Қ азақ д иаспоралық Ә дебиеті
6 | Ж о л м а х а н о в а / G a z i T ü r k i y a t , B a h a r 2 0 1 8 / 2 2 : 2 1 5 - 2 2 3 Кілт Сөздер
жүктеу/скачать 0,74 Mb. Pdf көрінісі
|
, [#1064824]-2219860
| 21 6 |
Ж о л м а х а н о в а / G a z i T ü r k i y a t , B a h a r 2 0 1 8 / 2 2 : 2 1 5 - 2 2 3 Кілт Сөздер: диаспора, қазақ әдебиеті, тарих, эмигрант, эмигрантық әдебиет, жанр, поэтика, диаспоралық әдебиет, ирридент. Abstract: The article deals with the formation, development and features of the Kazakh diaspora literature. The author studies the formation of Kazakh diasporas in foreign countries, studying their spiritual and cultural lifestyle, studying the stages of formation and development of Kazakh literature. The theory of literature and history before independence, reveals the secrets of this topic which was to be closed for researchers to study the history of the diaspora literature as the key issue in front of the modern literary studies. The history and destiny of Chinese Kazakhs described in K.Zhumadilov's novels as "Destiny", "The last movement", K. Tolybayev's novel "Asset", analysis of novels of Zhanat Akhmadiyev "Panic", "Scratch" dialogue, "Ospan batyr", by S. Abylkasymov, "Boke batyr" of Sh.Kumar, K.Shabdanuly's novels “Crime”, which shows the artistic works of Kazakh poets and writers abroad of historical significance. The Kazakh poets in China as N. Mingzhani, K.Ospanuly, T. Zholdyuly, O. Aitanuly, etc., Kazakhs of Mongolia T.Kabulov, Akyt Haji, Zhumagulov A., Babiyuly K., Mukhamediuly. In the analysis of poetry works it is said that they are connected with Kazakh folklore. The article analyzes several dissertation works and literary studies related to diaspora literature. Keywords: literary, diaspora, genre, diaspora, romance, emigration, Kazakh diaspora, history, emigration literature, Kazakh literature. Ғылымның қоғам дамуына ілесіп, оның жаңаша талаптарына жауап беріп отыруы заңды. Өйткені ғылым жаңашылдығы - сұраныстың, қажеттіліктің нәтижесі. Бұл ғылымның техника, технологиялық саласына ғана емес, саяси, қоғамдық, гуманитарлық салаларына да қатысты. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін қазақ ғылымының алдында да жаңа талаптар тұрды. Соның бірі – шетелдердегі қазақтардың тұрмыс-тіршілігі, өмір сүру салты, әдебиеті мен мәдениеті, этнографиясы, қоныс аудару себептері мен кезеңдері туралы зерттеу жұмыстарын жүргізу еді. «Өйткені тәуелсіздік алғанға дейін шетелдердегі қазақтардың мәдениетін зерттеу былай тұрсын, қоғамдық ғылымдар жүйесінде Отанымыздан тысқары тұратын қандастарымыздың мәселесімен айналысатын диаспорология саласы да болған жоқ» [1.5]. Оның бірнеше себептері болуы мүмкін. Бірінші және ең басты себебі, кеңестік идеология Одақтас Республикалар құрамындағы ұлттардың тарихын зерттеуге барынша тиым салуы еді. Соның салдарынан отандық ғалымдар үшін қазақ диаспорасы мен ирриденттері туралы зерттеу «жабық» тақырып болды. Екіншіден, отандық мұрағаттарда шетелдегі қазақтар туралы деректер тым аз болды. Деректердің басым бөлігі алыс-жақын шетелдердің мұрағаттарында болғандықтан, қазақ ғалымдарының бұл тақырыпта жүйелі зерттеу жұмыстарын жүргізуіне мүмкіндіктері болмады. Дегенмен, шетелдердегі қазақтар туралы там-тұмдап болса да зерттеулер болды. Бірақ ондай зерттеу жұмыстарымен шетелдік ғалымдар айналысты. Шығыс елдерін мекен еткен қазақтар туралы деректерді 1950 жылдарға дейінгі орыс және шетелдік ғалымдардың, саяхатшылардың, географтардың күнделік- Қ а з а қ Д и а с п о р а л ы қ Ә д е б и е т і : Қ а л ы п т а с у ы , Д а м у ы Ж ә н е Е р е к ш е л і к т е р і | 21 7 жазбалары мен естеліктерінен кездестіруге болады. Сонымен бірге шетелдерге қоныс аударған қазақтардың естеліктері де болды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ғалымдар ғылымда да еркін, азат ойлау мүмкіндігіне қол жеткізді. Соның нәтижесінде ұлт тарихындағы ақтаңдақ беттер қайта ой елегінен өтіп, жаңаша көзқараспен қайта зерделене бастады. Қоғамдық ғылымдарда жаңа бағыт – шетелдердегі қазақтар мәселесін зерттеу жүргізіле бастады. Әдебиеттану ғылымында да шет елдердегі қазақ әдебиеті, шетелдердегі қазақ фольклоры, диаспоралық әдебиет сынды жаңа, тың тақырыптар зерттеу нысанына айналды. Бірнеше кандидаттық, докторлық диссертациялар қорғалып, монографиялар жазылды, ғылыми жобалар жүргізілді. Қазіргі кезде әлемнің 40-тан астам мемлекетінде төрт миллиондай қазақ өмір сүруде. Олардың тарихи Отанынан қоныс аударуының әр түрлі жолы, себептері бар. Шетелдерде өмір сүріп жатқан қазақтардың басым бөлігі Ресейдің Астрахань, Орынбор, Қорған, Омбы, Таулы Алтай автономиялық облысы, Қытайдың Алтай, Тарбағатай, Іле, Құлжа, Моңғолияның Баян Өлгий аймағындағы, Өзбекстанның Сырдария, Шыршық, Қызылқұм, Мырзашөл аудандарында. Сондай-ақ, Түркия мемлекеті мен Орта Азия республикаларында, Еуропа елдеріне де қазақтар бар. Қазақтар көп шоғырланғандықтан әдебиеттану ғылымында Қытай мен Моңғолия қазақтарының әдебиеті туралы зерттеулер басым. Шет елдердегі қазақ әдебиеті жалпы қазақ әдебиетінің үлкен құрамдас бөлігі. Әсіресе, Қытай мен Моңғолия қазақтарының әдеби туындылары ұлтымыздың жүріп өткен жолынан сыр шертетін көркем дүниелер. Бұрыннан қалыптасып дамыған отандық әдебиеттің шығармашылық дәстүр сабақтастығын сол елдегі диаспоралық әдебиет ерекшеліктерімен біртұтас қарастырып, зерттеу әдебиеттану ғылымының алдындағы өзекті мәселенің бірі екендігі анық. Шетел қазақтарының шығармалары жанрлық жағынан да бай, күрделі. «... Құйындай құбылмалы күндерде жат жұрттық болып кеткен қазақтардың тарихы, әдебиеті туралы үндемей келдік. Олардың тағдыр-тарихын рухани дүниесін білуге ырық беріп, ыңғай танытпадық. Сөйтіп, сырттағы қазақ диаспорасының әдебиеті ақтаңдақтар қатарында қалып келді»-деген профессор З.Сейітжанұлының пікірі осындай өзекті мәселені айта алғандығымен құнды [2.185]. Мәселен, қытай қазақтарының тарихы мен тағдыры суреттелген Қ. Жұмаділовтің «Тағдыр», «Соңғы көш» романдары, Қ. Толыбаевтың «Әсет» романы, Жанат Ахмадиевтің «Дүрбелең», «Шырғалаң» дилогиясы, С.Әбілқасымовтың «Оспан батыр», Ш.Құмардың «Бөке батыр», Қ.Шабданұлының «Қылмыс» романдары шетелдердегі қазақ әдебиетінің даму үрдісінен хабар береді. |