Тақырып: Адамның шығу тегі

 

6 Жасушаның құрылысы 

 

7 Дереккөздер 

Жасуша теориясының ашылуы 

 Жасуша теориясы - тіршіліктің негізін құрайтын жасушалардың құрылымы,көбеюі және 

көпжасушалы организмдерді қалыптастырудағы қызметі туралы жинақталған ұғым. 

Жасуша теориясының даму тарихы 300 жылға созылды.Оны зерттеуде әртүрлі оптикалық 

әдістердің дамуы микроскоптың жетілдірілуіне негізделді. Алғашқы микроскопты 17 

ғасырда ағылшын физигі Роберт Гук (1635-1703ж.) жасаған.Ол микроскоппен 1662 

жылдан бастап түрлі объектілерді:тығын шұрықтарын (пораларын), қымыздық, қамыс 

және басқалардың ішкі қуыстарын көрді. Гуктің микроскопы қаралатын затты жүз еседен 

астам ғана үлкейтіп көрсететін болған. Роберт Гук өсімдіктерді микроскоп арқылы қарап 

отырып,олардың ұлпаларынан ара ұясы тәрізденген құрылысты тапқан.Ол осы ұяларды 

грек сөзімен “целлюлла“- “жасуша” деп атады.Бұл жерде Роберт Гук тіршілігін жойған 

жасушалардың ұяшығын ғана көрген еді. 17 ғасырдың 70-жылдарынан бастап голландық 

Антони Ван Левенгук объектіні үш есе үлкейтетін микроскоп жасап,оның көмегімен 

судағы біржасушалы организм-кірпікшелі кебісшені тұңғыш рет көрді. Тірі жасушаны 

алғаш рет 1839 жылы чех ғалымы Ян Пуркинье көрген еді. Ол жасушаның ішіндегі 

сұйықты протоплазма немесе алғышқы плазма деп атады.Қазір протоплазма тек тарихи 

дерек ретінде ғана пайдаланылады,оны ғылыми тілде цитоплазма дейді. Протоплазма 

дегеніміз-жасуша ішіндегі сұйықтық пен ядро. Роберт Броун жасуша протоплазмасының 

тұрақты бөлігі-ядроны ашты.19 ғасырдың басында жануарлар мен өсімдіктердің 

жасушалары кеңінен зерттеліп,олардан алынған мағлұматтар 1838-1939 жж.ботаник 

Маттиас Шлейден мен зоолог Теодор Шваннға жасушалардың құрылысы туралы ортақ 

қортынды жасауға мүмкіндік берді. Олардың тұжырымдауы бойынша,өсімдіктер мен 

жануарлар жасушаларының құрылыстары өте ұқсас және тіршіліктің дербес иесі 

екендігі,тірі организмнің ең ұсақ бірлігі,сонымен қатар жасушасыз тіршілік 

болмайтындығы туралы ғылымға дұрыс түсінік берді.Осыдан кейін жасушаның тіршілік 

үшін маңыздылығы терең және жан-жақты зерттеле бастады.Мәселен,1858 жылы Рудольф 

Вирхов әрбір жасуша өзіндей жасушаның бөлінуі арқылы пайда болатынын анықтады. 

Карл Бэр сүтқоректілердің жұмыртқа жасушасын ашып,көп жасушалардың дамуы бір 

жасушадан басталатынын және аталық сперматозоид пен аналық жұмыртқа 

қосылғанда,зигота түзетінін анықтады. К.Бэрдің бұл жаңалығы жасушалардың организм 

дамуындағы маңызын дәлелдеді. Тірі ағзалар жасушаларының химиялық құрамы мен зат 

алмасуының ұқсастығының ашылуы жасуша теориясын дамытып,барлық органикалық 

әлемнің шығу тегі мен эволюциялық дамуының бірыңғай екенін дәлелдей түсті. Сонымен 

жасуша теориясының негізгі қағидалары төмендегідей: 

1.

 

Жасуша-барлық тірі ағзалардың ең кіші негізгі өлшемі; 

2.

 

Әр түрлі ағза жасушаларының құрылысы,химиялық құрамы,зат алмасуы және 

негізгі тіршілік әрекеттері ұқсас; 

3.

 

Жасушалар бастапқы (аналық) жасушаларының бөлінуі арқылы пайда болады. 

Атқаратын қызметі мен құрылысына қарай жасушалардың пішіні алуан түрлі болып 

келеді. Ағзалар жасушаларының құрылысына қарай екі топқа бөлінеді.Оның бір тобына 

құрылысы өте қарапайым болып келетін бактериялар мен көкжасыл балдырлар жатады. 

Олардың толық қалыптасқан ядросы болмайды,бұларды прокариоттар деп атайды. 

Ағзалардың екінші тобына ядро және арнаулы қызмет атқаратын органоидтары болады. 

Мұндай ағзаларды эукариоттар деп атайды. Эукариоттарға біржасушалы жасыл 

балдырлар,қарапайымдар,жоғары дәрежелі гүлді өсімдіктер және сүтқоректі 

хайуанаттар,т.б.жатады. Ал вирустар-тіршіліктің жасушасыз ерекше пішіні. Қорта 

келгенде,жасуша теориясы ”жасушаның“ барлық тірі ағзалар құрылымының бірлігі 

екенін,жануарлар мен өсімдіктер жасушаларының өзара ұқсас екенін толық дәлелдейді. 

Бұл ұқсастық бүкіл тірі ағзалардың шығу тегінің бір екенін айқындай түсті. Жасуша 

теориясы тіршілікті материалистік тұрғыдан түсінуге,ағзалар арасындағы эволюциялық 

байланысты ашуға негіз болды. Микроскоп.Жасушалардың мембранасына, ядросына және 

цитоплазмасының құрамына кіретін молекулалар мен органоидтарды жарық немесе 

электрондық микроскоп арқылы көруге болады.Жарық арқылы көрсететін микроскоп 

зерттейтін заттарды 100-3000 есеге дейін үлкейтіп көрсетеді, ал жетілдірілген окулярды 

қолданып,зерттелетін объектіні экранға түсіргенде оны 100 мың есеге дейін үлкейтуге 

болады. Биологияның арнаулы саласы-биохимия жасушаның химиялық құрамын 

молекулалық деңгейде зерттеу үшін центрифуга деп аталатын күрделі құралды 

пайдаланады.Ол өте жылдам айналып,жасушаның құрылымдық бөліктерін бір-бірінен 

бөліп алады,себебі оның бөліктерінің тығыздықтары әр түрлі болады. Жасушаның аса 

нәзік құрылысы мен қызметін зерттек тек 

цитологтардың,биохимиктердің,физиологтардың, генетиктер мен биофизиктер күш-

жігерін ұштастырудың нәтижесінде ғана мүмкін екені өзінен-өзі түсінікті. Жасуша 

теорясы негізінің қалануы және жетілдірілген техникалық құралдардың шығуы 

жасушаның құрылысы мен химиялық құрамын, атқаратын қызметін зерттеуге кең жол 

ашты. 

  Жасуша органоидтары - жасушалардың тұрақты арнаулы бөлігі. Жасушаның қызметі 

тек органоидтардың көмегімен ғана орындалады. 

1.Эндоплазмалық тор (ЭПТ) - (гр. эндо - ішкі, гр. плазма - жапсырылған) - жасушаның 

ішін түгелдей бірімен-бірі тығыз байланысқан түтікшелермен торлап жататын 2 

жарғақшалы түзіліс. Сыртқы жарғақшаларына рибосомалар бекінсе - түйіршікті ЭПТ, 

бекінбесе, тегіс жарғақшалы ЭПТ дейді. Тегіс жарғақшалы ЭПТ майлар мен 

полисахаридтердің алмасуына қатысады. Түйіршікті жарғақшалы ЭПТ рибосомаларында 

нәруыздар синтезделеді. ЭПТ торланған түтікшелері жасуша ішіндегі басқа 

органоидтардың қатынас жасауына көмектеседі. 

2.Рибосома (рибонуклеин қышқылы, лат. soma - дене) - цитоплазмада бос күйінде, 

жарғақшаға (ЭПТ) бекінген күйінде болатын нөруызды дөнек тәрізді өте ұсақ органоид. 

Ол нәруыз синтезіне қатысады 

3.Митохондрия (гр. mitos - жіпше, гр. chondrion - дәнек) - барлық тірі жасушаларда 

болады. Пішіні таяқша, жіпше, дәнек тәрізді түзіліс. Жасушада ондаған, мыңдаған 

митохондриялар кездеседі. Сыртын 2 қабатты жарғақша қаптайды. Сыртқы жарғақшасы 

тегіс, ішкі жарғақшасы қатпарлы. Митохондриялар - май қышқылдарьш синтездеп, 

жасушаларды энергиямен қамтамасыз ететін энергия жинақтаушы құрылым. ішкі 

жарғақшадағы ферменттер глюкоза мен аминқышқылдарды ыдыратып, май 

қышқылдарын тотықтырады. 

4.Лизосома (гр. mitos - еріту, гр. soma - төн) - домалақ немесе сопақша пішінді, бір 

қабатты жарғақшалы түзіліс. Құрамындағы ферменттердің әсерінен нәруыз 

молекулаларымен полисахаридтерді ыдыратады. Жасушаға түскен бөгде заттарды ерітеді. 

5.Гольджи жиынтығы - ядроға жақын, жасуша орталығын (центриоль) айнала қоршап 

жататын көпіршік, түтікше тәрізді түзіліс. Жасушада заттардың тасымалдануына, қажетсіз 

соңғы өнімдердің жасушадан шығарылуына қатысады. 

6.Жасуша орталығы - центриоль (лат. centrum - орталық нүкте, орталық) Гольджи 

жиынтығына жақын орналасқан цилиндр пішінді 2 денешік. Жасуша бөлінуінің алғашқы 

кезеңінде 2 центриоль бірінен-бірі екі полюске карай ажырайды. Ортасында ұршықша 

жіпшелер пайда болады. Жасушалардың бөлінуіне қатысады. 

Жануарлар мен өсімдік жасушаларынын, айырмашылығы 

Жануарлар мен өсімдік жасушаларынын, айырмашылығы: 

1. Жануарлар жасушасында центриоль болады. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің 

жасушаларында центриоль болмайды. 

2.Жануарлар жасушасында пластидтер болмайды, дайын ағзалық заттармен қоректенеді. 

Өсімдіктер пластидтері арқылы ағзалық зат түзеді. 

3.Қалың, тығыз, жасунықты (целлюлозалы) қабықша тек өсімдік жасушасында болады. 

Ол өсімдіктің пішінін өзгертуге кедергі жасайды. Жануарлар жасушасындағы жарғақша 

(қабықша) өте жұқа цитоплазма қабатының тығыздалуынан пайда болған. Сондықтан 

жануарлар пішінін өзгертіп, қозғалады. 

4.Ірі вакуольдер (латынша «уасиш» - қуыс) өсімдіктерде болады, ал жануарлардың тек бір 

жасушалы қарапайым түрлерінде (асқорыту, жиырылғыш вакуольдер) ғана болады. 

Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттері 

Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттеріне жататындар: зат алмасу, тітіркенгіштігі, 

көбею, өсу мен даму және т. б. 

Зат алмасу. Жасуша мен қоршаған орта арасында тынысалу, қоректену, қажетсіз 

өнімдерді шығару арқылы үздіксіз зат алмасады. Жасушадан сыртқы ортаға тотығу 

өнімдері шығарылып, корек заттар мен оттек қабылданады. Көпжасушалы ағзалардың 

жасушалары ағзаның ішкі ортасында тіршілік етеді. Ағзаның ішкі ортасына қан, лимфа, 

ұлпа сүйықтығы жатады. Осы ортадан жасушаның жарғақшалары арқылы су, тұздар, 

витаминдер, гормондар, оттек өтеді. Бұлар - жасушаны түзетін құрылыс материалдары. 

Оттек нәруыздарды, майларды, көмірсуларды тотықтырып, энергия бөлінеді. Энергия 

жасушаның барлық тіршілік әрекеттерін жүзеге асырады. Оттектің жасушаның құрамды 

бөліктерімен қосылуы - жасушалық тынысалу деп аталады. Бұл кезде ағзада қажетсіз 

заттар (көмірқышқыл газ, тұздар) түзіліп, қан ағынымен зәр шығару мүшелері арқылы 

сыртқа шығарылады. Зат алмасу - тірі ағзаларды өлі табиғаттан ажырататын негізгі белгі. 

Тітіркенгіштігі. Жасушалар сыртқы ортаның түрлі тітіркендіргіштерінің әсерінен 

қозады. Қозғыштық - барлық тірі ағзаға тән қасиет. Мысалы, суықтын, ыстықтың, 

жанасудың, химиялық заттардың барлығы тітіркендіргіштер. 

Көбею жасушалардың бөлінуі арқылы жүзеге асады. Алдымен ядро, содан соң цитоплазма 

екіге бөлінеді. Әрбір бөлінудің алдында ядродағы хромосомалар ұзынынан екі еселенеді 

де, бірінен-бірі ажырап, жас жасушаларға бөлінеді. 

Өсу мен даму зат алмасудың нәтижесінде жасушадағы жай заттардан күрделі ағзалық 

заттар (нәруыздар, майлар, көмірсулар) түзіледі. Цитоплазма, ядро осы заттардан түзіліп, 

жасуша өседі. Цитоплазма мен ядро өзгеріп дамиды. Ересек жасушалардың жаңа пайда 

болған жасушалардан көптеген айырмашылықтары бар екені байқалады. 

Көбею - тіршіліктің қалыпты сақталуын, ал өсу мен даму жасушалар санының көбеюін 

қамтамасыз етеді. Даму - көбеюмен аяқталады. 

Жасушалар мен жасушааралық заттар ағзаның даму барысында ұлпаларға, мүшелерге, 

мүшелер жүйесіне және тұтас ағзаға бірігеді. 

Жасушаның химиялық құрамы 

Жасушаның құрамында 80-нен астам химиялық элементтер кездеседі. Олар жасушадағы 

зат алмасу процестеріне қатысады. Әрбір жасушаның құрамы агзалық және бейагзалық 

қосылыстардан тұрады. Ағзалық қосылыстарға: нәруыздар (ақуыз), майлар, көмірсулар 

және нуклеин қышқылдары жатады. Бейағзалық қосылыстар: су және минералды тұздар. 

Ағзалық қосылыстар жасуша құрамының 20-30% үлесіне тең. 

1. Нәруыздар - көміртегі, сутегі, оттегі, азот, күкірт және т. б. элементтерден тұратын 

күрделі ағзалық заттар. Нәруыздар 45°-80° С-да ұйиды. Олардың құрамы 20 

аминқышқылынан тұрады. 

2. Майлар үш элементтен құралған, олар: көміртегі, сутегі, оттегі. Майлар судан жеңіл, 

суда ерімейді. Май глицерин мен май қышқылынан тұрады. 

3. Көмірсулар - майларға ұқсас, көміртегі, сутегі, оттегіден тұрады. Көмірсу деп аталу 

себебі, сутегі мен оттегінің арақатынасы сумен бірдей. Демек, сутегі атомы оттегі 

атомынан 2 есе көп деген сөз. Көмірсуларға әр түрлі суда тез еритін тәтті (кристаллы) 

қанттар жатады. Бұлардың ішінде көбірек таралғандары - глюкоза (жүзім қанты) мен 

гликоген (жануарлар крахмалы). Гликоген бауыр мен бұлшықеттер жасушаларында 

кездеседі. 

Нәруыздар, майлар және көмірсулар - жасуша цитоплазмасының, ядросының және 

органоидтарының негізгі құрылыс материалдары болып саналады. Нәруыздардың 

молекулалары жасушадағы химиялық реакцияларды тездетуге қатысады. Нәруыздар мен 

көмірсулар ыдырағанда энергия бөлінеді. Майлар жасуша жарғақшасының құрамында көп 

болады, әрі энергия көзінің негізгі қоры болып табылады. 

Жасушаның бейағзалық заттары - су мен минералды тұздар. Жасуша цитоплазмасында 

су мөлшері аздау болады. Сондықтан цитоплазма - қоймалжың, жартылай созылмалы 

сұйықтық. Су жасушаға еріткіш ретінде өте қажет. Себебі жасушадағы түрлі химиялық 

реакциялар тек еріген заттардың арасында жүреді. Қорек заттары жасушаға тек сұйық 

(еріген) күйінде қабылданады. Жасушаның 80%-ы су. Оңдагы кажетсіз өнімдер мен 

зиянды заттар су арқылы сыртка шығарылады. 

Жасуша цитоплазмасында тұздардан көбірек кездесетіндері: хлорлы натрий, хлорлы 

калийден баска натрий, калий, кальций, магнийлердің фосфорлы және көмірқышқылды 

тұздары. Минералды тұздар судың жасушалар мен жасушааралық заттардың арасында 

теңдей бөлінуін қамтамасыз етеді. 

Нуклеин қышқылдары (лат. nucleus - ядро) жасуша ядросында түзілетіндіктен осылай 

аталған. Нуклеин қышқылдарының құрамында көміртегі, оттегі, сутегі және фосфор 

болады. Нуклеин қышқылдары 2 топка бөлінеді: 

1.

 

Дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ); 

2.

 

Рибонуклеин қышқылы (РНҚ). 

ДНҚ - жасуша хромосомасында (ядрода) болады, ол тұқымқуалау белгілерін ата-

аналарынан ұрпақка берілуін кадағалайды. Жасушадағы нәруыздардың құрамын 

анықтайды. РНҚ - жасушаның цитоплазмасында болады. РНҚ әр жасушаның өзіне ғана 

тән нәруыздардың түзілуіне қатысады. 

Жасушаның құрылысы 

Адам ағзасы (организмі) - миллиардтаған жасушалардан құралған, өзддгінен реттеліп, 

жаңарып тұратын біртұтас күрделі жүйе. Ағзанын даму үдерісінде жасушалар мен 

жасушааралық заттар - ұлпаларға, мүшелерге, мүшелер жүйесіне және біртұтас ағзаға 

бірігеді. 

Жасуша - тіршіліктің негізгі бірлік өлшемі. Барлық тірі ағзалардың денесі (вирустан 

басқасы) жасушадан тұратыны сендерге мәлім. Жасушаның құрылысы электронды 

микроскоптың көмегімен терең зерттелді. Электронды микроскоппен жасуша 

құрылымдарының өте ұсақ бөлшектеріне дейін анық көруге болады. Жасушалардың 

құрылысы мен қызметін зерттейтін ғылымды цитология (гр. kytos - жасуша, гр. logos - 

ғылым) дейді. Жасушалар құрылысы, қызметі, пішіні, мөлшері жағынан әр түрлі болады. 

Адам денесі жасушаларының пішіні - домалақ, ұзынша, жалпақ, төртқырлы, көпқырлы, 

призма төрізді және т. б. Жасуша мөлшері мен пішінінің әр түрлі болып келуі аткаратын 

қызметіне байланысты. Мысалы, канның эритроцит жасушалары сұйық ортада 

болғандықтан домалақ; тері жасушалары көпқырлы; бұлшықет жасушалары ұзын; жүйке 

жасушалары көп өсінділі (жұлдыз тәрізді) және т. б. Жасушалардың мөлшері де түрліше: 

адам ағзасындағы ең ірі жасушалар - жұмыртқажасушасы мен жүйке жасушасы. Қан мен 

лимфада болатын ең кішкене жасушалар - лимфоциттер. 

Жасуша плазмалық жарғақша, цитоплазма, ядро және органоидтардан (эндоплазмалық 

тор, рибосома, митохондрия, лизосома, Гольджи жиынтығы, жасуша орталығынан) 

тұрады. 

Плазмалық жарғақша (лат. membrano - жарғақ, қабық) жасушаның сыртын қаптайды, 

май мен нәруызды заттардан түзілген. Өсімдіктердің плазмалық жарғақшасының 

сыртында цитоплазмадан бөлінген өлі заттан түзілетін жасунықты (целлюлозалы) қалың 

қабықшасы болады. Мұндай қабықша жануарлар мен адамның жасушаларында болмайды. 

Олардың жасушалары тек плазмалық жарғақшамен ғана қапталады. 

Жарғақшаның қызметі: 

1.

 

Жасушаның ішіндегі барлық қоректік заттар мен кажетсіз өнімдер жарғақша 

арқылы өтеді. Плазмалық жарғақшаның өте жұқарған жерінде жұқалтырлы ұсақ 

тесікшелер - шұрықтар болады. Заттардың барлығы осы шұрықтар арқылы өтеді. 

2.

 

Плазмалық жарғақша жасушаның ішіне қажетті заттарды оңай өткізіп, зиянды 

заттарды өткізбейді; 

3.

 

Жарғақша арқылы жасуша қоршаған ортамен қатынас жасайды. Әр түрлі заттар тек 

жасушаның ішіне ғана өтпей, көршілес жасушаларға да өтеді. Қатар жатқан екі 

жасушаның цитоплазмалары саңылау арқылы бір-біріне өтеді. 

Цитоплазма (гр. kytos - жасуша, гр. plasma - іркілдек сұйықтық) - жасушаның ішін 

толтырып тұратын іркілдек сұйықтық. Жасуша мен сыртқы орта арасында жүретін зат 

алмасуды қамтамасыз ететін жасушаның қажетті бөлімі. Цитоплазма жасушаның ішінде 

үздіксіз қозғалыста болады. Егер қоршаған ортаның температурасы көтерілсе 

(жоғарыласа), цитоплазманың козғалысы да күшейеді, төмендесе - баяулайды. Жоғары 

температурада цитоплазмада зат алмасу үдерісі (қоректену, тынысалу) жылдамдайды. 

Ядро - жасушаның реттеуші орталығы. Пішіні - домалақ, таяқша, үрмебұршақ тәрізді, екі 

жағы қысыңқы және т. б. эритроциттер (қан жасушасы) мен тромбоциттерде (қанның 

пластинкасы) ядро болмайды. Ядроның сыртын цитоплазмадан бөліп тұратын екі қабат 

жарғақша қаптайды. Ядроның ішінде толтырып тұратын іркілдек ядро шырыны болады. 

Ядро қабықшасында да өте ұсақ тесіктер - шұрықтар бар. Ядро солар арқылы 

цитоплазмамен байланысады. Ядро цитоплазмамен тығыз байланысып, жасушаның 

барлық тіршілік әрекеттеріне (өсу, көбею, зат алмасу) қатысады. Ядро кабықшасы 

(жарғақшасы) заттардың козғалысын (ядроға енуі, ядродан шығуы) реттейді. Ядро 

шырынында хромосомалар мен ядрошықтар болады. 

Хромосома (гр. chroma - түсі, гр. soma - тән, тез боялатын дене) - тұқымқуалау қасиетін 

сақтайтын жіл, таяқша тәрізді түзіліс. Адамның дене жасушаларында хромосомалардың 

саны тұрақты - 46, жыныс жасушаларында 23. Хромосоманың бөліктерін - «ген» (грекше 

гр. genos - туыс, тегі бір) дейді. Гендер хромосоманың ұзындығына қарай түзу сызық 

бойымен орналасқан. Олар тұқымқуалау белгілерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырады. 

Ядрошықтар - кейбір жасушаларда пішіні мен құрылымын өзгертіп тұратын тығыз 

түзіліс (денешік). Жасушалардың бөлінуге дайындық кезеңінде ядрошық жойылып, басқа 

кезеңінде қайта түзіледі. Ядрошық нуклеин қышқылының синтезіне қатысады.

[2]

 

[3]

 

[4]

 

[5][6]

 

Дереккөздер 

1.

 

Жоғарыға көтеріліңіз ↑ Биология: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына 

арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген / М. Гильманов, А. Соловьева, Л. 

Әбшенова. — Алматы: «Атамұра» баспасы, 2009 жыл. ISBN 9965-34-927-4 

2.

 

Жоғарыға көтеріліңіз ↑ Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы 

білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына 

арналған оқулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-634-2 

3.

 

Жоғарыға көтеріліңіз ↑ Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ — 

Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9 

4.

 

Жоғарыға көтеріліңіз ↑ Әлімқұлова Р., Сәтімбеков Р. Ә 55 Биология: Жалпы білім 

беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. - 2-басылымы, өңделген, 

толықтырылған. — Алматы: «Атамұра» баспасы, 2008. - 320 бет. ISBN 9965-34-

812-Х 

5.

 

Жоғарыға көтеріліңіз ↑ Биология:Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына 

арналған оқулық. Алматы: «Атамұра» баспасы, 2008. ISВN 9965-34-812-Х 

6.

 

Жоғарыға көтеріліңіз ↑ О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, 

У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша 

орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 

9965-752-06-0 

 

Тақырып:  Жыныс жасущалар 

Гаметогенез (gametogenesis; грек, gametos — жыныс, жыныс клеткасы; 

genesis — шығу тегі) — жыныс жасушаларының жыныс бездеріндегі (ен, 

жүмыртқалық) даму процесі. 

Аталық жыныс жасушалары — сперматозоидтардың даму процесін 

сперматогенез (спермиогенез), ал аналық жыныс жасушалары — 

овоциттердің дамуын ''овогенез'' деп атайды. 

Сперматогенез процесі аталық жыныс безінің (ен) сирек тұқымдық 

өзекшелері қабырғаларында жүреді. Ол төрт: көбею, өсу, жетілу және 

қалыптасу кезендерінен тұрады. 

 Өсімдіктердің ұрықтану ерекшеліктері. 

Жоғары сатыдағы гүлді өсімдіктерде 2 жұп гаметалар бір мезгілде қосылады. 

Гүлді өсімдіктердың: көбею мүшелері: гүланалық (аналық мүше) және 

аталық (аталық мүше). Гаметалар осы мүшелерде пісіп жетіледі. Пісіп 

жетілген тозаң дәні қауызбен капталған және екі гаплоидты: жынысты және 

өсімді жасушасы болады. Жалпы алғанда тозаң ұрықтану үдерісіне жақсы 

бейімделген. Егер өсімдік желмен тозаңданатын болса, онда өсімдік 

тасымалды жеңілдету және ұрықтану мумкіндігін арттыру үшін құрғақ, 

жеңіл тозаңды көп өндіреді. Егер бунақденелілер тозандандыратын өсімдік 

болса, онда тасымалдаушылардың (көбелек, түкті ара, шыбын, т.б.) денесіне 

жабысу үшін әдетте тозаң кедір-бұдырлы болып келеді. Тозаңның қауызы да 

гүлдің гүланалық аузына тұтылатындай болып құрылады. Әр алуан түрге 

жататын өсімдіктер гүланалық аузымен химиялық және механикалық 

үйлесімсіздіктерден будандаса алмайды. Ұрықтану соңынан тозаң 

түтікшесінде өну үдерісі басталады. Мұны өсімдік жасуша іске асырады. 

Жынысты жасуша бір рет митоз жолымен бөлінеді. Соның нәтижесінде 

ұрықтануға қатысатын екі гаплоидты аталық жасуша (спермий) пайда 

болады. 

 Аналық жыныс жасушасы аналық аузындағы   жатын ішінде болады, бұлар 

«ұрық қапшығы» деп аталады. Дұрысырақ айтқанда ұрық қапшығының 

ішінде сегіз гаплоидты ядро қалыптасатын өте үлкейіп өскен бір жасуша 

деуге болады. Сегіз ядроның біреуі жұмыртқажасуша болып шығады, екі 

ядросы қосылып, «косарланған орталық жасуша» түзеді, ал қалған 

ядролардан қосалкы жасушалар калыптасады, олар үрықтануға қатыспай, 

тіршілігін жояды. 

Сонымен, гүлді өсімдіктердің ұрық қапшығында гаплоидты (жалғыз-

жалғыздан) жұмыртқажасуша, диплоидты (қосарланған) орталық жасуша 

және тағы бес гаплоидты ядро немесе жасушалар қамтылады, соңғыларды 

ескермесе де болады. Ұрықтану мезетінде аталық жасушаның біреуі 

жұмыртқажасушаға, екіншісі диплоидты орталық жасушаға қосылады. 

Қосылу нәтижесінде жұмыртқажасуша және аталық жасушадан - 

қосарланған зигота, ал орталық жасуша және екінші аталық жасушадан 

үшплоидты эндосперм (тұқымның қоректік заттар қоры) түзіледі. Қосарлы 

ұрықтану ретіндегі мұндай күрделі үрдіс өсімдіктерге икемді материалды 

үнемдеуге мүмкіндік береді. Ұрықтың түзілуі сенімсіз болса, гүлді өсімдіктер 

қоректік заттарды биосинтездеуге энергия шығындамайды. 

 Қалыптасу кезеңі (Сперматогенез) 

 Қалыптасу кезеңі - сперматидалардан сперматозоидтардың қалыптасып 

жетілетін сперматогенез процесінің кезеңі. Сперматозоидтың басы 

плазмолеммамен қапталған цитоплазма мен ядродан пайда болады да, 

ядроның алдыңғы жағында пішіні оймақ тәрізді Гольджи кешенінің 

туындысы — акросома орналасады. Сперматозоид мойнын центросома 

центриольдері түзеді. Олар проксимальды (алдыңғы) және дистальды (артқы) 

дискілерге айналып, оларды байланыстыратын аралық құрылым - 

центродесмоз қалыптасады. Дистальды дискі екі бөлікке бөлініп, оның 

алдыңғысынан сперматозоид құйрығының негізін түзетін 

микротүтікшелерден құралған біліктік жіп өсіп шығады. Дистальды дискінің 

артқы бөлігі біліктік жіп бойымен артқа қарай жылжып, сперматозоид 

құйрығының бастапқы және негізгі бөлімдерінің шекарасына орналасады да, 

дистальды дискінің алдыңғы және артқы бөліктері аралығында жатқан 

сперматозоид құйрығының бастапқы бөлімін шектейді. Бұл бөлімнің 

цитоплазмасындағы митохондриялар біліктік жіпті сыртынан айнала орап, 

спиральды жіпті түзеді. Бастапқы бөлім цитоплазмасында сперматозоидтың 

қозғалысын қамтамасыз ететін қуат (энергия) көзі — гликоген түйіршіктері 

мен фосфолипид тамшылары қорланып жиналады. Құйрықтың негізгі 

бөлімін біліктік жіп пен оны сыртынан қаптаған жұқа цитоплазма қабаты мен 

плазмолемма, ал соңғы бөлімін біліктік жіп пен оны сыртынан қаптаған 

плазмолемма түзеді. 

 Овогенез 

Овогенез (ovogenesis, лат. ovum — жұмыртқа, genesis — шығу тегі) — 

жұмыртқа жасушасының даму процесі. Овогенез көбею, өсу және жетілу 

кезеңдерінен тұрады. Көбею кезеңінде сарыуыз қапшығы энтодермасынан 

аналық жыныс безі бастамасына қан арқылы келіп орналасқан алғашқы жас 

жыныс жасушалары — гоноциттер митоз арқылы көбейіп, овогонияларға 

айналады. Бұл процесс адам, сиыр, қой, ешкі, шошқа ұрықтарында тек іштегі 

эмбриондық кезеңде ғана, ал жыртқыш жануарларда туғаннан кейін де 

жүреді. Өсу кезеңінде овогониялар біріншілік овоциттерге айналады. 

Біріншілік овоциттер ядроларының жетілу деңгейі бірінші мейоздық бөліну 

профазасының алғашқы сатысындағы даму кезеңінде болады. Овоциттер 

фолликулалы жасушалар қабығымен қапталып, жұмыртқалықтың өсуші 

фолликулдарына айналады. Біріншілік овоциттер осы күйінде 

жұмыртқалықта овуляция кезеңіне (көпіршікті фолликулдың жарылуына) 

дейін сақталады. Үшінші жетілу кезеңі, яғни біріншілік овоциттердің I және 

II мейоздық бөлінуі, овуляция алдында немесе овуляция кезінде жүріп, 

өздерінен I және II бағыттаушы денешіктер (полоциттер) бөліп, екіншілік 

овоциттерге, одан соң пісіп жетілген овоцитке (жұмыртқа жасушасы) 

айналады. Жетілген овоциттердің ұрықтануға бейімділігі 24 сағатқа ғана 

созылады, содан соң ұрықтануға жарамай, ыдырай бастайды. 

 

жүктеу/скачать 1,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: