Зейнолла Сұлтанов Қуаныш Тұяқбаев Қанат Шеңгелбаев Бақытжан «МӘдени мұРА» Ұлттық стратегиялық жобасын жүзеге асыру жөніндегі қОҒамдық кеңес 4

Майлыбаев Бағлан, кеңес төрағасы 

Асқаров Әлібек, жауапты хатшы 

Абдрахманов Сауытбек

Атабаев Қамбарбек 

Аяған Бүркітбай 

Әбжанов Хангелді

Әбусейітова Меруерт 

Әжіғали Серік 

Әлімбай Нұрсан

Байпақов Карл 

Байтанаев Бауыржан

Балықбаев Тахир 

Дүйсембаев Еркін 

Есім Ғарифолла

Жақып Бауыржан

Жұмағалиев Асқар 

Жұмағұлов Бақытжан

Қасқабасов Сейіт

Қозыбаев Ілияс 

Құл-Мұхаммед Мұхтар

Құрманбайұлы Шерубай

Мұхамадиұлы Арыстанбек

Мыңбай Дархан 

Нысанбаев Әбдімәлік

Салғараұлы Қойшығара

Самашев Зейнолла

Сұлтанов Қуаныш

Тұяқбаев Қанат 

Шеңгелбаев Бақытжан

«МӘДЕНИ МҰРА» ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОБАСЫН 

ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖӨНІНДЕГІ ҚОҒАМДЫҚ КЕҢЕС 

4

УДК 398

ББК 82.3

Б 12

Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі 

Ақпарат және мұрағат комитетінің «Әдебиеттің әлеуметтік 

маңызды түрлерін басып шығару» бағдарламасы бойынша шығарылды

«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының

Фольклортану, әдебиеттану және өнертану секциясының мүшелері:

Қасқабасов С.A. (төраға), Қорабай С.C. (төрағаның орынбасары), 

Жұмасейітова Г.Т. (жауапты хатшы), Әзібаева Б.У., Әлбеков Т., 

Әлібекұлы А., Күзембаева С.А., Қалижанов У., 

Қосан С., Мамыраев Б.Б.

Томды басуға М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының 

Ғылыми кеңесі ұсынған

Томның редакция алқасы:

Әлбеков Т. (жауапты редактор),  Қалижанов У., Қасқабасов С.А., 

Пірәлиева Г.

Томды құрастырып, баспаға дайындағандар:

Әкімова Т. (жауапты шығарушы), Әлбеков Т.

Б 12  Бабалар сөзі: Жүзтомдық.—Астана: «Фолиант», 2013.

 

Т. 94: Түс жору және ырымдар.—432 бет. 

ISBN 978-601-299-008-9

«Бабалар сөзі» сериясының 94-томына түс жорудың үлгілері мен 

қазақтың ырымдары енді. 

УДК 398

ББК 82.3

ISBN 978-601-299-008-9 (т. 94) 

© Әдебиет және өнер институты, 2013 

ISBN 9965-619-60-3  

© «Фолиант» баспасы, көркемдеу, 2013

4

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Мәде-

ни мұра» Ұлттық стратегиялық жобасы аясында жарық көре тін 

«Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми ба сылымын 

әзірлеуді одан әрі жалғастырады. 

Серияның бұған дейін баспаға ұсынылған тоқсан үш томы 

ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы 

бо 

лып саналатын эпостық шығармаларға, ертегілерге, ше-

тел  дердегі қазақ фольклорына, қара өлең, жұмбақтар мен ма-

қал-мәтелдер, аңыздар, шежірелер т.б. жанрларға арналды. 

Дәлірек айтқанда, «Хикаялық дастандардың»—он үш, «Діни 

дастандардың»—жеті, «Ғашықтық дастандардың»—он бір, 

«Тарихи жырлардың»—он бір, «Батырлар жырының»—жи-

ырма, «Мақал-мәтелдердің»—бес, «Қара өлеңнің»—екі, 

«Ше жі релік 

жыр-аңыздардың»—үш, 

«Ертегілердің»—бес 

то  мы, «Тарихи аңыздардың»—төрт томы, «Ғұрыптық фольк-

лор 

дың»—екі томы, «Жұмбақтардың», «Балалар фольк 

ло-

ры ның», «Қазақ мифтерінің», «Моңғолиядағы қазақ фольк -

ло 

ры 

ның», «Топонимдік аңыздардың», «Күй аңыздың», 

«Аңыз  дық шежірелердің», «Аңыздық жырлардың», «Өтірік 

жә не мысалдардың», «Магиялық фольклордың»—бір-бір томы 

бас 

паға дайындалып, басылым көрді. Бұл жинақтардың он 

екі томында Қытайдағы қазақтардың, бір томында Моңғолия 

қазақтарының фольклорлық мұралары қамтылды. 

 Әлемнің өзге ұлттары сияқты халқымызбен бірге жасап, 

қаймағы бұзылмай келе жатқан магиялық фольклордың бір 

түрі—түс көру және оны жору. Қазақтың дәстүрлі мәдение-

тін де ерекше орын алған түс көру мен оны жорудағы түрлі 

6

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

наным-сенімдер, ырымдар адамның ойлау табиғатын, оның 

жан жүйесіндегі сан алуан сезімдік құбылыстарды танып бі лу-

ге мүмкіндік беретін баға жетпес құнды деректер болып та бы  ла-

ды. Адамзат жаратылғалы бері өмір мен табиғат құбы лыс  та  рын 

танудың, оның құпия сырларына бойлаудың неше алуан тал-

пыныстарын,  қарапайым  қағидаға  сүйенген  ізденісте ріс  те рін 

жүргізіп келеді. Түс көру адамның бүкіл жан жүйесін та нып-

білуге ықпал ететіндіктен, ғалымдар бұл тылсым көрініс  тер  ді 

психологиялық құбылыс ретінде қарастырады. Түсте адам са-

насы шеңберден шығып, шетсіз-шексіз әлемді игереді, кеңіс тік 

пен уақытқа тәуелді болмайды. Сондықтан түсті көруден гөрі, 

оны жоруға ерекше мән беріліп отырған.

Қазақ дәстүрлі қоғамында да түс көруге бей-жай қарама-

ғанын, айрықша ден қойып, мағынасын жорығанын фольк-

лорлық мұраларынан, ырымдар мен жоралардан көруге бо-

лады. Түсті әрдайым жақсылыққа жорып, «Түс—балқыған 

қорғасын», оны жақсылыққа жорысаң—жақсы ниет қабыл 

болып, жақсылыққа айналады, жамандыққа жорысаң—жа-

мандыққа айналуы мүмкін деген ұғым қалыптасқан. 

«Бабалар сөзі» жүзтомдық сериясының 94-томына фольк-

лорлық мұралардың бүкіл жанрлық түрлерінде көрініс тапқан 

түс көру үлгілері мен оны жорудың мың-сан түрлері, оларға 

қатысты сан алуан наным-сенімдердің барын ескере отырып, 

олардың бәрін бір томдық жинаққа енгізу мүмкін еместігін, 

сондықтан түс жорудың таңдаулы деген бірнеше ғана түрлері, 

таңдамалы фольклорлық мұралардағы аздаған көркем үзін-

ділері, түс жоруға қатысты наным-сенімдердің бірнеше үл-

гілері ғана таңдалып, таразыланып, жүйеленіп жинақталды. 

Нақтылап айтқанда, «Түс және оны жору», «Халық проза-

сындағы түс және түс жору», «Эпостық жырлардағы түс және 

оны жору көріністері» аталған бөлімдерде халқымыздың бай 

рухани қазынасында өзіндік орны бар түс көру мен жоруға 

қатысты көріністер баяндалатын әдеби жәдігерлерден үзінді-

лер беріліп отыр. Түс көру, аян беру, оны жору, түс садақасы 

т.б. секілді көптеген салт-дәстүр, ырым-нанымдары т.б. ұлттық 

сөз өнеріміздің баға жетпес ұлттық құндылықтары, ол әлі де 

терең зерттеуді талап ететін тақырып.

6

7

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

Ырым сөздер де—қазақтың дәстүрлі мәдениетінің, әсіресе 

халық әдебиетінің ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тарап, іргесі 

сөгілмей келе жатқан құрамдас бөлігі. Кеңес кезеңінде 

идеологиялық електерден өтіп, мардымсыз жиналған бұл 

мұралар арқылы адамның тал бесіктен жер бесікке дейінгі 

ғұмырындағы бүкіл болмысын, қоршаған ортамен қарым-

қатынасын, тұрмыс-тіршілікке, табиғатқа деген көзқарасын, 

сенімдерін, философиялық-діни түсініктерін, психологиясын, 

этнографиясын, этнопедагогикасын айқын аңғаруға болады. 

Қазақ ырым сөздерінің түп-төркіні жалпы адамзатқа ортақ ру-

хани қағидалармен тоғысып отырғанмен, өзіндік ұлттық ай-

шықтармен, салт-дәстүрмен, тәлім-тәрбиемен ерекшеленеді. 

Ырым сөздер: табиғат, бала тәрбиесі, төрт-түлік, ғұрып, ас-су, 

туыстық, саяткерлік т.б. сан-алуан тақырыптарды қамтиды. 

Олар толық жиналып, жүйеленіп, жарияланбағандықтан, 

ғылыми айналымға түскен емес. Сондықтан құрастырушы-

лар келешекте ырым сөздердің этнографиялық тұрғыдан да, 

фольклорлық мұра ретінде де арнайы зерттелетіндігін ескеріп, 

жинақтың екінші бөлімінде бұл жанрдың 802 мәтінін топтас-

тырды. 

Томға енген мәтіндердің бір тобы ӘӨИ-дің сирек қорында 

сақталған А.Сабалұлының, Ж.Шайхысламұлының, М.Ты-

ныш тық ұлының,  М.Ж.Көпейұлының,  Н.Нысанбайұлының, 

Ш.Сұлтанбайұлының, Р.Жүсіповтың, 

К.Қаңтарбаевтың, 

Е.Еші 

мовтің, А.Байтабынұлының, Е.Тілеумағамбетұлының, 

А.Дүй сенбінің, А.Мәмбетұлының, О.Оңғарбайұлының, Қ.Шо-

қа 

евтың, Ә.Шоқаманұлының, Ж.Бітімбайұлының, Мұрын, 

Мұсабай жыраулардың, Қ.Байболұлының, А.Нұра 

линның 

т.б. қолжазба мұраларының негізінде дайындалды. Сондай-ақ 

Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, М.Тілеужанов, Т.Сыдықов, Б.Ыс-

қақов, Т.Бекқожина сияқты ғалымдар жинаған мәтіндер 

кіргізілді. 

Ж.Дәдебаевтың «Түс аяны» (1992), Ф.Танталиеваның «Қа-

зақша түс жору» (2005), «Түс жорудың төл кітабы» (2007) жи-

нақтары мен «Ой-таным» (2007) журналы да пайдаланылды. 

Көптомдықтың принциптеріне сай, беріліп отырған мәтін    дер 

ғылыми қосымшалармен қамтамасыз етіліп, жанрлар рим са-

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

нымен, шығармалардың нұсқалары реттік санмен нөмір ленді. 

Томның ғылыми қосымшаларын: томға енген мәтіндерді жа  зып 

алушылар мен жариялаушылар және басылымдар, рулар ту-

ралы мәліметтер, томға енген мәтіндерге ғылыми түсініктеме, 

сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлға-

лар мен діни есімдер туралы деректер, пайдаланылған әдебиет-

тер тізімі мен томның орыс, ағылшын тілдерінде жазылған 

түйіндері құрайды.

Томның жалпы көлемі—27,0 б.т.

8 

Адамзат санасында еріксіз түрде жүзеге асатын психо-

логиялық процесс—әдеби түстің көркем мәтіндердегі көрініс-

тері, оны жорудың символикасы, этнографиялық маңызы т.б. 

қа зақ әдебиеттану ғылымында арнайы зерттелмеген. 

Адамның ішкі дүниесіне үңілу сондайлық қажеттілік туды-

ра қоймаған фольклорлық туындыларда бірінші кезекте оқиға 

және сыртқы құбылыс, оқиғаға қатысты кейіпкердің тағды ры 

тұрды. Олардың көңіл-күйін, себеп-салдарын жан-жақты тал-

дап, зерттеуге талпыныс жасалмады. 

Мұндай сыртқы бейнелеу факторлары бүкіл фольклорлық 

туындыларға, ондағы көркемдік ойлау жүйемізге тән құбылыс 

болды. Романтикалық сарындағы ескі жыр-дастандарда жеке 

адамнан гөрі, елді қорғау, жұрт намысы т.б. ұлттық мүдде, 

халықтық мұрат басты орында еді. Сондықтан да эпостық жыр-

ларда жеке тұлғаның тағдыры, тыныс-тіршілігі, көңіл-күйі, 

адамдық болмысынан гөрі, оның ел үшін еткен ерлігі басым 

түсіп жатты, оларды идеализациялау бірінші кезекте тұрды.

Жеке адам тағдырына деген қызығушылық, оның жан 

дүниесін зерттеуге, олардың өздерінің ішкі ойларына ерік 

беріп, сезімдік құбылыстарын талдауға талпыныс туған кезде 

ғана жаңа мәдениет қалыптасып, әдебиетте психологизм дамы-

ды.

Бірінші, ол эпикалық және лиро-эпостық жырлардағы ға-

шықтық сезімдер, кейіпкердің күйініш-сүйініші, толғанысы, 

ел-жұрттың, ата-анасының көңіл-күйлері арқылы көрінді. 

Алайда олар қарапайым бейнеленіп, ішкі сөз-ойлары тек қана 

баяндаушының көзқарасы, әңгімесі арқылы берілді. Сондық-

тан да біздің эпикалық жырларымызда сырттан бақылау ба сым 

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ, АЯН БЕРУ 

МЕН ОЛАРҒА ҚАТЫСТЫ НАНЫМ-СЕНІМ 

ҮЛГІЛЕРІ

8 

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

10

болып кетеді де, кейіпкердің көңіл-күйлері, жеке бастың жан 

сезімдері соның көлеңкесінде қалып қояды. 

Бертін келе психологизмнің көркемдік бейнелеу құралда-

ры жан-жақты дами бастады. Мәселен, ішкі әлемді бейнелеу-

дің өнімді тәсілдері мен түрлері, авторлық баяндау, көркемдік 

деталь, көркем мәтінде қолданылған әдеби түс көруді тал-

дау мен оны жору мен жорытуға қатысты наным-сенімдер дің 

көптеген композициялық-баяндау түрлері, психологиялық 

пейзаж, кейіпкердің сезімдік көңіл-күйін табиғатпен теңестіре 

суреттеу кеңінен қолданыла бастады. Осылардың нәтижесінде 

күрделі ішкі әлемді, жан қозғалысын ашу, ой мен іс-әрекеттегі 

қайшылықтардың себеп-салдарын, сана астарын талдауға, иге-

руге деген алғашқы баспалдақтар жасалды.

Бір сөзбен айтқанда, психологизм сана астарындағы сфе-

раларды игере бастады. Психологизмнің арнайы ком 

по 

зи-

ция 

лық-баяндау түрінің бірі-көркем әдебиеттегі сюжетке 

кейіпкердің түс көру эпизодын енгізу болып табылады. Түс кө-

ру фольклорда таза информациялық және сәуегейлік қызмет 

атқарса, жазба әдебиетте кейіпкердің ішкі рухани әлемі мен 

сана сфераларын қазбалай бейнелеудің ең күрделі психология-

лық бейнелеу құралы екендігі белгілі. Әдеби туындыдағы 

кейіпкердің түс көруі, оның көркемдік әлеміне талдау жаса мас 

бұрын адамзатқа тән психологиялық құбылыс-түстің табиға-

тын танып, оның көңіл-күйді, сезімдік-эмоциялық түзілістер-

ді нанымды бейнелеудегі табиғи көріністерінен ғылыми мәлі-

меттер бере кетелік. 

Негізінен түс—адамның күндізгі өмірінің табиғи тәмәм-

далуы, жан мен тәннің келесі күнгі жаңаруына дайындығы де сек 

те болады. Енді осы түстің табиғи болмысын сана астарын дағы 

психологиялық үдеріс екендігін жантану ғылымы тұрғы сынан 

зерттеген Ж.Аймауытов былай түсіндіреді: «Адамның есі бүтін 

болмайтын күйлері болады. Сондай күйдің бірі—түс көру. Ұйқы 

дегеніміз—мерзімді демалыс, тыныс алыс. Ұйықтаған адам-

да сана не мүлдем болмайды, не кем болады... Шырт ұй қыда 

жатқанда адам түк сезбейді. Бірер ұйықтап алған соң, ұйқы 

сергек бола бастайды, ұйқылы-ояу деген күйге келеді. Сон дай 

кезде санамыз кіресілі-шығасылы болып, түс көрсек керек. Түс 

дегеніміз ояуда көретін нәрселердің пернесі болады. Түсі мізде 

сол пернелерді өңіміздегі екен деп ойлаймыз» [1, 192].

11

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

10

Шығыстың орта ғасырдағы атақты ойшылы әл-Фараби да 

адам баласының түс көру себебін күндізгі саналы түрдегі ой-

лау процесі тоқтаған кезде жүзеге асатын табиғи құбылыс деп 

қарайды [2, 210].

Ойлау процесі тоқтап, сана саябыр тапқан сәтте өзге сезімдік 

құбылыстар, әсіресе қиял қанаттана түседі. Шындығында да 

барлық жан жүйедегі сезімдердің ішінде қиял еркіндікке ие. 

Сол қиялдың қорытындысы түнде түс болып адам санасына сая-

хат шегеді. 

Жоғарыда келтірілген психологиялық сөздік пен мұ 

сыл-

мандық күнтізбе-анықтамасында және Ж.Аймауытовтың 

«Пси   хология» атты пән оқулығында түс көру процесінің таза 

та 

биғи, биологиялық және психологиялық қызметі анықта-

лып көрсетілсе, енді түс көрудің адамның ойлау жүйесінде 

атқаратын қызметіне де бір сәт зер сала кетейік. Өйткені түс 

адам өмірінің әрбір құпия қалтарысын қалт жібермей бүкіл та-

рихын бейнелейтін аппарат тәрізді. Сондықтан түс көруді ұйқы 

кездегі мидың фантазиясы деуге әбден болады. Ол қиялдың ең 

жоғарғы түрі болып табылады. 

Адамзатпен бірге туып, бірге қалыптасқан ойлау үрдісін де, 

іс-әрекеттерінде ерікті және еріксіз түрде жүзе ге асырылып жа-

татын психологиялық, биологиялық, табиғи құбылыс-түс тура-

лы ойлану, оның құпия қалтарыстарын ашу, зерттеу әлі де ұзақ 

үдерісті құрары хақ. 

Негізі, адамның түс көруі туралы алғашқы ұғым-түсінік-

тер ежелгі діни наным-сенім негізінде қалыптасқан. Өйткені 

ешқандай информация, хат-хабар жоқ кездерде түс солардың 

қызметін атқарғаны аян. Кез келген кезеңнің айнасы, ойлау 

жүйесінің сәулесі болып табылатын халық танымы, мифоло-

гия, халық әдебиеті туындыларында т.б. түс көрудің алдың-

ғы орынға шығуы, соған елдің имандай сенуі, сол арқылы ке-

лешекті де сәуегейлікпен сезінуі, болашақты болжауы, келер 

қауіптерден қорғануы т.б. соның бірден-бір дәлелі болса керек-

ті. Айталық, жаман түс көрсе, шошынып, құдайы беруші лік, 

оны жұртты жиып отырып жору, яғни түске талдау жасау, сол 

арқылы түрлі қауіп-қатерден қорғану немесе жақсы түстен 

бір жақсылық күту т.б. сол балаң кезеңдегі бірден-бір инфор-

мация түрінің бет-бейнесін береді. Оның сан алуан көркем дік 

көріністері біздің төл әдебиетімізде, әсіресе көне эпостарда 

12

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

кестелі бейнеленген. Және оны ақын-жыраулар өз ойларын 

айшықтау үшін қолданған. Әсіресе түс жорудың символи-

ка 

сы, этнографиялық маңызы, өзіндік қалыптасқан дәстүр-

тағлы 

мы, сән-салтанатының өзі қойнауы құпия-сырға толы 

ғажап дүние. 

З.Фрейд түсті жору мен оны талдау арқылы адамның өзіне де 

беймәлім жасырын жәйттерді, құпия ойларды, жұмбақ сырлар-

ды ашуға болатынын дәлелдеп берді [3,С 52]. Оның «түс көруді 

мидың аса маңызды, ерекше тілі» деп қабылдауы тегін емес-ті.

Дәл қазіргі кезде батыс елдерінде, бір ғана Америкада түс 

көру, оның адам денсаулығына қатысты мәселелерін зерттей-

тін 240 арнаулы ғылыми орталық жұмыс істейді екен. Керек 

десеңіз, адам ұйықтап жатқан кездегі қимыл-әрекетін, жа-

тысын (поза—дене қалпы, кейіп) зерттеп, көптеген ғылыми 

жаңалықтар ашқан психотерапевттер Ф.Перлз пен Самюэль 

Данкелдің «Язык жестов» деген еңбегі—бүкіл Еуропада ең көп 

тараған атышулы кітап [4]. 

Мұндай мысалдар әлем халықтары тарихында мың-мың дап 

кездеседі.

Енді қазақтың ұлттық этнопсихологиясындағы түс көру, 

түс сатып алу /бұған «Түс сатқан Тазша» атты ертегі мысал 

бола алады/, түс садақасы, түс құдайысы деген ұғымдардың қа -

лып тасу жайына зер салар болсақ, олардың ел өмірінде белгілі 

бір рухани сұранысқа, табиғи талап-тілекке орай дүниеге кел -

ген дігі байқалады. Әсіресе түс садақасына қатысты оқиғалар 

қа зақ хандарының, батырларының өмірлерінде жиі ұшырас-

қан. Мысалы, Абылайханның өз сарбазы Жәнібектің түсін оңға 

жорып, түс садақасын жасау арқылы жеңіске жеткені жай лы 

аңыз-әңгіме кімді болса да қызықтырары хақ. Бұл аңызда түс 

жорудың екі түрлі шарты ескерілген. Бірі—қандай түсті де 

жақсылыққа жору, екіншісі—келер қауіпті құдайы, садақа 

беру арқылы болдырмау.

Абылай ханның осы түс көру мен жорудағы көрегенділігі 

аңызға айналған. Әсіресе атты түс садақасына шалып, қан 

шығарту арқылы болғалы тұрған ауыр жағдайды өзгертіп, 

әскерінің пайдасына жеңісті аударып жібергені—аса сиқырлы 

құбылыс. Атақты қолбасшы Абылай хан тағдырындағы түстің 

философиялық танымдық маңызы керемет рухани байлық ты 

құрайды. Өркениетті мемлекеттердің өзінде де түс көру мен 

12

13

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

оған сену, оны ел болып жору жоралғысына жоғары баға бері-

ліп отырған. 

Көрген түсті міндетті түрде талдап, жору—қай халықта да 

берік сақталған салт-дәстүр. Әдебиетші ғалым Х.Досмұхамед-

ұлы бұл жөнінде былай дейді: «Түс жорудың (снотолкова  ние) 

қазақтар арасында да үлкен мәні бар екені ежелден белгілі, 

сол себепті де ел ішінде арнайы мамандар—түс жорушылар да 

ұшырасады. Бұрынғылардың айтуынша, түс жору Перғауын-

ның (Фараон) түсін болжаған Жүсіп пайғамбардан бастала ды. 

Әрбір қазақ түсін біреуге жорытуға тырысады және осы жору 

сөзге әрдайым сенеді. «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш» және т.б. 

жырларда түс көру мен оны жорудың поэтикалық суретте ме-

лері баршылық» [5,25]. Х.Досмұхамедұлының айтып отырған 

түс жорушы мамандары әлі де кездеседі. Олардың небір үлгілері 

халық прозасы мен көркем туындыларда көрініс тапқан. 

Түстің этнографиялық сипаты, түс жорудың көптеген нұс-

қалары жинақталған тағы бір танымды еңбек—Ә.Диваевтың 

«Түс баяны». Бұл үлгілерді Ә.Диваев

1

 «Түс баяны»деген ат-

пен 1901 жылы қазақ және орыс тілдерінде жариялаған бо-

латын. Бұл үлгілердің көбі жалпы мұсылман халықтарына 

ортақ. Оларды ХІХ ғасырда белгілі этнограф ғалым Э.Б.Тайлор

2

 

жария ла ған болатын. Осы мазмұндас тағы тағы бір топ түс жору 

үлгі лерін 1901 жылы шығыстанушы Н.Н.Пантусов

3

  «Таран шы-

лар дың түс жоруын» екі тілде (ұйғыр және қазақ) жария лаған.

Осы еңбектердегі түс жорудың кейбір үлгілерін жинақ-

тап, алғы сөзі мен түсініктерін жазған белгілі ғалым Ж.Дәде-

баев тың «Түс аяны» (Алматы: Ғылым, Замандас,1992) деген 

еңбе гі нен мысалдар келтіре кетсек [5]. 

Егер кісі түсінде түйеге мініп жүрсе, онда о жақсы. Өйт-

кені түйе—ұлық жануар. Түсінде түйеге мінген кісіні ұлы 

әулиелердің өзі желеп-жебейді. Жалпы, түсте көлікке мініп, 

құламай жүру—жақсы.

Түсте биікке немесе тауға шығу—жақсы: ондай түс көрген 

кісі өңінде үлкен дәрежеге жетеді.

1

 Сборник материалов для статистики Сыр-Дарьинской области.—Таш-

кент,1901. —48-53; 63-65-б.б.

2

 Первобытная культура. Перевод с английского Д.А.Кропчевского. 

—М.,1989. – С.98.

3

 Материалы к изучению наречия таранчей Илийского округа. Таранчинсий 

снотолкователь.Текст и перевод. –Казань,1901. – С.1-40.

14

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Егер кісі түсінде таза суға сүңгитін болса, онда ол өңінде 

ақталып, ел қатарына қосылады. Егер кісі лай суға түсетін бол-

са, онда ол өңінде қайғылы күйге душар болады.

Егер жолаушылап келе жатқан кісі түсінде түлкі көретін 

болса, онда өңінде оның жолы болмайды, ал егер ол түсінде 

қасқыр көретін болса, онда өңінде сапары сәтті болады.

Егер кісі түсінде қызыл түсті киім кисе, онда ол өңінде ел 

билеген бастық болады.

Егер кісіні түсінде ит қапса, онда ол өңінде кішігірім шы-

ғынға ұшырайды.

Егер кісі түсінде биіктен құласа, онда ол өңінде табысқа 

жетеді т.б. Түс жору нұсқалары мұнан да көп екені белгілі. 

Алайда, бұл жинақта олардың бәрін жүйелеп, жинау мақсат 

болмағандықтан, түс жору салты тек үлгі ретінде ғана кел-

тірілген. 

Тегінде, түс жору салты, оған байланысты наным-сенім-

дер —халықтардың өмір танымын танытатын құндылықтар. 

Тарих та болған белгілі адамдардың өңінде шындыққа айнал-

ған түс тері де баршылық. Және олардың бәрі де адамзаттың 

алдағы күннен күтер үміті тек жақсылық, қуаныш, бақыт 

екенін байқататын баға жетпес құнды деректер.

«Түс көру» атты тақырыптағы араб тілінен аударылған бір 

дәптерді 1971 жылы Әдебиет және өнер институтының қол жаз-

ба қорына А.Барлыбаев деген кісі тапсырған. Бұл қолжазба 734-

бумада сақтаулы [6]. Ол 12 оқушы дәптерінен тұрады. Біз  дің-

ше, бұл мұсылмандардың түс жоруға байланысты тұрмыс  тық 

энциклопедиясынан алынған үзінділер болса керек. Мұнда да 

түс жорудың бірнеше нұсқалары берілген. Әсіресе мұсыл ман-

дық түс жоруға байланысты алуан түрлі қызықты деректер мол 

кездеседі. Түсті қалай жорудың техникасы, оның дайын жо-

ру-дәйектемесі, көптеген нұсқалары бар. Олар тарихи, ғылыми 

құнды материал екені сөзсіз. Қазіргі кезде түс жоруға байла-

нысты орыс және қазақ тілінде көптеген томдарды құрайтын 

энциклопедиялар кітап дүкендерінде қаптап кетті. Олардың 

түрлі тақырыптағы, алуан сала-салаға бөлініп, жиі-жиі жария-

ланулары әлі де болса оқырмандар сұранысына ие екендікте  рін, 

жалпы жұртшылықты қызықтыратынын дәлелдесе керек.

Әдебиетші Б.Сағындықұлы Мүсірбай-телеу «Ғаламның ға-

жайып сырлары» атты ғылыми еңбегінде: «.../Малакки түс/ 

14

15

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

періштелер көрсететін түстің белгілері: таң алдында көрінеді, 

өте қысқа болады, ап-айқын болғандықтан өмірбақи ұмытыл-

майды. Келешекте жақсылыққа, яки жамандыққа жолығаты-

ны жөнінде ишарат етіледі. Расында түсте көргендері өңінде 

іске асады. Мұндай түс кәпірлерге көрінбейді. Өйткені періш те 

оларға жоламайды»,—деп түсіндіреді [7, 27]. 

Түстің адамға ену мерзіміне байланысты этнопсихология-

лық ұғым-түсінік жалғыз түркі елдері емес, бүкіл әлем ха лық-

тарының көркемдік танымдарында бар табиғи құбылыс. Оны 

орыс ғалымы И.П.Сахаров «Сказания русского народа» атты 

ғылыми еңбегінде былайша түсіндіреді: «...наши старушки 

различали сны по времени их появления. У них сны бывали: ве-

черние, полуночные, утренние. Вечерний сон не имел никакой 

важности; ему мало верили, об нем даже не ворожили. Сон по-

луночный почитался важным; об нем-то заботились более все-

го» [8, 131].

Бұл жайлар халықтың өмірі мен санасында біте қайнасып 

жатқан түс көрудің тамыры тереңде, оны жору дәстүрінің 

аясы да ұшан-теңіз екендігін аңғартады. Фольклорлық ғы-

лыми еңбектерде түс—мотив саналғанымен, әдебиеттанушы 

ғалымдар оны көркемдік бейнелеу құралы деп түсіндіреді. 

Әсіресе адам жанын терең танып, ішкі құпия сезімдерді 

тереңдей талдап, зерттеуге зер салғысы келетін қаламгерлер 

өмір шындықтарын эстетикалық, көркемдік деңгейге жеткізу 

барысында осы кейіпкердің түс көру көрінісіне көп көңіл 

бөлетіні күмәнсіз. Өйткені адам санасына еніп, оның рухани 

әлемімен біте қайнасып кеткен халық танымындағы түс көру 

ішкі психологиялық үдерістерді нанымды беруде орасан зор 

қызмет атқарады. Мәселен, қарапайым халықтың өмірлік 

тәжірибелерінен тұжырымдалып, қалыптасқан «өмір-түс» де-

ген түсінік бертін келе көптеген ақындарда (Пушкинде) сол 

күйінде адам өмірінің универсалды моделі ретінде терең фило-

софиялық астарды, әлемтануды құрайды.

Түсті поэтикалық образдық теңеу сапасында «өңім түгіл 

түсімде көрмеген», «түс көргендей болдым», «түсім секілді» т.б. 

сияқты тіркес-түсініктердің өмірден өз орнын ойып алғанын, 

түс көрудің көркемдік ойлау жүйесінде, көркем мәтіндерде 

тұрақты құбылыс болып, етене еніп кеткенін ескермеу мүмкін 

емес. Бүгінгі кемелденген, өркениетті көркем прозамызда түс 

16

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

көру тәсілінің қол жеткізген көркемдік жетістігі—тап сол көне 

мәдениетте, ауыз әдебиетінде, фольклорлық мұраларда, ұлт-

тық мәдениет мәйегінде әбден-пісіп жетілгендіктің жемісі де-

сек, артық айтқандық емес. 

Әдебиеттанушы, жазушы А.Ремизовтың түсінігінше, «түс 

көру—әдеби тәсіл. Орыс әдебиетінде бұл тәсілсіз көркем шы-

ғарма жазылмайды»[9]. Десек те біздің ұлттық әдебиеттану 

ғылымында түс көру тәсілінің көркемдік-бейнелегіштік қа сие-

ті мен қызметі әлі күнге дейін зерттелінбей келеді. Оның бас-

ты себебі—фольклортанушы ғалымдардың түс көруді мифоло-

гиялық ой-сананың сәулесі деп, таза көркемдік бейнелеуіштік 

қасиетіне мән бермегендігінен болса керек. 

Мәселен, белгілі фольклортанушы ғалым С.Садырбаев: 

«Тегінде түс көру арқылы ғашық болу салты араб, парсы, үнді 

аңыздары (Бозжігіт, Сейфул-Мәлік, Иранғайып-Шах-Ғаббас, 

Жүсіп-Зылиха) сияқты шығыс қиссаларына тән құбылыс» 

[10, 51],—десе, профессор Ш.Ыбыраев: «Мұның себебін дәл 

ба сып айту қиын. Бәлкім, ата-бабаларымыз түс көруге және 

оның жоруына айрықша мән беріп, оны тылсым күштің 

құдіретімен сабақтастырып, оған шексіз сенуі де ғажап емес. 

Бұған халқымыздың тарихынан, наным-сенімінен мысалдар-

ды тізе беруге болар. Әрі түсті жорудың символикасы, белгі-

нышандары да жинақтауға, жүйелеуге болатын құбылыстар,—

дейді [11, 115]. 

Бұл, әрине, фольклортанушы ғалымдарымыздың түс көру-

ді көркемдік бейнелеу құралы деуден гөрі, анимистік на ным-

түсінік, шығармалардағы символика, «мотив» деп қарай тын-

дығын аңғартса керек.

Енді кейіпкердің түс көру эпизодын талдаудың, оның ар-

найы психологиялық бейнелеу құралы ретінде зерттелу жайы-

на тоқталар болсақ, әлемдік және орыс, түркі тектес халықтар 

әдебиеттануында да оған терең мән бермеушілік аңғарылады. 

Мәселен, орыс әдебиеттану ғылымында әдеби түс көруді талдау 

жөнінде 1990 жылы Самарқандта қорғалған Ж.М.Степаньянц-

тың «О роли сновидений в романах Достоевского» атты кан-

дидаттық және Д.А.Нечаенконың «Художественная приро-

да литературных сновидений (русская проза ХІХ века)» атты 

докторлық диссертациялық еңбектері бар. Бұл тақырыпты 

зерттеуде орыс әдебиеттану ғылымында бір жүйелілік бар.

16

17

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

Белгілі теоретик әрі әдебиеттанушы ғалым М.Бахтиннің 

айтуынша, көркем шығармадағы түс көру эпизоды тұңғыш 

рет еуропа әдебиетіне «Мениппея» атты көне сатира жанрында 

енгізіліп, көркемдік таным болып қалыптасты. Мениппея—

негізі қара сөз бен өлең сөздің еркін араласуынан туған 

әдебиет жанры. Бұл жанрдың аты б.з.д ІІІ ғасырда өмір сүр-

ген Мениппа—деген ойшылдың шығармашылығымен тікелей 

байланысты. Бұл терминді әдебиеттану ғылымына М.Бахтин 

ендірген. Мениппея жанры әр кезеңдегі әдебиет құбылыста-

рына өз әсерін тигізіп отырды. 

Бұл жанрдың әдебиетке психологизмнің алғашқы эле-

менттерін енгізген үлкен жаңалығы М.М.Бахтиннің баға-

лауында, алғаш рет моральдық психологиялық сынақ 

жаса 

 

 

лып, сананың екіге жарылуы, әдеттегіден тыс түстер, 

ақылсыз 

 

 

дыққа, өзін-өзі өлтіруге дейін алып келетін психо-

логиялық жағдайды бейнелеу арқылы жүзеге асты [12, 183].

Мениппеяның көркем әдебиеттегі көрінісін М.Бахтин 

Достоевскийдің полифониялық романымен тікелей байла-

ныс 

тырады. Б.з.д. І ғасырдағы римдік ғалым Варрон 

ның 

«Би 

маркус» («Двойной Марк») атты мениппеясындағы 

Марк деген кейіпкер санасындағы екі дауысты айтыс-диалог 

М.Достоевскийдің суреткерлік шеберлігінің нәтижесінде бү-

тіндей өзгеріп, түрлік, құрылымдық, көркемдік жағынан күр-

деленіп, полифониялық роман жанрының тууына себеп бола  ды. 

Оның дәлелі—М.Достоевскийдің «Двойник», «Братья Ка 

ра-

мазовы» атты шығармалары. 

Әдебиеттанушы-жазушы Алексей Ремизов (1877-1957) 

бү кіл өмір бойы көркем шығармадағы түстердің табиғатын 

зерт те  ген. Түстегі драма мен шындық оның «Огонь вещей», 

«Мар тын Задека», «Сны и предсонье» атты көркем шығарма-

лары 

ның өзегі де болды. Ол үшін түс—өзге әлеммен бұл 

өмірдегі не бір құ  пия сырларды ашатын және өзге әлеммен 

бізді бай ла ныс тыра  тын бірден-бір байланыс жолы.

Әлемге әйгілі жазушы әрі әдебиетші Карлос Кастанеданың 

«Искусство сновидения», «Учение Дон Хуана…» атты таным-

дық ғылыми зерттеу еңбектерінде көне Мексика еліндегі ма-

гия лық өнер, оның ірі өкілдері шамандардың кемеңгерлігі мен 

көріпкелдігі, түс жорудағы таңғажайып қасиеттері туралы тал-

данып, зерделенеді. К.Кастанеданың 9 кітаптан тұратын бұл 

2-0185

18

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

еңбегі жарық көрісімен дүние жүзі елдерінің тілдеріне ауда-

рылып, рухани өмірде үлкен ренессанс тудырды. К.Кастанеда-

ның осы еңбегімен танысқан әлем әдебиеттанушылары мен жа-

зушылары адам табиғатына тән түс көру құбылысының небір 

тылсым сырларына терең мән беріп, бетбұрыс жасағаны бел-

гілі. К.Кастанеданың осы еңбектеріндегі ой-пікірлері белгілі 

фольклорист ғалым Е.Тұрсыновтың «Древние типы носителей 

казахского фольклора (генезис и типология)» атты докторлық 

диссертациясындағы көне замандағы шамандардың этимоло-

гиясын түс жорушы деп тануымен үндес келеді.

Қазақ сөз өнерінің ескерткіштерінде түс көру мотиві фольк-

лор мен авторлық ауыз әдебиетінде, әсіресе Пайғамбарлар ту-

ралы аңыз-әңгімелерде көп кездеседі. Бұларда адам «санасы-

нан тыс» көрінетін таңғажайып күштердің, Пайғамбарлар дың, 

Қыдыр аталардың, әруақты бабалардың түске еніп, аян 

берулері—дәстүрге енген, бүкіл адамзаттың көркемдік ойлау 

жүйесінде мойындалған құбылыстар. Қыдыр ата, әруақтар т.б. 

секілді көріпкел кейіпкерлер VІІ-VІІІ ғасырлар әдебиетінде, 

яғни ислам дінінің дүниеге келіп, ел арасында кеңінен наси-

хаттала басталған тұсында көптеп көрінген.

Міне, осынау мол рухани құндылықтарымыздың әдебиет-

тану ғылымындағы зерттелу барысына көз салар болсақ, әде-

биетіміздегі діни дәуір мен оның жанрлық түрлері ха қындағы 

алғашқы ғылыми пікірді А.Байтұрсыновтың «Әдебиет та ныт-

қышындағы» «Діндар дәуірі» атты тарауда діни әдебиеттің 

жанрлары айқындалған.

А.Байтұрсынов: « Бастапқы жазба әдебиеттің басты мақ-

саты—дінді жаю, дінді күшейту болса, соңғы әдебиеттің бас 

мақсаты—тілді ұстарту, әдебиетті күшейту, көркейту бола-

ды. Сөйтіп, жазба әдебиеттің өзі екі дәуірге бөлінеді: 1) діндар 

дәуір, 2) ділмар дәуір. Діндар—діншіл деген мағынада, діл-

мар—тілшең деген мағынадағы сөздер.

…Діндар дәуір—ауыз әдебиет түріне түр қосып жарытқан 

жоқ. Анайы әдебиеттегі /миф/ шығармалардың түрлерінен 

діншілдігімен ғана айрылмаса, айрықша түр-тұрпатымен ай-

рыла қоймайды. Діндар жағының басымдығымен айрылатын 

түрлері мынау: қисса, хикаят, мысал, насихат (үгіт), міна жат, 

мақтау, даттау, айтыс, толғау, терме»,—деген тұжырым жа  сап, 

діндар әдебиеттің жанрлық ерекшеліктерін, оларды құрай  тын 

18

19

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

тоғыз жанрлық түрді алғаш рет анықтап, ғылыми айна лымға 

енгізген [13, 178]. 

Фольклортанушы, филология ғылымдарының докторы, 

про фессор Б.Әзібаева: «Қазақтың діни дастандары» атты ең-

бе 

гінде діни дастандарды мынадай жанрлық түрлерге бөліп 

қа растырады: «1. Діни дастандар; 2. Хикаялық (новеллалық) 

дастандар; 3. Романдық (ғашықтық) дастандар; 4. Қаһарман-

дық-романдық дастандар; 5. Қаһармандық-хикаялық дастан-

дар» [14, 27].

Осы ретте дастандардағы түс көруші кейіпкерлерге тоқ та-

лып өткен жөн сияқты. Өйткені әлем халықтарының, со ның 

ішінде қазақ, түркі халықтарының фольклоры мен автор-

лық ауыз әдебиетінде, діни дастандарында жиі кездесетін 

Пайғамбарлар, Әулие-әмбиелер, Қыдыр, Қызыр ата бейнелері, 

Ғайып ерен, Қырық шілтен, Ғайып ана т.б. сынды кейіпкерлер 

көбімізге етене таныс. Алайда олар туралы мағлұматтар мар-

дымсыз.

Діни дастандардағы көркемдік образға айналған Ғайып ана, 

Қызыр Ілияс, Ғайып ерен, Қырық шілтен сияқты ұғымдар өз-

ара мәндес атаулар. Атап айтсақ:

Ғайып ана—сырттай қамқорлық ету, жоқ жерден жолығып, 

қол ұшын беруші, жасырын сырт көз т.б. секілді мәндерге ие.

Қызыр (Қыдыр)—көптеген шығыс халықтарының, әсіресе 

мұсылман әдебиетінде жиі ұшырасатын ертегілік, тіпті, жар-

тылай мифтік тұлғалардың есімі. Әдетте олардың аты Ілияс 

Пайғамбармен бірге қосақталып атала береді. Хизр, Қызыр 

араб тілінде—Қидр: араб тіліндегі «дад» әрпінің иран тілінде 

«зад» болып оқылуына байланысты парсыша бұл сөз Хезр 

түрінде [15, 118], қазақ тілінде Қызыр, Қыдыр болып айты-

лады. Мұсылмандардың аңызы бойынша, Қызыр әулие жа-

сыл киім киіп жүрген (қызыр—арабша жасыл). Бұл әулиенің 

бейнесі, шығу тегі әр халықта әртүрлі.

Қыдыр—ел аралап жүретін бейнелі «әулие», адамға «бақыт», 

«дәулет» беруші [16, 542]. Қазақ фольклорында да Қызыр 

адамдарға әулие түрінде көрініп, әртүрлі жамандықтан қорғап 

жүреді. Қызыр Ілиястың жанында әдебиетте «шілтендері» бо-

лады. Қазақтардағы Ғайып-ерен, Қырық шілтен, Баба Түкті 

Шашты Әзиз, Қызыр әулие секілді тіркестердің бәрі де осы 

кейіпкерлерге байланысты туған. Сондай-ақ «Қыдыр дары-

20

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

сын», «Қырықтың бірі—Қыдыр» деген бата, мәтел сөздер де 

«Қызыр Атаның» халқымыздың рухани кеңістігінде терең із 

қалдырғанын аңғартса керек. Олар кейде Пайғамбар, кейде 

Пір, кейде Қыдыр, кейде Әулие болып өзгере берді. 

Негізі, періштелермен түсінде тілдесуді «Аян» деп атай-

ды. Осы орайда және бір ескерер жәйт—осы кейіпкерлердің 

бәрі түс жорушы, аян берушілердің аттары әр жерде әртүрлі 

айтыла береді. Аян беруші кейіпкерлер: «Мұңлық-Зарлықта» 

ақсақалды кісі аян беріп бір ұл, бір қыз беретінін хабарлайды. 

«Құбығұлда» Уәли ханға Баба Түкті әулиенің мейірімі түсіп, 

рақым етуі суреттелген. Әзірет сұлтанға бала тілеп аттану «Ал-

памыс батыр» жырында Баба Түкті Шашты Әзиз әулиеге сапар 

шегуі арқылы баяндалады. Мұнда ақ сәлделі, қолында асасы 

бар дуана аян береді. Сондай-ақ атақты Ақсақ Темірдің түсінде 

Қожа Ахмет Яссауи аян береді. 

Түс жорушы кейіпкерлер: Оғызнамада Түсімел (Түсімел—

түсінде көретін, түс жоритын), «Батырлар жырында» мыстан 

кемпірлер, Қызыр әулие, Пірлер, әулие бабалар т.б. түс жо-

риды. Тарихи жырларда, мысалы, Абылай ханның кеңесшісі 

Бұқар жырау түс жорушысы ретінде көрініс береді. 

Енді сол пайғамбарлардың жеке өмірлеріне үңілер бол-

сақ, олардың түстерінде аян берілмегені кемде-кем. Тәңір мен 

пенденің екі ортадағы байланыстарында түс керемет қызмет 

атқарады. Тіпті, Жаратқан иенің кейбір пайғамбарлармен 

келісім жасауында да түс ерекше орын алған.

Ия, адам тағдырын түс аян арқылы болжап сезіну—Ислам 

дәстүріне тән құбылыс. Сондай-ақ «Діни дастандарға» жататын 

«Қисса-и Мұхаммед Расул Алланың дәрул пәниден дәрул бақи-

ға рихлат (рихлат—саяхат ету, жолға шығу, алыс жол) еткен 

мәселесі», «Мұхаммед пайғамбар» т.б. дастандардың бәрінде 

түс көру мотиві бар және олар ұзақ баяндалған. Мұхаммед 

пайғамбардың дүниеден өтетінін ең жақын деген сегіз туысы-

на Аян беру арқылы көрінуі, ол түстерін әрқайсысының тал-

дап, жорулары бүкіл шығарманың басты өзегі болады. Әсіресе 

мұнда фольклордағы өлімге байланысты символдық нышан-

дар этнографиялық мән-маңызымен түс көру арқылы беріледі 

[17,432].

Пайғамбарлар туралы әңгімелердегі түс көру, аян беру, оны 

жорудың бірнеше үлгілерін мифтік әңгімелерден көруге бола-

20

21

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

ды. Атап айтсақ, «Қазақтың мифтік әңгімелері» жинағының 

«Жасаған Алла-тағала, Пайғамбарлар, Әзірейіл, алдашы, 

ажал», «Арыстан баб мазары туралы, Ақсақ Темір, Қожа Ахмет 

Яссауи», «Көріпкел, әулие, киелі, бақсы адамдар» атты тарау-

ларында ерекше қасиеті бар әулие, көріпкел, Пайғамбарлар  дың 

сәуегей түстері, түс жору, аян беруге байланысты қызғы лық ты 

тарихи уақиғаларды кездестіруге болады [18, 320]. 

Орта ғасыр кезеңіндегі әдеби мұраларда түс көруге деген 

қызығушылық күшейтілді. Құраннан бастау алған Періште-

Пайғамбарлардың, Қыдыр ата, әруақты әулиелердің түске 

еніп, аян беруі, түс жоруы, түс садақасын беру т.б. секілді 

түс көру мотивінің көптеген элементтері мен компонентте-

рі түрлік тұрғыдан көбейіп, жанрлық, мазмұндық, көркемдік 

жағынан жаңартылды. Түс, біріншіден, адам өмірінің уни-

версалды моделі ретінде көрінді. Жалпы, түс, түс көру терең 

философиялық дүние танудағы подтекст /символдық астар/ 

болып қалыптаса бастады. Пайғамбарлар туралы түрлі хи-

каяттардың кейінгі ұрпаққа, әсіресе дара туған талантты тұл-

ғалардың тағдырына, өміріне, өнеріне өшпес із салып, со-

лар туралы аңыз-әңгімелердің тууына тікелей әсер еткенін де 

байқау ға болады. Және бір таңғаларлығы—олардағы ой мен 

оқи ға құрылысы, мән-мағынасы жағынан да, ұлттық дүние та-

ным  ның, рухани үндестіктің үздік үлгісі секілді. Сөзіміз дә лел-

ді болуы үшін, Құрандағы «Ғалақ» 96-сүресіндегі бастапқы бес 

аяттың Мұхаммед Саллаллаһу ғалайһи уәссаламға алғаш рет 

шындық жолын нұсқаған сәтке назар аударайық:

«…Ол адамзаттың құтқарушысы, Алланың сүйіктісі, хаз-

реті Мұхаммед Саллаллаһу ғалайһи уәссаламға тақау келіп 

тұрды да, әлдебір жазулары бар жылтырауық орамды ашып, 

саусағымен нұсқап:

—Оқы!—деді.

—Мен оқи білмеймін ғой,—деді Мұхаммед.

Жәбірейіл оған тағы да :

—Оқы!—деп бұйырды.

Хазреті Мұхаммед (с.а.с.) әлгіндегі жауабын қайталады: 

«Мен оқи білмеймін». Ал Жәбірейіл-Әмин дереу пайғамбары-

мызды мықтап ұстап алды да, мүбәрак кеудесінен үш мәрте 

сығып-сығып жіберді. Баяғы бала кезінде, сүт анасы Халима-

ның үйінде жүрген шағында көрген ғажайып оқиға есіне түс-

22

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

кендей болды, жүрегіне жазылған жазулар елестеп өтті. Бұл 

Құран Кәрімнің алғашқы уағыздары болатын. Екі мәрте жа-

сал ған қатты қысымнан соң көз пердесі, көңіл шымылдығы 

ашы лып жүре бергендей әсер туды. Пайғамбарымыз ғажайып 

бір күйге түсті. Періште үшінші рет әмір берді. Әуелде көз 

алдына тосқан аятты оқыды. Сонымен хазреті Мұхаммедке 

пайғамбарлық өкілеттігі берілді» [18, 55]. 

Тап осы мазмұнды мотивті кешегі мен бүгінгі көзі тірі та-

рихи тұлғалардың да өмір-дерегінен оқып, біле аламыз. Мә-

селен, біздің санамызда мифтік образ ретінде орнығып қал-

ған пайғамбарлардың, әулие бақсы-балгерлердің ғана емес, 

кәдімгі тарихта болған белгілі адамдардың, ірі тұлғалар дың 

түстерінде де Аян берілуі арқылы олардың таланттары ашы-

лып, тағдырлары анықталғаны жайлы өмір шындығы бізді ой-

лантпай қоймайды. 

Айталық, көрнекті ғалым Қ.Жұмалиевтің еңбегінде: «Жыр -

шылардың өнері оларға тылсым күштердің әмірімен да риды 

деген ұғым көп халыққа ортақ. Қазақтарда бұл ұғым дом-

бырашылық, бақсылық, ақындық өнермен байланыстырыла-

ды. Мысалы, Алмажан Азаматқызы: «өлең дарыған» түсінде 

Ер палуан аян беріп, «толға» депті—деген аңыз айтылады, 

ертеңіне-ақ толғап қоя беріпті» [19,144]—десе, белгілі ғалым 

Ы.Дүйсенбаев: «Жырау Сеңгірбайұлы Мұрын өзінің Мұрат 

Мөңкеұлы ақынмен кездескені жайлы былай деген еді: «Мен 

Мұраттан өлеңді қалай айтып кеттіңіз?—деп сұрағанымда, ол 

кісі: «Бір күні түсімде үлкен жиын-той болып, отырған жұрт 

маған «өлең айт» деп даурығысты, «білмеймін» дегеніме құлақ 

аспады. Сол жерде телпегімді қолыма алып, өлеңге бастым. 

Оянсам түсім екен. Ертеңіне тұра сала өлең айтып едім, аузы-

ма сөз түйдектеп түсе берді. Содан былай өлең айтатын болып 

кеттім» [20, 65]. 

М.Әуезов осы орайда «Қырғыздың батырлық эпосы» атты 

жыр жинағының бірінші кітабына жазған алғысөзінде: «Ма-

насты жырлағандар—біріншісі Келдібек, Балық, Сағымбай, 

Тыныбек, Ақылбек, соңғысы Қаралаев. Тыныбектің тыңдау-

шы ларды ұйытқан «Ғажайып түсі» көп халді аңғартады,—дей 

келе, былай деп ой түйеді: «Осылай түс көрдімнен» тек Тыны-

бек емес, Сағымбай да, Қаралаев та бас тарта алмаған... сөйтіп 

түс көру бір-біріне ұқсас келіп, дәстүрге айналған» [21, 8].

22

23

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

Міне, Сүйінбай, Шашубай, Болман т.б. сияқты ақындар 

туралы да айтылып жүрген тап осы мазмұнды аңыз-әңгіме-

лер көп-ақ. Әлемге аттары әйгілі қолбасшы, ұлы әмірші, хан-

билер, ақын-шешендердің т.б. өміріндегі көрген түстері де 

небір әңгімелерге өзек боларлықтай. Оған дәлел ретінде та-

рихи тұлғалар—Абылай хан мен Кенесары түстері халық 

арасында аңыз болуымен қатар, бүгінгі көркем прозада қай-

тадан көркемдік санада жүйеленіп, талданып, эстетика-

лық құндылыққа қол жеткізгенін айтқан мақұл. Мәселен, 

Мәшһүр Жүсіп жинаған «Абылайдың түсі» атты аңыз-әңгіме 

Ә.Кекілбаевтың «Үркерінде» күрделі философиялық тұғырға 

көтерілсе, Кенесарының түсі І.Есенберлиннің «Қаһар» атты та-

рихи романында биік көркемдік, эстетикалық мәнге ие болып, 

рухани мұрамызға айналды.

С.Дәуітовтің құрастыруымен жарыққа шыққан «Абылай 

хан» атты жинақтың «Абылай ханның түсі» атты тарауында 

(Мәшһүр Жүсіп жинаған аңыз-әңгіме—П.Г.) Абылай ханның 

келешегін болжаған түсі мен оны Бұқар жыраудың жоруы ту-

ралы әңгіме шертіледі. Оның қысқаша тарихы мынадай: «...

Абылай: «Түсімде бір жолбарыс келіп, шатырымның алдына 

шөгіп, мойнын салып жатып алды. Бұл не қылғаны деп қарап 

едім, әлгі жолбарыс дегенім аю болды, одан кейін түлкі болды. 

Одан кейін қарсақ па, қоян ба, әлденеме болды. Оянып кеттім, 

көргенім осы»,—депті.

Олай болса, шатырыңның алдына келіп шөккен жолбарыс—

өзіңнің бақ-талайың. Сен өзің бір жолбарыс едің. Оның шөгіп 

басын көтере алмай жатып алғаны—жетіп жығылған жерің 

осы болғаны. Енді бақ-талайың көтерілмейді. «Баяғыдан бері 

жүріп-жүріп есіл Абылай сарттан өліпті» дегізбей, осы жерден 

аман-есеніңде қайта ғой.

Енді қарасаң, аю болғаны—өзіңнен соңғы заман аюша алы-

сып өтетұғын заман болады. Онан ит-құс болғаны—ит-құсша 

жұлысып өтетұғын заман болады. Онан түлкі болғаны—

түлкіше бұлаңдап жүріп күнелтетін заман болады. Онан қоян 

болғаны—қоянша кебектен-кебекке қорғалап жан сақтай-

тын заман болады»—деді [22, 325]. Тап осы мазмұндағы түс 

І.Есенберлиннің «Қаһарында» басқаша мағынада, яғни бала-

сы Сыздықтың кеудесіне өткір кездік қадап, сынаудан кейінгі 

Жүсіптің: «Нағыз көкжал болады» деген сөзінен соң атасы 

24

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Абылайдың хан сайланған күнгі түсін, оны жорыған Бұқар 

жыраудың сөзін еске ала отырып баяндау арқылы беріледі.

Алайда романдағы Кенесарының түсі тым ұзақ бол 

ған-

дықтан қысқаша ғана мазмұнын берсек дейміз. Мұндағы түс 

Кенесарының серіктері—Таймас пен Әбілғазыға баяндап бе-

ру арқылы, яғни диалог түрінде беріледі. Кенесарыны көп 

қобалжытқан бұл түсте ол өз ажалын көреді. Қалың қазақтың 

Қырғыз манаптарымен соғысы, Орман деген манаптың Кене-

сары басына тіккен үш мың күміс ақшасы мен алтын медалі 

үшін оны өлтіргені, өлгеннен кейінгі халықтың Кенесары-

ны жоқтауы (жоқтау өлеңдер толық берілген—П.Г.) оның 

басының Ленинград Эрмитажынан орын алуына дейінгі та-

рихы бірнеше бет бойы ұзақ-сонар баяндалады [23, 198]. Та-

рихи тұлғалар дың (Абылай хан, Кенесары т.б.) ел келешегін 

сәуегейлікпен бол жауда айтарлықтай рөл атқарған бұл түсте рі 

біздің әдебиетімізден, көркемдік ойлау жүйемізден лайық ты 

орнын алғандығын айғақтайды. 

Өмір шындығын көркемдік шындыққа ұластырып, кейіп-

кердің дүниетанымдық арналары мен ойлау сипаттарын ерек-

шелендіруде, ұзақ ғасырлар бойы халқымыздың көркемдік 

талғамын, сана-сезімін өсіруге өзіндік үлесін қосқан түс көру 

сөз өнерінде сана актілерінің сан алуан сезімдік—эмоциялық, 

психологиялық құбылыстарын бейнелейтін техникалық құрал 

болғаны белгілі. 

Енді бір сәт батырлар жырындағы түс көру сарынына тоқ-

тала кетсек.

Фольклорлық туындыларда кейіпкердің жан дүниесін, 

олардың күйініш-сүйінішін, көңіл-күй толғаныстарын, сезім-

дік-психологиялық қозғалыстарын бейнелеудің бірнеше көр-

кемдік түрлері орын алған. Олар: батырдың (кейіпкердің) ішкі 

сезім толғаныстары, жетпіске келгенше жалғыз ұлға зар болған 

ата-аналардың қасірет-шері, жауға аттанған батырдың артын-

да қалған жұртының, қарындас-жұбайының толғау-зарлары, 

елге деген сағыныш т.б. Оның ішінде ерекше атап өтер көркем-

дік құралдардың бірі—диалог, яғни еліне жасырын келген 

батырдың ел сыртындағы /Алпамыстың сақау Балдамшамен, 

Қобыландының қойшымен және анасымен т.б./ адамдармен 

сөз сайысы сәтіндегі толғаныстары, психологиялық жағдайы, 

күйініш-сүйініші, бір-бірінің бет-жүзіндегі физиологиялық, 

24

25

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

физиономиялық, эмоциялық құбылыстар. Кейіпкердің әртүр-

лі көңіл-күй сәттерінде болатын психологиялық процестер-

ді қарапайым болса да, нанымды, көркем кестелеудің үздік 

үлгілерін көрсеткен фольклорлық туындылардағы рухани 

құндылықтарды мүлдем ескермей кетуге болмады. 

Осы орайда шығыстанушы А.С.Орловтың: «Казахские бы-

лины не ограничиваются механическим движением рассказа, 

они живописны, эмоциональны, взаимоотношения персона жей 

сложны...» [24, 148],—деп қазақтың ауыз әдебиетіне бер ген 

жоғары бағасымен келісуге тура келеді. 

Эпостық туындылар сол кезеңдегі адамдардың ой-арманы-

нан, қиял-мақсатынан туған «жауға шапса, өлмейтін, отқа 

салса, күймейтін» ерекше кейіпкерлер галереясын жасап қана 

қой  май, олардың моральдық характеристикасын да психология -

лық тұрғыдан нанымды да нақышты жасай білген. Батырлар-

дың схемаға салынып, бір өлшеммен кеткен көркем образда-

рын жанды бейнеге айналдыруда әсіресе түс көру мотивінің 

ат қа рар рөлі айрықша. Эпос жанрларын таза теориялық, көр-

кем дік, нақтылап айтсақ, сөз өнері тұрғысынан талдаған зерт-

теу еңбектерде бұл мәселелер жақсы көрініс тапқан. Айталық, 

орыс ғалымы А.Робинсонның «Слово» в поэтическом контексте 

мирового средневековья» деген мақаласында, қарақалпақ стан-

дық ғалым С.Бахадырованың «Фольклор и каракалпак 

ская 

советская проза», В.Я.Проптың «Фольклор и действитель-

ность», М.Әуезовтің «Эпос және қазақ халқының фолькло ры», 

сондай-ақ «Психологические изображения в русском народ ном 

поэтическом творчестве» атты ұжымдық мақалалар жина  ғын-

да, осындағы «Фольклор как искусство слово» (вып.2) атты 

мақалада, Д.С.Лихачевтің «Поэтика древнерусской литера-

туры» және Е.М.Мелетинскийдің «Средневековый роман» атты 

ғылыми-зерттеу еңбектерінде ауыз әдебиеті мен фольклор лық 

мұралардағы психологизм элементтері, психологиялық бей-

нелеу құралдары жан-жақты талданады.

А.Робинсонның мақаласында әлемдік эпос жанрларын-

да 

ғы түстердің, әсіресе «вещие сны»—сәуегейлік түстердің 

кейіпкерлердің табиғи болмысын, жан әлеміндегі ой-сезім 

құбылыстарын, көңіл-күйін бейнелеудегі көркемдік қызметін 

нақты мысалдармен дәлелдейді. Автор орыс халқының әйгілі 

«Слово о польку Игореве» атты эпосындағы Святославтың 

26

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

бұлдыр түсі , оны жору, өзге де символдық көріністерді талдау да 

эпикалық қиялдың заңдылығына сүйене отырып бір адам ның 

жан дүниесінде болатын ішкі қайшылықтардың сөз өнерінде 

алғаш рет қалай бастау алғандығына ғылыми сараптама жа-

сайды [25, 132]. 

Әрине, эпос туындыларындағы кейіпкерлердің идеяли 

за-

цияланбауы мүмкін емес. Алайда оларды поэтикалық тұр-

ғыдан талдағанда кейіпкерлердің әрбір іс-әрекеттері, сезім-

дерінің нақты көріністері (махаббаты, достығы, жауға деген 

өшпенділігі, елге деген сүйіспеншілігі) сезімдік, психология-

лық, эстетикалық факторлар арқылы жүзеге асырылатыны 

ақиқат. Осы орайда көне қытай жазба ескерткіштерін жаңаша 

көзқараспен зерттеп жүрген орыс ғалымы Г.А.Ткаченко бы-

лай дейді: «Даже герои архаики в описании натур философов, 

в частности, авторов ЛШ*», приобретают черты более глубоко-

го психологизма, чем, казалось бы, можно от них ожидать. По-

явился внутренний мир, совершенно новый план бытия, неве-

домый цельным людям древности, а вместе с ним—сомнение и 

душевные муки» [26, 32].

Жоғарыдағы ғалымдардың теориялық тұжырымдары біз  дің 

ұлттық көне әдеби мұраларымыздағы кейіпкерлердің күр  де лі 

ішкі табиғаты, жан дүниелеріндегі ой мен сезім арпа лыс та ры, 

психологиялық сезімдік-эмоциялық құбылыстары түс көру 

эпизодтары арқылы тереңдетіле көрсетіледі деп ой түюге мүм-

кіндік береді. Өйткені түс көру мен түс жору, аян беру секілді 

көркемдік элементтер кейіпкердің көңіл-күйіне тікелей әсер 

етіп, олардың тірі пенде ретінде алуан түрлі күйініш-сүйі ніш-

ті, түрлі эмоциялық сезімдерді бастан кешіруге мәжбүр етеді. 

Әдеби түс көруді талдаудың эпикалық сөз өнеріндегі көркем-

дік қызметі мен атқарар міндетін атап айтар болсақ, түстің қай 

жанрлық түрде де (аңыз, эпос т.б.) бүкіл сюжетті ұстап тұра тын 

негізгі темірқазық екендігі. Түс мотиві кездеспейтін әдеби мұ ра 

бізде некен-саяқ.

Көне миф, аңыз-ертегілер, лиро-эпостар, батырлар жыр-

ла рының қайсысын алмайық, бәрінде де түс көру бар. Алайда 

ол бейнелеу құралы емес, сол кезеңге тән мифологиялық ой-

сананың сәулесі ретінде қолданылады. Мұны белгілі ғалым, 

фольклорист Ш.Ыбыраев былай түсіндіреді: «...түс көрудің 

себебінен жолға шыққан батырдың барған жерінде ешқандай 

26

27

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

өзгеріс болмаса, яғни түстегі көргені өтірікке шықса, ұзақ 

жол жүріп, арамтер болған қаһарманды суреттеудің ешқандай 

да мән-маңызы жоқ. Сондықтан да мұндағы түстің атқаратын 

қызметі бір бағытта, бір жақты. Оны ойнақшытуға, мағына-

сын олай да, бұлай да бұрмалауға жол жоқ. Түс міндетті түрде 

шындыққа айналады» [27, 115]. 

Міне, бұл болған оқиға, көрген түс эпостарда сол күйінде 

баяндалуы шарт екендігін ескертеді. М.Бахтин бұл жайды 

теориялық тұрғыдан былай тұжырымдайды: «В эпопее сон не 

разрушал единства изображенной жизни и не создавал второго 

плана, не разрушал он и простой целостности образа героя. Сон 

не противопоставлялся обычной жизни как другая возможная 

жизнь» [28, 171]. 

Айталық, «Көрұғлы» эпосын алайық, ондағы оқиғаның өзі 

осы түс көруден басталып, сол арқылы сюжет дамып, мазмұны 

арта түседі. Көрұғлының әкесі Раушанбекті қызылбастың 

шахы Шағдат түсінде көріп шошынады. Эпос «Шахтың түсі», 

«Түс жору» т.б. секілді кішігірім тараушалардан тұрады. Шах 

жұртты жиып, түсін былай баяндайды:

«Мен айтайын, тыңда, халқым, түсімді,

Мені бүгін алтын тақтан түсірді.

Хүкімалар, баян айла, бұл қалай,

Алтын тәжді басымдағы ұшырды?»—[29, 22] 

деп жаман түс көргендігін баяндаса, енді бір жерде сол түс-

ке орай көңіл-күйінің өзгергендігін, тынышының тонал ған-

дығын, түс ті жақсылыққа жорымай, жаны жәй таппайты нын 

жеткізеді:

«Бұл түсімнен сом жүрегім солады,

Мен ойласам, маған махшар болады.

Есім-түсім білмей жаттым далада,

Айналамда қара топырақ борады.

Сөз сөйлеуге отыр келмей мәжәлім,

Дәтім қайтып, пәс болып тұр назарым.

Бұл түсімді байыппенен жорыңдар,

Таппасаңдар әкелемін ажалың!»

28

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Міне, бұл үзіндіде Шахтың түс көргеннен кейінгі көңіл-

күйі, ішкі жан дүниесіндегі арпалыс, қорқыныш-үрей, күдік 

пен күмән, соның салдарынан туған сыртқы іс-әрекеттеріндегі 

өзгерістер, бет-жүзіндегі мың құбылған қимыл-қозғалыстар, 

бейвербалды элементтер—бәрі-бәрі ой мен образдың даму логи-

касына сәйкес психологиялық дәлелдемелермен нақыштал ған. 

Шығарманың сюжеттік композициялық құрылымы да осы түс 

арқылы жүйеленеді. Алайда адамның осындай тосыннан тап 

болған психологиялық жағдайдағы алақұйын сезім арпа лыс-

тары бүгінгі прозадағыдай сезімдік-эмоционалдық үдерістер 

аналитикалық тұрғыдан талданып, зерттелуден гөрі, мұнда 

балаң әдебиетке тән сырттай суреттеу, құрғақ баяндау басым. 

Түс көрумен бірге өмірге келіп, үнемі үзеңгі қағыстырып 

келе жатқан техникалық құралдың бірі—түс жору. Қазақ 

халқында өзінің ұлттық болмыс-бітіміне лайық түс жорудың 

да алуан түрлі дәстүр, салты, белгі—нышандары, жол-жо-

ралғылары, сән-салтанаты да болған. Айталық, түсті мін детті 

түрде әулиелерге, пірлерге, көпті көрген, көңілінің көзі бар 

көсемдерге т.б. жорытқан. Және қандай қорқынышты, жаман 

түс болса да, оны тек жақсылыққа жоруға тырысқан. Түс тің 

өмірде орындалуы оның жорылуына тікелей байланысты де-

ген ұғым-түсінік әлі күнге дейін бар. «Жамандыққа жорыған 

адамның ажалын әкелемін» деп Шахтың сес көрсетуі де соның 

дәлелі. Олай болса, түс көргеннен кейінгі көңіл-күйдің еріксіз 

бұзылуы адамзатқа тән табиғи құбылыс. Түс—еріксіз түрде 

жүзеге асатын психологиялық жағдай болса, одан кейінгі 

сезімдік, эмоционалдық, аналитикалық үдерістер саналы түр де 

жүзеге асады. 

Шахтың өз түсінен шошып, алыстан көріпкелі бар мыстан 

кемпірді алдыруының себебі де сол. «Түс жору» деген тарау-

шада мыстан кемпір Шахтың түсі тұспалдап тұрған қауіп-

қатерді қолмен қойғандай анықтап айтып береді: 

«Құлақ қойып сөзім тыңда, хан-басым,

Ханмен бірге қарт-қария һәм жасың.

Қарап жатқан қаһарман ел түрікменге

Барғандарың басыңа бәле болмасын?!

...Ол-баһадур, есімі оның Көрұғлы—

Пайда болар Раушанбектің белиден»,

28

29

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

Бұл сөзсіз түс жорудың ауыз әдебиетіндегі озық үлгілерінің 

бірі. Қарапайым әңгімені, өмірдегі шындықты көркемдік 

шындыққа айналдыру—қиялдың жемісі, бұл. Бір бұл ғана 

емес, біздің бүкіл фольклорлық туындыларымыздағы түс 

көру әдеби мұралардың көркемдік, идеялық-мазмұндық 

құндылығын арттырып, бейнелеу құралы дәрежесіне дейін 

көтерілген бірден-бір тәсіл. Айталық, «Оғыз қағандағы»/

XV/ «Оғұз қағанның аян айтатын жырауы», «Ұлуғ түрүктің 

түс көруі» және бұл түсін «Оғыз қағанға айтып жоруы бая-

ны» атты тарауларда түс көру сарыны бар: «Оғыз қағанның 

жанында ақ сақалды, мұз шашты, шексіз өнерлі бір қарт кісі 

бар еді. Ақылы тура бір ер еді. Түсімел еді. Оның аты ұлуғ 

Түрүк еді» деген жолдар бар. Осы көне жырда алғаш рет түс 

жорушы кейіпкер 

дің /тарихи тұлғаның/ есімі айтылады. 

Оған шығармада» Тү сі мел түсінде көретін, түс жоритын» деп 

анықтама бері леді [30, 76 б.].

Енді белгілі бір қауіп-қатерден хабар беретін аруақты ба-

балардың Аян беру түстері мен одан кейінгі кейіпкер көңілін 

нілдей бұзатын психологиялық жағдайдың және бір үлгісін 

«Қобыланды батыр» жырынан оқып, білеміз:

 

   

«Ортасы түннің болғанда,

Көзі кетті ұйқыға,

Мезгілі таңның жеткенде,

Таң сарғайып атқанда,

Таң шолпаны батқанда...

Жеті кәміл бабасы,

Қобыландыға сөйледі...»—

деп, ары қарай батырдың көрген түсін, бабасының аян бергені 

баяндалады. Түс батырдың ата-анасының, елінің, жарының 

өзі жоқта жауынан көрген қорлығы, бастан кешкен азаптары-

нан хабар береді. Қобыланды түсіне қатты қайғырады. Түсінен 

қатты шошынып, еліне жеткен батыр анасы Аналықтың «түс 

көрдім» деп айтқан сөздерін естиді.

«Жан қосағым, Тоқтарбай,

Бүгінгі түн түсімде

30

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Түн ортасы болғанда

Құбыла жақтан жел соқты...

Қарындасы Қарлығаш та «бір түс көрдім» дейді:

Жан шеше-ке, тұра тұр, 

Жан көкеме түс көрдім,

...Бабадан хабар тиді ғой,

Кетсе керек, жан көкем,

Тайбурылын сауырлап!—

деп шеше сөзін іліп әкетеді. 

Қыз Құртқа да тап осы мазмұндағы түс көреді. Міне, осы 

эпикалық жырдың бүкіл оқиға қақтығыстарының желісін 

құрап тұрған—түс. Ең біріншіден, мұнда түс—хабар жеткізіп 

тұр және ол шығармадағы оқиғаның одан әрі дамуына дәнекер 

болады. Фольклорлық шығармаларда стадиялық тұрғыдан 

танылған түс көру әуені кейіпкерлердің табиғатын, мінез-

болмысын, көңіл-күйін бейнелеуде, белгілі бір психологиялық 

жағдайды суреттеуде көптеген көркемдік қызмет атқарады. 

Бұл ұжымдық түс көру сарыны барлық фольклорлық 

туындыларға ортақ көрініс. Өйткені жауды жеңуге аттанған 

батырдың елге ұзақ уақыт оралмауы, оның туғандарының 

бәрі көптеген қиыншылықтарды бастан өткеруі, олардың 

бастан кешкен ауыр психологиялық ахуалдары, батырды 

бәрінің күн-түн демей аңсап, тосулары т.б. бәрі—олардың түс 

көрулеріне тікелей әсер ететін факторлар. Ұзақ уақыт сарыла 

күтудің, күн-түн тек батырдың келуін көксеген бір отбасы жұ-

рағаттарының ой-мақсаттарын, көңіл-күйін психологиялық 

нанымдылықпен суреттеудің де бір көрінісі болса керек. Және 

бір күнде бәрінің бір мазмұнда, ең бастысы жақсы бір хабар-

дың тұспалдануы да осы ұжымдық түске тән құбылыс, бұл 

жай дың жалпы адамзаттың жұмбақ жаратылысына тән қасиет 

екендігін, олардың рухани әлемі, арман-тілегі бір жандардың 

ішкі жан дүниесіндегі небір құпия қалтарыстарды да әйгілеп 

қоятын психологиялық үдеріс екендігін ірі талант иелерінің 

/Л.Толстойда Анна мен Вронскийдің, И.Тургеневте Валерий 

мен Луцийдің/ шығармаларындағы бір-біріне ғашық жандар-

дың бір мезгілде бір мазмұнда түс көрулері, екеуінің де бір 

30

31

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

сәтте бірдей көңіл-күйді бастан кешулері секілді мысалдар эпос 

жанрындағы түстердің де шындыққа жанасатындығын, оларда 

психологиялық құбылысты тани білетін табиғи бір қабілет тің 

ұшқыны бар екендігін ұғындыратындай, бізге. Кезінде белгісіз 

бір түйсікпен қолданылса да, бұл бейнелеу құралдары—бүгінде 

психологиялық талдау өнерінің ең өзекті мәселелері, адам ның 

ішкі жан дүниесін тереңдеп талдаудың таптырмас тәсілі. 

Қазіргі психолог жазушыларымыздың осы бейнелеу құ-

ралына ынтасы ауып, адамның күрделі тағдырын, ішкі руха-

ни әлемін, жан диалектикасын тереңдеп ашудың бірден-бір 

көркемдік кілті ретінде қолдануы тегін емес.

Мысалы, «Қарабек» дастанында Кәдірхан деген ханның 

қар тайғанша баласы болмайды. Бір перзенттің жоқтығы оның 

қабырғасын қайыстырады. Сонда әйелі Зәуреней «жас күнімде 

түс көріп едім» деп, жастықтың салдарынан айтылмаған ды-

ғын айтады. Мұнда түс еске алу ретінде пайдаланылады. Ара-

да талай жыл өтсе де, түс айнымай келіп, әулиелер Аян-бата 

беріп кетеді. Алайда ағалы-қарындас өсе келе бір-біріне жау 

болып, Ханбибі қалмақтың Қаблан деген батыры үшін бауы-

рын құрбандыққа шалады. Бұлардың бәрі алдын ала түстері 

арқылы хабар беріліп отырады. Және мұндағы түстің өзгелер ден 

ерекшелігі—ұлы мен қызының түсіне енген жәйттерді ана сы 

сәуегейлікпен алдын ала сезіп, жорып отырады. Мұнда да түс те 

көрген қорқынышты хабарлардан кейінгі кейіпкерлердің бас-

тан кешетін ой-толғаныстары, ала құйын сезімдері, шошынған 

жайлары, көңіліндегі күдіктері психологиялық нанымды лық-

пен суреттеледі. Олардың бәрі әрине алғашқы әдеби нұсқа лар ға 

тән қарапайым авторлық баяндау арқылы бейнеленіп тұр ға ны-

мен көркемдік қасиеттен де құралақан емес.

Жоғарыда сөз болған фольклорлық туындылардағы «түс 

көру» және «оны жору» адамның рухани әлемін, жан диа лек-

тиканы эстетикалық тұрғыдан танудың үздік үлгісі болған. 

Және «түс көру»—уақыт категориясымен қарастырғанда 

мәңгілік тің  символы. 

«Қарабек» атты дастандағы түс уақыт пен кеңістік кате-

горияларымен санаспайтын мәңгіліктің символы ретінде 

қарастырылады. Дастандағы түс өзінің қызметін араға 30-

40 жыл салып өтеп отыр емес пе? Тегінде «түс көру» мен 

«оны жору» секілді көркемдік элементтерде түстің көркемдік 

32

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

мүмкіндігі 

нің, қиялдың шексіздігі терең танылады. Оларда 

мезгіл, мекен, уақыт пен кеңістік т.б. секілді категориялар 

атымен жоқ. Мысалы, мыңдаған шақырым жердегі батыр-

дың түсіне туған жерінде болып жатқан жағдайдың енуі, бір 

мекендегі адамның екінші кісінің басына түскен ауыртпалы-

ғын, көңіл-күйін сезінуі де табиғи түйсік, туыстық сезім арқы-

лы бейнеленеді. Бұған бір мысал—«Бозжігіт» атты ғашықтық 

дас таны.

Дастанда ханның жалғыз ұлы Бозжігіт түсінде бір қызды 

көріп ғашық болады. Екі жас осы түсте бір-біріне деген ға-

шықтық дертін—тілегін айтып мұңдасады. Өңінде бір-бірін 

көріп-білмек түгілі бар-жоғынан хабарсыз, мекен-жайын да 

білмейді. Бір ғана Алла-тағаланың құдіретімен түстерінде бір-

біріне аян беріп танысып, табысып, мұңдасып, тілек-зарын ай-

тысады. Түс айтыс түрінде беріледі… 

Өзге дастандардағы әдеби түс көру көрінісінен «Бозжігіт-

тегі» түс көрудің ерекшелігі—бүкіл оқиғаның тек түсте, бү-

гін гі әдебиеттану терминімен сөйлесек, сана астарында туып, 

да мып, шарықтау шегіне жететіні. Кәдімгі тіршіліктегі дей 

тіл десуі, жүздесуі, әрине, шындыққа жанаспаса да, халық 

қиялы на жат емес.

Ендігі бір ерекше назар аударарлық нәрсе—«Қозы Көрпеш-

Баян сұлу» атты лиро-эпостық жырда кейіпкердің түс көру 

эпизодының ерекше түрленген пішінін бере білуі. Мұндай түс 

пен оны жоруды диалог, сауал-жауап түрінде кезектестіре 

отырып, ой түзу, сөз саптау өзге эпикалық жанрларда қолға 

алына қоймаған тың тәсіл. Сондай-ақ түс көруді қаралы хабар 

жеткізудің, оны естіртудің бір тиімді құралы ретінде саналы 

түрде қолдануы баяндаушы-автордың көркемдік тәсіл 

дер 

ді 

қисынын тауып, келістіріп қолдана білетін шеберлігін көр сет  се 

керек-ті. Қайғылы хабар жеткізуші мен оны есіткендегі екін-

ші кісінің (яғни Сарыбайдың әйелі—Ханымның) сол сәттегі 

қайғы қасіреті, ішкі жан дүниесіндегі күйзелістер сырттай да, 

ішкі шерді шығарудың бір тәсілі—сұхбат, түсті жору, соның 

шешуі секілді естірту мен көңіл жұбату, жоқтау т.б. жанрлық 

түрленулер, қат-қабат келген көңіл-күй толқыныстары арқылы 

бейнеленеді.

32

33

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

Нақты мысалға сүйенейік: 

«—Жаратқан бәрімізді тәңірі күшті,

Бұл дүние ойлап тұрсам, енді екі ұшты.

Мен түсімнен шошимын бүгінгі түн, 

Менің сәлдем басымнан жерге түсті.

—Тазша, олай болса, мал сойғаның,

Құдайым дәриесіне сен тойғаның.

Сенің сәлдең басыңнан жерге түссе:

Бес уақыт намазға бас қойғаның»,—

деп Ханым мен Тазша әңгіме-сұхбат тәсілі арқылы түс мазмұ-

нын жекелеп айтып, жорып та шығады [31, 23 б.]. Шынын-

да ол түсті көрді ме, жоқ па, белгісіз, ол Тазшаның қайғылы 

хабарды естіртудің ең оңтайлы, бірден жүректі жарақаттап 

алмай емеурінмен естіртудің түрі екендігін де ескеру керек. 

Қалай десек те, баяндаушының тыңдарманын сөзіне тәнті ету 

үшін тапқан көркемдік тәсілі мұрат тұтқан мақсатынан шыға 

білгендігі. 

Жоғарыда келтірілген мысалдардың бәрі фольклорлық 

туындылардағы психологиялық құбылыстардың алғашқы 

эле менттері бола тұра, кейіпкердің ішкі жан әлеміндегі сезім-

дік, психологиялық үдерістерді нанымды бейнелеуі бізді тәнті 

етеді. 

Қазақ сөз өнеріндегі әдеби түстің бір түрі—ертегілік про-

задағы түс көру сарынымен тікелей байланысты. Мұнда эпос-

тағыдай кейіпкердің түс көру үзінділері бүкіл сюжетті құ-

рап тұрмайды және оның енуінен бастап жоруға дейінгі бү кіл 

дәстүр, көркемдік көріністер егжей-тегжейлі баяндалып жат-

пайды. Ертегілік прозада түс мазмұны қысқаша баянда лып, 

оны жорумен шектеледі. Түс жоруға ертегі сараң.

Ертегілік прозадағы түс көрудің көркемдік ерекшелігі 

жө нінде әдебиеттанушы А.Жақсылықов мынадай мәнді мағ-

лұмат жасайды: «Значимый функциональный аспект сказки 

влияющий на сюжетное движение мотив сновидения многие 

казахские сказки (циклы сказок, о мергене, Алдаркосе и др.) 

развивают свой сюжет, отталкиваясь от первоначального мо-

тива сновидения героя, сновидение оказываются сложным, 

3-0185

34

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

с внутренными переходами из сна в сон, с пространственно-

временными эффектами, они дают обильный материал для 

всей возможных событий, приключений, захватывающих 

переживаний» [32, 36]. Ғалым ертегі әлеміндегі түс көрудің 

оқушыға жаңа материал беретіндігін, оқиғаны өрбітуде тың 

соқпақтар салатындығын ерекше атап өтеді. Әдебиетші, 

ғалым ертегінің көркемдік әлемін көркемдеуге көп септігін 

тигізетін түс көрудің кейіпкердің характерлік қозғалысын 

күрделендірумен қатар, кеңістік пен уақыт шексіздігіне де ие 

болатындығын ғылыми тұрғыдан тұжырымдап береді.

Түстен кейінгі мазалану, толқу, сол сәттерде еріксіз сырт-

қа сезілер бет-жүздегі, жалпы көңіл-күйдегі сезімдік-эмо-

ционалдық процестер сырттай болса да суреттелмейді. Тіпті, 

олар туралы әңгіме де қозғалмайды, тек «түс көріпті, түсінде 

аян беріпті, баласымен көрісіпті» т.б. дегендей қысқаша түс 

мазмұнын баяндап қана кетеді. Мысалы, «Жарты Төстік» де-

ген ертегіде бір балаға зар болған байдың кемпіріне таңға жуық 

бір қожа келіп: «Әй отыз ұл берейін бе, жоқ бәріне балап, бір 

ұл берейін бе?»—дейді. Кемпір: «Бір-ақ ұл бер!»—дейді. Бұл 

түстің ертегіге тән екендігі бірден байқалады. Қиял-ғажа-

йып, адам нанғысыз түстер ертегілерге де тән: «Ертегі соңында 

баяғы, шешесіне енген қожа келіп, Жарты Төстікке: «Әй, ба-

лам, ана жерде атаңның сирағы жатыр, ана жерде анаңның 

қолы жатыр, соны тазалап, жуып, арулап көм!»—дейді де, жоқ 

болады. Содан Жарты Төстік елін жиып, соған ие болып тұра 

береді» [31, 71]. 

«Желкілдек» атты ертегі де осы мазмұндас, мұнда да бір 

балаға зар болған Сарыбайдың бәйбішесіне аспаннан ішінде 

күміс қасығы, ыдыс тола балы бар күміс табақ түседі. Соны жеп 

кемпір балалы болады. 

Міне, осы мазмұндас көптеген ертегілерде кейіпкерлердің 

түс көру эпизодтары шектеліп тек мазмұны баяндалып қа-

на отырады. Біздің түсінігімізде, жыр-эпостардағыдай емес 

қара сөзге тән қарапайым баяндаушылық осы ертегілерден 

бастау алған секілді. Ертегілерден байқалған бір сарынды 

баяндаушылық, әңгімені тек түспен тамамдай салушылық, түс 

жору туралы ұзақ-сонар әңгімеге бармау, олардың шектелуі 

ғасыр басындағы прозада да орын алғандай. 

34

35

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

Ертегідегі түстердің ендігі бір түрі—эпостағы секілді қа-

ра сөзбен поэзия бірге өріле, аралас баяндалады. Және де ер-

тегіде ұжымдық түс көру дәстүрі орын алған. Мәселен, әлгі 

«Желкілдек» атты ертегіде Нарманбет деген ханның екі қызы 

болады. Бірінің аты—Күнікей, екіншісінің аты—Тінекей еді. 

Екі қыз ұйықтағанда түс көрді. Таңертең жеңгесіне келіп: 

«Жеңге,—деді. 

—Мен бір түс көрдім,

Екі де қара тең көрдім,

Сорғалап аққан қан көрдім,

Жоры жеңге түсімді».

Жеңгесі қайын атасына келеді.

—Айтайын—деді,—қайын аға,

Мен бір түс көрдім,

От жағалай іс көрдім,

Екі де қара тең көрдім,

Сорғалап аққан қан көрдім,

Жоры аға түсімді!

Қайын атасы айтты: «Бұл түсті кім көрді?—деді. «Мен-

мін!»—деді қатын. Қайын атасы айтты: «Мұны көрген сен емес. 

Мұны көрген екі қызым екен, қызым келсін!»—деді. «Тұсыма 

келіп айтсын!»—деді. Екі қызы Күнікей мен Тінекей келді 

тұсына. 

—Жамағат,—деді,—

Құлақтарыңды бері сал!

Кеңестеріңді ары сал!

Бүгін түнде түс көрдім,

Сорғалап аққан қан көрдім.

Жоры жамағат бұл түсті.

Қыздар бұл түсін айтқан соң жамағат бұл түсті есіткен соң:

—Жамағаттың жақсылар,

Мағынасын білген бақсылар.

36

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Ақсақалды ағалар,

Бас шалмалы бабалар:

—Ағаң бүгін келер,

Үйге олжалы келер,—деді.

Нарманбеттің қыздары—

Тінекей мен Күнікей

Бұл сөзіне нанбады:

—Өзтемір үйде жоқ болды,

Жоқ болғанда боқ болдық»,—

деп жориды (67-б). Түс расқа айналып, жау келіп ханды өлтіріп, 

қыздарын күңдікке алып, жеті жасар немересінің басын алып 

кетеді. Біраз уақыттан кейін Өзтемір келеді. 

Екі бірдей кейіпкердің бір мазмұнда түс көруі және бір-

дей көңіл күйді, психологиялық жағдайды бір мезетте бас тан 

кешуі секілді күрделі жан дүние сезімдерін дәл де нанымды 

түрде бере білген. Және мұнда психологиялық көңіл-күй жәй 

қарапайым, авторлық баяндау ретінде берілгенімен де бейнелі, 

өлең кестесімен кескінделеді. Ертегі мен эпос жанрларынан 

бас тау алған екі кісінің бір мезгілде, бір мазмұнда түс көру 

эпизодтары көркем прозада да өзінің жалғасын тауып, жаңа 

бір қырынан көрінгені белгілі. Мә селен, батырлар жырын да-

ғы ұжымдық түс көру—кейін психологиялық прозада—ру ха-

ни байланыстағы жандар дың, туыстық, бауырмалдық сезімі 

бар жандардың бір маз мұн да көретін түстеріне ұласып, өзінің 

сөз өнеріндегі әдеби дәстүрін жаңғыртты. Оған Ә.Кекілбаев-

тың, Л.Толстойдың туындыларындағы кейіпкерлердің түс 

көру эпизодтары дә лел бола алады. Бұл көркем прозаның 

алғашқы баспалда 

ғын танытар авторлық баяндау екендігі 

сөзсіз. Қашан көр кем проза кәсіби деңгейге жетіп, өсіп-өр-

кендегенге дейін баян даудың бұл түрі көптеген ізденістерді 

бастан өткерді.

Сондай-ақ ертегілерде де ұжымдық түс көру түрі ор 

ны-

ғып, хат-хабар жеткізу қызметін атқарды. Ол бейне бір эпос-

дастандардағы сюжетті көшіргендей, солардың қа ра сөз ара  лас 

бір вариантындай әсер қалдырады. Негізі, кө лем ді эпос-дас-

тандардың  ықшамдалып,  тыңдарманды  жа лық тыр май тын-

дай, әсіресе ертегіге құмар жас балалардың қабылдау дә реже-

36

37

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

сіне сай қысқартылып, ауыз-екі айтуға ыңғайлап алатын да 

дәстүр бар, әдебиет тарихында. Соның бір нақты мысалы ретінде 

«Желкілдек» атты ертігіні алып қарастыруға болады.

«Елінің шабылып, бәрінен бірдей бір күнде айрылған 

Өзтемірді «жеті күн, жеті түн жылады» деп баяндайды. Мұнда-

ғы жеті күн мен түн деп әсірелеу арқылы, бір ғана теңеу арқы-

лы кейіпкер өмірінің ең бір ауыр сәтін, қабырға қайыстырар 

қайғысын ертегінің жанрлық ерекшелігіне сәйкес бере білген. 

Ел намысын қорғап жүрген ердің қасіретін одан артық бейнелеу 

ол кезең әдебиетінде мүмкін емес.

Қазақ ертегілерінің, жалпы фольклорлық туындылар дың 

бәріне ортақ бір жайт—халықтық, тақырыптық-сюжет 

тік, 

эс 

тетикалық байланыстар, көркемдік ерекшеліктер—ортақ 

образдар жүйесі, біркелкі көркемдік бейнелеу құралдары 

арқылы ашылады. Көркем сөз өнеріндегі түс көрудің бастау 

көздері мен оның әдеби әдіс ретіндегі қалыптасу кезеңдерін, 

даму арналарын арнайы қарастыра келіп, мынадай жаңа са-

раптамалар, тың тұжырымдар жасалады: Түс көру—әдеби, 

өнер талпыныстарында әуел баста бейсаналы түрде пайда бо-

лып, кейінірек өзіндік мазмұнға ие болған көркемдік тәсіл. 

Түс көруге байланысты қазақтың үлттық этнопсихология-

сында қалыптасқан түс жору, аян беру, түс садақасы, түс құ-

дайысы, түс сатып алу т.б секілді ұғым-түсініктердің әдебиет-

тегі орны көрсетілді...

Әдеби шығармадағы Түсімел (Оғыз-қаған жырында), мыс-

тан кемпір, пірлер, әулие бабалар, Қызыр, Қыдыр т.б. секіл-

ді арнайы түс жорушы, Аян беруші кейіпкерлерден өзге де әр 

батырдың өзінің жеке әулие-бабалары, аталары, туғандары, 

жеңгелері, жарлары да т.б. батырлар жырларында түс жорушы 

кейіпкер қызметін атқара береді. Тарихи жырларда міндетті 

түрде көпті көрген көсемдер, ақылды қария, би-шешен, ақын-

жырау, кемеңгер кеңесшілер жоритын болған (мысалы, Абы-

лай ханның Бұқар жырауы т.б.). 

Діни әдебиетте түс көру, жору, аян беру секілді көркем дік 

компоненттер дүниеге келді. Аян беретін Пайғамбарлар, Әу-

лие-әмбиелер, Қыдыр, Қызыр ата бейнелері, Қырық Шілтен, 

Ғайып ана, Ілияс, Шашты Әзиз т.б. сынды кейіпкерлер бір 

жүйеге түсіріліп, олардың өдебиеттегі орыны айқындалды.

38

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Түс көрудің әдеби тәсіл ретіндегі поэтикалық қуаты мен 

көркемдік рөлін арттырған жазушылар түс көру тәсілінің сан 

алуан түрлерін дүниеге әкелді. Бұл ретте көркем шығармалар-

да көрініс тапқан түс көрудің бірнеше түрлері анықталды:

1. Сәуегей түстер (вещие сны)—аян берілетін түстер, діни 

дастандағы Пайғамбарлардың түстері.

2. Коллективтік (ұжымдық) түс—батырлар жырындағы 

бір отбасы мүшелерінің бәрі бір күнде, бір мазмұнда көретін 

түстер.

3. Сериялы түстер (серийный сон)—бірнеше бөлімнен тұ-

ратын сериялы түс. Оған Бабыр мырзаның 1-ші (Самарқанд 

қаласын алардағы) және 2-ші (өлімге бас байлаған) түстері т.б 

жатады. Және ғалым, ойшыл Декарттың 1619 жылы 1 түнде 

3 бөлімнен тұратын көрген түсі де ғажап, онда математика 

мен физика саласындағы методикалық жаңалықтарын ойлап 

тапқан. Н.Г.Чернышевскийдің «Что делать?» романындағы 

Вера Павловнаның сериялы түстері. 

4.  Мағынасыз немесе түсініксіз түстер (сон-бесмыслица)— 

Ә.Нұрпейісов шығармаларында көп кездеседі.

5. Түс иллюзия (алдану) түстері—М.Әуезовтің «Абай жо-

лындағы» Абайдың Тоғжан туралы түстері.

6. 

Тоқырау түстері (кризисные сны)—Ә.Кекілбаевтың 

«Аңыз дың ақыры» романындағы Әміршінің түстері.

7. Жайсыз түс (кошмарный сон)—батырлар жырларын да-

ғы жау келерде енетін түстер.

8. Бұлдыр түс (мутный сон)—елес-түс. Ж.Аймауытовтың 

«Елес» әңгімесі.

9. Кіреукелі, таңғажайып түс (странный сон)—Ж. Ай-

мауытыовтың «Ақбілек» романындағы Ақбілектің Ұрқияға 

айтқан түсі.

10. Символдық түстер, кілең ишара, нышанға құрылған 

Ә.Кекілбаевтың тарихи романдарындағы Абылай ханның 

түстері.

Міне, бұлардың бәрі фольклорлық мұраларда көрініс та-

уып, бертін келе әр жазушының кәсіби шеберлігіне сәй 

кес 

өсіп-өркендегенінің, көркемдік әлемінің жан-жақты байы-

тылғандығының куәсі.

Фольклорда стадиялық түрде танылып, символика, мотив 

деп қарастырылатын түс көруді жазушылар көркем прозадағы 

38

39

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

сана астарын тереңдей зерттейтін ең тиімді де күрделі бейнелеу 

құралы ретінде танып, кеңінен қолданады. Көркем шығармада 

түс кейіпкердің іс-әрекетін психологиялық тұрғыдан нанымды 

әрі дәл береді және әр кезеңнің өзіндік дүние танымына орай, 

фантастикалық, мистикалық, лирикалық, комедиялық немесе 

гротестік эффекті, акцент береді.

Түс көрудің қосалқы компоненттері—сандырақтау, елес, 

елестету, есеңгіреу, шатасу, иллюзия, галлюцинация т.б. Олар 

өң мен түс, өмір мен өлім аралығындағы жан азабын, шека ра-

лық шақты, эзотериялық нышандарды, онейрикалық поэти-

каны бейнелейді.

Түс—көркем шығармада шартты нәрсе. Алайда ол шарт-

тылық кейіпкердің характерлік және шығарманың жалпы 

мазмұн-мәнінің логикасына, сюжеттік стерженіне қайшы 

келмейді.

Түс—фольклорлық және көркем шығармаларда инфор ма-

циялық, сәуегейлік, символдық, архетиптік-мифологиялық, 

психологиялық, психоаналитикалық

;

 эстетикалық, филосо-

фиялық т.б. көркемдік қызметтер атқарады.

Түстің фольклор мен көркем шығарманың сюжеті мен ком-

позициясын дамытудағы қызметі мен орны ерекше. 

Түстің поэтикалық қуаты, көркемдік кеңістігі мен мүм-

кін шілігі мол, кейіпкердің ішкі иірімдерін бейнелеуде спе ци-

фикалық ауқымы кең, мағыналық, философиялық атқарар 

рөлі зор.

Қаламгер қиялына ерік беретін түс көру сәтіндегі пато-

психологиялық түзілістерді (жылау, үрку, қара терге малшы-

ну, шошыну, бастығырылу т.б.) физиологиялық, физиономия-

лық өзгерістер мен сезімдерді суреттеу суреткерлік шеберлікті 

қажет етеді. 

Бұл жинаққа енген фольклорлық туындылардағы әде-

би кейіпкердің табиғи түрдегі ойлау, сезіну процестерін бей-

нелейтін түс көру эпизодтары мен оны жору символикала-

ры көркем мәтін ретінде берілген. Алайда фольклортану мен 

әдебиеттану ғылымында әлі күнге дейін түс көру мен оны 

жору салттарының белгілі бір көркемдік тәсіл екендігін, оның 

өзіндік бейнелегіштік дәстүрі мен ішкі рухани әлемді терең деп 

сурет теуде айрықша рөл атқаратыны арнайы қарастырыл  май 

келеді.

40

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Мифопоэтиканың эстетикалық деңгейінің биіктігін бай-

қататын әдеби түс көруді талдау көркем мәтінде сим вол дық, 

мифологиялық, информациялық, сәуегейлік, психо 

ана 

ли-

тикалық т.б қызмет атқаратыны белгілі. Әсіресе кейіп кер-

дің жан диалектикасын, әртүрлі жағдайдағы көңіл-күйін, 

эмоциялық сезімдік құбылыстарын қадағалай зерт тей тін пси-

хологиялық арнайы бейнелеу құралдарының бірі болып сана-

латын әдеби түс көруді талдау көркем туындылар дағы сю жет ке 

арқау болуымен қатар, суреткердің ойлау сапасының дара лық 

сипатын да танытады. Көркем сөз өнерінің мазмұндық мәні мен 

образдар жүйесін тұтастандыра сипаттайтын кейіпкердің түс 

көру эпизодының алғашқы элементтері фольклорлық туын-

дыларда кеңінен көрініс тапқандығын осы жинақта жүйеле-

ніп берілген көркем мәтіндер, әдеби мұралар дәлелдесе керек.