 ж.  №32). Екі түрлі бүркеншік 
есіммен берілген екі мақаладан алынған бүл сөйлемдер формалды жағынан 
үқсастықта  болмағанымен,  семантикалық  үқсастықта  табылады:  екеуінде 
де  үкіметтің  халықты  чиновниктер  мен  страж никтер,  урядниктер 
 
губернаторларүйездной начальниктер пристаптар нэм басца чиновниктер 
арқылы басқаруы айтылады. Яғни, екі мақаладағы үндестік: үкіметтің шалғай 
Петербургте табылуы жэне өз билігін я ниет-пиғылын аталмыш субъектілер 
арқылы  жүзеге  асыруы  туралы  синтаксистік-семантикалық  деңгейдегі  ой 
үқсастығы.
Біздің ойымызша, жоғарыда аталып өткен бүркеніш есімді мәтіндердің 
атрибуциясында да автордың ойлау жүйесін мэтіндердегі тілдік мэліметтер 
арқы лы   зерттеу  маңызды.  Ө йткені  эрбір  адам ны ң  ойлау  ж үйесіне 
индивидуалдық  сипат  тэн  болса  керек.  Тіпті  бірнеше  адамда  бір  бағытта, 
бірдей ойдың тууындауы мүмкін болғанымен, сол ойлардың тілдік формада 
жеткізілуінде бірдей дерлік синтаксистік қүрылымның я тілдік бірліктердің 
қолданылмауы мүмкін.
Сонымен  қатар  бүркеніш есіммен жарияланған  мақалалардың  әзірше 
белгісіз я болжанылған авторының дискурсы оның осы мақалаларында көрініс 
тапқан  дискурсивтік  тәжірибесінің  (А.  Н.  Баранов  бойынша)  жиынтығы 
негізінде  анықталады.  Бүркеніш  есіммен  жарияланған  мақалалардың 
барлығында  бірдей  белгілі  бір  саяси  мәселе  жөнінде  өзара  үштас,  үндес 
көзқарастар  жиынтығының  орын  алуы  оның  авторының  дискурсына  тэн 
сипатты танытады да,  атрибуция үдерісінде  автор  мен  мэтін  сәйкестілігін 
жүзеге асыруға мүмкіндік тудырады деп ойлаймыз.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1  Есмағанбетов,  К. 
¥ л т   зиялыларының  бүркеншік  есімдері 
// 
Қазақ 
әдебиеті газеті,  7.01.2005. -  №1  (2901). -   10-бет

Берков, П. Н.. 
Об установлении авторства анонимных и псевдонимных 
произведений XVIII в.  «Русская литература»,  1958. -  № 2. -   183  с.
3
  Б аранов,  А.  Н. 
Введение  в  прикладную  лингвистику:  Учебное 
пособие. Изд.  2-е, исправленное. М.: Едиториал УРСС, 2003. -  360 с.

224 
ISSN   1811-1823.  В е с т н и к  ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
4  С алқы нбай,  А.,  Абакан,  Е.  Лингвистикалық  түсіндірме  сөздік.  -  
Алматы  :  Создік-Словарь,  1998. -  304 б.
5  К а р л и н с к и й ,  А.  Е.  М етодология  и  парадигмы   соврем енной 
лингвистики. -  Алматы, 2009. -  352 с.
6 Дулат^лы, М. Шыгармалары:  макалалар мен зерттеулер. 2-т. -  Алматы : 
Ғылым,  1997. -  344 б.
Материал 08.06.15 баспага түсті.
А.  К.  Таусогарова
Л ингвистические  п арам етры   в  установлении  авторства  текстов 
под псевдонимами
Казахский национальный университет 
имени аль-Фараби,  г.  Алматы.
Материал поступил в редакцию 08.06.15.
А.  К.  Tausogarova
L inguistic  criteria  in  form ation  of  author  atrubution  of  texts  under 
pseudonyms
Al-Farabi Kazakh National University, Almaty.
Material received on 08.06.15.
В   данной  ст ат ье  рассм ат риваю т ся  проблемы  установления 
авторства  и  вопросы  литературных,  научных,  публицистических 
п р оизвед ений,  о п уб л и к о ва н н ы х  под  п севдоним ам и  в  ка за хски х 
периодических изданиях конца Х1Х-го I  четверти X X века .
А в т о р   в  у с т а н о в л е н и и   а в т о р с т в а   о с о б о е   в н и м а н и е  
у д е л я е т   т аким   я зы к о в ы м   ср ед ст ва м ,  ка к   к в а з и с и н о н и м а м и , 
однотипные  синтаксические  конструкции,  а  такж е  особенностям 
с и с т е м а т и ч е с к и х   и с п о л ь з о в а н и й   м е т а ф о р ,  с о в о к у п н о с т я м  
в а р и а т и вн ы х   и н т ер п р ет а ц и о н н ы х  средст в,  ха р а к т ер н ы х  для 
дискурсе языковой личности.
This  article  discusses  the problems  o f  author attribution  and issues 
o f  literary,  scientific, journalistic  works published under pseudonym s  in 
the  Kazakh  periodicals  o f  the  late  19th  century  and  the fir s t  quarter  o f  
20th century.
Author  attribution pays  special  attention  on  such  linguistic  means 
as  synonyms,  the same  type  o f  syntax  and features  o f  the systematic  use 
o f  metaphors,  the  totality  o f  variant  interpretation  tools,  specific  to  the 
discourse o f  linguistic personality.

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 
225
УДК  81 '373.611
В.  И.  Теркулов
д.филол.н.,  профессор.  Донецкий  национальный  университет,  г.  Донецк, 
Украина
О РАЗНОВИДНОСТЯХ МОДИФИКАЦИОННОГО 
СЛОВООБРАЗОВАНИЯ
В  
п р е д л а га е м о й   р а б о т е   р а с с м а т р и в а е т с я   м е т о д и к а  
определения  м од иф икационны х  м от ивационны х  от нош ений. 
Модификационными  признаются  только  те  отношения,  которые 
предполагают  привативную  оппозицию  меж ду  производным  и 
производящим,  относящимися к одной  части речи,  и формирование 
ономасиологического  базиса  производного  на  основе  семантики 
производящего.
К л ю ч е в ы е   с л о в а :   м о д и ф и к а ц и о н н о е ,  м у т а ц и о н н о е , 
ономасиологический,  базис,  признак,  привативностъ.
О б ъ е к т о м   р а с с м о т р е н и я   в  п р е д л а г а е м о й   с т а т ь е   я в л я е т с я  
модификационное  словообразование,  при  котором  в  производном  слове 
происходит лишь «частичное изменение или уточнение значения исходного 
слова» [1, с.  147], например, столик 
(<стол), м ечт ат ельница (<мечтатель) 
и под. Несмотря на то, что отграничение модификационного мотивационного 
типа от мутационного и транспозиционного было произведено еще в начале 
60-х М. Докулилом [4], и на то, что проблема установления различий между 
указанными типами мотивации2 достаточно долго, широко и продуктивно 
обсуждалась в работах многих лингвистов (Е.  С.  Кубрякова, В. В. Лопатин, 
И. С. Улухановит.д.), все же остается ряд неясностей, требующих уточнений.
Одной  из  этих  неясностей  являются  критерии  отнесения  того  или 
иного  конкретного  подтипа мотивационных отношений к тому  или иному 
мотивационному типу. Следует признаться, что зачастую мы определяем тип 
мотивационных отношений в словообразовательной паре (СП), повинуясь, 
скорее,  нашей  интуиции,  чем  четко  определенным  параметрам  такого 
определения. Эго приводит к контрастным трактовкам одних и тех же фактов. 
Например,  обсуждается вопрос  о  том,  какой тип -  модификационный или 
мутационный -  представляет образование сингулятивов 
(горош ина < горох), 
собирательных существительных 
(лист ва  < ли с т )
  и т.д.  Именно  попытка 
создать методику, позволяющую констатировать модификационный статус 
мотиваттии в пределах конкретных СП, и составляет цель нашей статьи.

Атрибуты «мутационный, модификационный и транспозиционный» используются также при характеризации типов 
словообразовательного значения, типов производных слов и т.д.

226 
ISSN   1811-1823.  В е с т н и к  ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Достижение  этой  цели  предполагает  решение  следующих  задач: 
а)  определение  типа  оппозиции  между  компонентами  модификационной 
СП,  б)  установление  особенностей  ономасиологической  структуры 
(ОС)  модификационных  производных  слов,  в)  описание  реестра  ОС  СП, 
компоненты  которых  связаны  модификационными  мотивационными 
отношениями. Последнее мы делаем, в силу ограниченности объема статьи
только для производных существительных русского языка.
Предлагаемая нами методика определения модификационного статуса 
мотивации в СП включает три верификационных шага.
П ервы й ш аг -  разграничение модификационного и транспозиционного 
м оти вац и он н ы х  типов.  О тличие  м од и ф икац ион н ого  зн ачен ия  от 
транспозиционного  очевидно  -   в  нем  не  может  быть  абсолютизирован 
грамматический  (синтаксический,  ролевой)  компонент  значения.  Слова, 
связанные модификационными отношениями, должны относиться к одной 
части речи.
Второй  и  третий  шаги  определяю т  отличие  модификационного 
словообразования от мутационного.
Второй ш аг -  установление типа оппозиции между компонентами СП. 
В  отличие  от  модификационного  словообразования,  мутационное  являет 
собой «процесс и результат формирования нового лексического значения» 
[2,  с.  17]  у  производного,  когда  значение  производящего  слова  входит  в 
его  словообразовательное  значение  как  ономасиологический  признак. 
Например, мутационное производное учитель имеет словообразовательное 
значение «[тот],  кто учит»,  в состав которого как признаковый компонент 
входит  значение  производящего  учить.  Производящее  и  производное 
здесь  различаю тся  лексическим  значением  и  связаны  с  различными 
концептами  -   гештальтным  ситуативным  «учить»  и  актантным  агентным 
«учитель».  Оппозицию,  формируемую ими, следовательно, можно считать 
эквиполентной.
У модификационного значения совсем иная природа: здесь «в семантике 
производного  не  появлялось  ничего,  что  бы  уже  не  было  заложено  в 
семантике  исходной  единицы»  [1,  с.  33].  Различие  между  мутационным  и 
модификационным словообразованием состоит в том, что создание различия 
между  источником  деривата  и  дериватом  принимает  в  них  «различные 
формы  именно  в  зависимости  от  того,  направлено  ли  оно  на  различие  в 
семантике этих единиц или же только на различие в способе ее представления» 
[1, с. 72]. При этом мутационные отношения представляют собой реализацию 
модели формирования различий в семантике производящего и производного 
(учит ь - уч и т е ль
), а модификационные -  различий в способе представления 
тождественной  семантики  в  производящем  и  производном.  Например,  в 
семантике слова 
учит ель
 есть незаполненный признаковый терминал «пол».

серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. №2
 

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   26




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет