Тексерген: Досмағанбетова А



Дата15.03.2023
өлшемі253,17 Kb.
#74569

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

БӨЖ
Орындаған: Қалибекқызы А.


Группа: Аг-201
Тексерген: Досмағанбетова А.О
Тақырып: Қыналардын морфологиялық құрылысы

Семей қаласы 2022ж


.
Қыналар (лат. Lichenes) — денесі екі құрамбөліктен (балтыр және саңырауқұлақ) құралған, селбесіп тіршілік ететін ағзалар тобы. Қыналар соңғы уақытқа дейін төменгі сатыдағы өсімдіктеге жатқызылып келді. Алайда олардыңң құрылысыжәне тіршілік әрекетіерекше болғандықтан, соңғы кезде саңырауқұлақтар дүниесінің бөлімі етінде өз алдына жеке қарастырылатын болды.

Қыналар - ерекше және ғажап ағзалар. Саңырауқұлақты жіпшумағы көк-жасыл балдырды орап жатады. Қына түсінің жасыл болуы құрамындағы көк-жасыл балдырды түсіне байланысты. Қынаны төсемікке саңырауқұлақ орналастырады. Оның құрамындағы балдырларды ауадаң ылғал мен шаңды сіңіру арқылы минералды заттар түзеді. Осыған орай саңырауқұлақ зерттеушілер (микологтар) қынаны саңырауқұлақ бөлімі ретінде қарастыруда.



Қыналар пішініне қарай үш топқа бөлінеді:
1) Ағашты діңіне, тасқа жабысып өсетін қабық (қаспақ) тәрізді қына. Бұлар сары-қызыл, сары, сұр, көгілдір, қоңыр түсті, жұқа қабыққа ұқсас болады.
2) Орманда ағаш діңіне, түбіріне жабысып өсетін жапырақ пішініне ұқсастары - жапырақ тәрізді қыналар
3) Қарағайлы орманда төсемікте өсетін бұтақталға ақшыл-жасыл, ақшыл түстілері - бұта тәрізді қыналар

Қыналардың көбеюi.


Қыналардың симбиоздық ағзалар ретiнде өте ертеде шыққандығына күмән келтiруге болмайды. Қыналардың құрамына кiретiн көпшiлiк балдырлар мен саңырауқұлақтар табиғатта өз бетiнше жеке кездеспейдi. Көптеген миллион жылдар iшiнде қыналарда өздерiнiң көбею жолдары пайда болған. Мысалы, олар саңырауқұлақ жiпшелерiмен шырмалған балдырдың бiр-екi жасушасынан тұратын бөлшекпен көбейедi. Осындай бөлшектер қыналар қабаттамалары iшiнде көптеп түзiледi. Олардың көбейiп өсуiнен қына деңесi жарылып бұл бөлшектер желмен таралып кетедi. Қыналар қабаттамаларының бiр сынған бөлiгiмен де көбейе алады.
Бұдан басқа, саңырауқұлақтар мен балдырлар әрқайсысы өзiнiң көбею әдiстерiн де сақтаған. Саңырауқұлақтар өз спораларын түзедi, балдырлар вегетативтiк жолмен көбейедi.

Морфология


Қыналардың морфологиясы мен анатомиясы қоршаған ортаның симбиозға қойған шектеулеріне жауап береді. Микобионт сыртқы, ал фотобионт ішкі. Талломның пайда болуын микобионт анықтайды.
Барлық қыналардың ішкі морфологиясы ұқсас. Қыналардың денесі микобионттың жіпшелерінен тұрады.
Бұл жіптердің тығыздығы қыналардың қабаттарын анықтайды. Қоршаған ортамен байланыста болатын беткейде жіпшелер қатты тығыздалған, олар жарықтың қарқындылығын төмендетіп, фотобионттың бұзылуына жол бермейді.
Жер қыртысының астында балдырлар түзген қабат орналасқан. Онда жіптердің тығыздығы төмен. Балдырлар қабатының астында шұңқыр бар, ол жіпшелерден тұратын борпылдақ қабат. Қытырлы қыналарда шұңқыр субстратпен байланысады.
Фолиозды қыналарда медулланың астында ішкі қабық деп аталатын екінші қыртыс бар, ол тамырға ұқсайтын саңырауқұлақтың гифаларымен субстратқа жабысады, сондықтан оларды тамырсабақ деп атайды.
Жемісті қыналарда қабығы балдырлар қабатын қоршап тұрады. Бұл өз кезегінде медулланы қоршап алады.
Метаболизм
Жалпы лихен биомассасының шамамен 10% -ы фотосинтез арқылы көмірсуларды синтездейтін фотобионттан тұрады. Қыналардың құрғақ массасының 40-50% аралығында фотосинтез арқылы бекітілген көміртек болады.
Фотибионда синтезделген көмірсулар микобионтқа жеткізіледі, сонда олар екінші метаболиттердің биосинтезі үшін қолданылады. Егер фотобионт цианобактерия болса, синтезделген көмірсу - глюкоза. Егер бұл жасыл балдырлар болса, онда көмірсулар рибитол, эритрол немесе сорбитол болып табылады.
Екінші метаболиттердің негізгі кластары:
- ацетил-полималонил
- Мевалон қышқылы
- шиким қышқылы.
Бірінші жол өнімі - алифат қышқылдары, күрделі эфирлер және туынды туындылар, сонымен қатар поликетидтерден алынған хош иісті қосылыстар. Екінші жолдың өнімі - тритерпендер мен стероидтар. Үшінші жолдың өнімдері - терфенилхинондар және пульвин қышқылының туындылары.
Фотибионт сонымен қатар микобионтты дәрумендермен қамтамасыз етеді. Өз кезегінде микобионт оны ауадан алынған сумен қамтамасыз етеді және фотобионтты фотосинтез жүргізе алатындай етіп жарыққа шығарады. Жер қыртысының құрамындағы пигменттер немесе кристалдар фотосинтез үшін қажетті белгілі бір толқын ұзындықтарын сіңіріп, сүзгі қызметін атқарады.
Түрлері
Қыналар басқа тіршілік иелері үшін қолайсыз ортада орналасуға қабілетті бола отырып, айқын төзімділік көрсетеді. Алайда, олар қоршаған ортаға адамның әсерінен болатын бұзылуларға өте сезімтал болуы мүмкін.
Қыналарды өсетін ортасына, рН-қа қажеттілігіне немесе субстраттан алатын қоректік заттар түріне қарай жіктеуге болады. Мысалы, қоршаған ортаға сүйене отырып, қыналар сексеуілдік, кортикультуралық, теңіздік, тұщы су және фолликулярлық болып бөлінеді.
Сексеуілді қыналар тау жыныстарында өседі. Мысал: Қиын фильм, Amandinea coniops, Verrucaria elaeina.
Ағаштардың қабығында жеміс өсіретін қыналар өседі. Мысалдар: Алектория спп., Cryptothecia rubrocincta, Эверния спп., Лобария пульмонариясы, Уснеа спп.
Теңіз лишалары толқындар соққан жыныстарда өседі. Мысалдар: Артофирения галодиттері, Личи спп., Verrucaria maura.
Тұщы су қыналары жылжымалы су бар жыныстарда өседі. Мысалдар: Пелтигера гидрофириясы, Leptosira obovata.
Фолликулярлы қыналар тропикалық ормандардың жапырақтарында өседі. Осы типтегі түрлер микроклиматтық биоиндикатор ретінде қызмет етеді.

Достарыңызбен бөлісу:




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет