• оқушылардың бағдарламадағы оқу материалын меңгеруі

3.Қазақ әдебиеті» пәнінің бағ­дарламаларында «Назарбаев Зият­кер­лік мектептері» ұйымының бағдарламалық құжаттарында анық көрсетілген танымдық сипаттағы дағдылардың біразы қолданылмай, олардың орнына жауап беру, ин­терпретация, салыстыру дегендер қосылған. Мұндағы жауап беру – «білім» құрамындағы бірлік, ин­терп­ретация – «түсіну» құрамын­дағы бірлік, салыстыру – «анализ» құрамындағы бірлік. Бұл бірліктер білім алушылардың танымдық деңгейлерінің иерархиялық жүйесі­нің құрамдастары бола алмайды. Жаң­артылған бағдарламаларда оқыту мақсаттарын 1) «Түсіну және жауап беру», 2) «Анализ және ин­терпретация», 3) «Бағалау және салыстыру» бойынша жүйелеу – білім берудің тарихы мен теория­сын­да, оқыту мақсаттары бойынша ғылым мен білім қорында қалып­тас­қан, білім беру өндірісінде кеңі­нен қолданылып отырған ғылыми-әдістемелік, психология­лық, та­­ным­­дық жүйе негізінен ауытқу­дың көрінісі. Тек пен түр, бүтін мен бөлшек, жалпы мен жалқы, таным деңгейлері арасындағы иерархиялық жүйені бұзу жүйесіздікке әкеліп соқпай қоймайды. Оның үстіне «Анализ», «интерпретация» секілді ұғымдардың қазақ тілінде лайықты баламасын таба алмау қазақ әдебиеті үшін де, қазақ әдебиеттануы үшін де, бағдарламаны жасаушылар мен бекітушілер үшін де жетістік емес.

1995-2000 жылдары Л.Андерсен мен Д.Кратвол басшылығымен жұмыс жасаған психологтардың тобы 2001 жылы Блум таксо­но­миясы­ның жаңартылған нұсқасын айналымға енгізді. Жаңартылған нұсқада білім – есте сақтау болып аталды, жинақтау жасау деп атал­ды. Танымдық дағды деңгейлері таным­дық процесс деңгейлері ре­тінде нақтыланды: есте сақтау (пом­нить), түсіну (понимать), қолдану (при­ме­нять), талдау (анализировать), бағалау (оценивать), жасау (соз­да­вать). «Қазақ әдебиеті» пәнінің бағдарламалары «Назарбаев Зият­кер­лік мектептері» бағдарла­ма­ларының басты бағытын анықтаған Блум таксономиясының дәстүрлі нұсқасы бойынша да, жаңартылған нұсқасы бойынша да ыңғайлас­тырылмаған.

«Назарбаев Зияткерлік мектеп­тері» бағдарламаларының басты бағытын анықтаған таксономия бойынша танымдық саладағы әр дағдының бірнеше деңгейі бар. Пән мазмұнын анықтайтын бағдарла­мада ондай деңгейлердің жүйесін жа­сау терең

«Жалпы орта білім берудің мем­лекеттік жалпыға міндетті стандар­тын», «Негізгі орта білім берудің мем­лекеттік жалпыға міндетті стан­дартын» қолдану оқытудан күтілетін нәтижелер түрінде көрсетілген жалпы орта білім беру мақсат­та­рының жүйесіне қол жеткізу ар­қылы оқыту мен тәрбиелеудің сапасын арттыруға бағытталған. Оқытудан күтілетін нәтижелер – оқыту процесі аяқталғанда білім алушының нені біліп, түсініп, көр­сете алатынын сипаттайтын құзірет­тіліктер жиынтығы. Осы талаптар тұрғы­сынан «Қазақ әдебиеті» пәні­нің бағдарламаларына ортақ осын­дай 12 (5-9 сынып) – 14 (10-11 сынып) мақсат/нәтиженің бірінің сипатына назар аударайық. «Анализ және интерпретация» бөлімінің құра­мындағы бес бөлімшенің бірі – Автор бейнесі. Осы бөлімшеде қойылған оқу мақсаттарының жүйе­сі бойынша, білім алушылар

5 сыныпта «эпикалық шығармадағы автор бейнесін анықтауға» тиіс болса, 6 сыныпта «эпикалық, поэ­зиялық шығармалардағы автор бейнесін анықтайды». Әдеби шы­ғар­маларды бұлайша «эпикалық, поэзиялық шығармалар» деп топтау – қателік. Өйткені, «эпикалық шығармалар» қатарында поэзиялық шығармалар да болады, ал «поэзия­лық шығармалар» қатарында эпи­ка­лық шығармалар да болады.

7 сыныпта «эпикалық, поэзиялық, дра­малық шығармадағы автор бей­несін анықтау» мақсаты қойылады. Бұл да қате. Өйткені, сөз өнері, көр­кем әдебиет туындыларының «эпи­калық, поэзиялық, драмалық» деп топтастырылмайтыны, жіктел­мейтіні Аристотель заманынан бері белгілі. 8-9 сыныптардағы мақсат – «автор бейнесі мен кейіпкерлер қарым-қатынасының тілдік көріні­сін талдау». 10 сыныпта «шығар­мада­ғы авторлық идеяның өмір шын­дығымен байланысын айқын­дау» қажет болса, 11 сыныпта «автор бейнесінің шығарманың негізгі идеясымен байланысын айқындау» шарт.

«Автор бейнесі» — поэтикадағы, лингвопоэтикадағы күрделі, қиын мәселе. Әдеби шығармада автор бейнесі затты келбетімен көрін­бей­ді, имплицитті. Білім алушылардың зат­ты келбеті көрініп тұрмаған бейнені анықтау дағдысын қалып­тастыру – әуресі көп іс. Автор бей­несін анықтау әл-Фараби сипат­таған «әрекетшіл ақыл-парасат» деңгейінде ғана мүмкін болмақ. Бұл – кәсіби зерттеушілердің ісі.

29 билет

2.Оқытудың психологиялық негіздері. Оқыту мен дамудың өзара қарым-қатынасы барлық уақытта педагогиканың өзекті мәселесі болып отыр. Я.А.Коменскийдің еңбегінен бастап, оқытудың ғылыми неізін іздестіру бастатған, соның негізінде әрбір оқушының жеке мүмкіндіктері мен олардың жасының даму процесіндегі өзгерістерін ескере отырып дамыта оқытудың ғылыми негізін іздестіру басталған.

— оқыту мен даму бір-біріне тәуелсіз екі түрлі процесс;

— оқыту кемелденуге негізделеді, оқыту мен даму процесінде пайда болатын мүмкіндіктерді пайдаланады;

— оқыту мен даму екі түрлі салыстырмалы процесс;

— оқыту дамудан кейін жүріп отыруы мүмкін, сонымен қатар дамуды алға жылжыта отырып, оның алдында болуы да мүмкін.

Баланы оқыту мен дамытудың арақатынасы мәселеснің шешімін түрлі зерттеушілер әртүрлі тәсілдермен іздестіреді:

— Д.Б.Эльконин мен В.ВДавыдов оқытудың мазмұнының өзгерісін іздестіру керек деи есептеді;

Н.А.Менчинская, Д.И.Богрявленская, Е.А.Кабанова-Миллер білімді, іскерлікті және дағдыны меңгеру тиімділігі ақыл-ой іс-әрекеттірінің тәсілдерін жетілдірудің көмегімен арттыруға болады деп дәлелдеді;

— Б.Г.Ананьев, А.А.Люблинская оқытудың түрлі әдістерінің арту жағдайын зерттеуге мән береді;

— Л.В.Занков оқытудың дамытушылық әдістеріне ең бірінші, оқыту процесінің өзін жетілдіру арқылы қол жеткізуге болады деп тұжырымдайды;

— П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина баланың ой-орісінің дамуына ақыл-ой әрекеттерінің кезеңді қалыптастырудың әсерін зерттеді;

— Т.В.Кудрявцев, А.М.Матюшкин оқытудың дамытушылық әсері педагогикалық әрекетттер мазмұнында проблемалы оқытудың ролін арттырғанда ғана артатынын дәлелдейді.

Психологиялық және педагогикалық теорияларды қортындылау негізінде, осы ұғымдардың әрқайсысы жөніндегі түсінік нақтылана түсті. Жалпы қолданысқа төмендегі ұғымдар енгізідді: — даму — бұл организмнің жүйке жүйесінің, психикасының, тұлғаның сандық және сапалық өзгерісінің кәріпісі;

— оқыту — қоғамдық-тарихи тәжірибені мақсатты жеткізу, білімді, іскерлікті және дағдыны меңгеруді ұйымдастыру процесі

— Оқыту мен тәрбие беру мазмұны бойынша терең ұлтгық, көпқырлы дөстүрі, ұлттық психологияны сипаттайды.

Тәрбиеленетін де, оқытылатын да адам абстрактілі емес. Ол барлық уақытта әдетте ұлттық сана мен өзіндік санасының, ұлттық танымының, сезімінің және еркінің ерекшелігін адамдардың басқа бір адамдармен өзара қатынстары мен қарым-қатынастарындағы ұлттық келбетінің идеялық ерекшеліктері тән болатын қандай да бір ұлттың әкілі.

Ұлттық психологиялық ерекшеліктер оқыту мен тәрбиенің мазмұнын тікелей байланыстырады, сондықтан олар белгілі-бір ұстанымдарға негізделе отырып іске асырылады.

Біріншіден, педагогикалық әсердің этноспецификалық детерменизм ұстанымы.

Екіншіден ұлттық сана және ұлттық өзіндік педагогакалық іс-әрекеттердің бірлігі ұстанымы.
Үшіншіден, ұлттық идеалмен сәйкестігі нақты өмір мен еңбектің жағдайындағы педагогикалық әсердің ұстанымдарын ескерусіз қалдыруға болмайды.

Төртшшіден, ұлттық бейімделген мүмкіндіктерді педагогикалық әсерде дамыту ұстанымы.

Оқыту процесі дидактикалық жүйелер деп аталатын нсихологиялық тұжырымдамаларға негізделеді. Дидактикалық жүйе оқытудың мақсатына жетуге қызмет ететін, біртұтас құрылымды жасайтын элементер жиынтығын құрайды. Жүйенің сипаттамасы мақсаттың, білім мазмұнының, дидактикалық процестердің, оқытудың әдістері, құралдары, формаларының және оның ұстанымдарының сипаттамаларын сәйкес. Дидактикалық тұжырымдамалар-дан үшеуін бөліп алу қажет: дәстүрлі, педоцентристикалық және дидактиканың қазіргі жүйесі.

Оқытудың дәстүрлі жүйесіндегі басты родді білім беру, мұғалімнің іс-әрекеті атқарады. Оны Я.А.Коменский, И.Цесталоцци, И.Гербарт секілді педагогтардың тұжырымдамасы және немістің классикалық гимназиясының дидактикасы құрайды.

Педоцентристикалық тұжырымдамада оқытудағы басты рөл оқуға баланың іс-әрекетіне беріледі. Бұл тәсілдің негізінде Д.Дьюидің жүйесі, Т.Кершенштейнердің еңбек мектебі, В.Лайдың XX ғасырдың басындағы педагогикадағы реформа кезеңінің теориясы жатыр. Г.Кершенштейнер халықтың «еңбек мектебі» баланы қазіргі мемлекеттің талабына үйрету және әлеуметтік шығу тегіне сәйкес алдағы кәсіби іс-әрекетке дайындауы керек деген ұғымына сөйкес «азаматгьіқ тәрбие» тұжырымдамасын жасады. В.Лай тәрбие мен оқьпу оқушыларға сырттй әсер ету мен олардың оған сурет, модельдеу, сызу, ән-күй, би сабақтары, түрлі ауызша және жазбаша жұмыстар мен жануарларды бағып-қағу түріндегі жауапты реакцияларының кезектесуі ретінде қарастырылуына сәйкестендірілген «әсер ету» формуласына негізделген «әрекеттегі педагогика» тұжырымдамасын ұсынды.

Қазіргі тандағы дидактикалық жүйе, екі жақтылы оқыту мен оқу — оқытудың іс әрекетін құрайды, ал олардың дидактикалық қарым-қатынасы дидактика пәнін құрайды деген тұжырымдамадан негіз алады. Қазіргі тандағы дамыта оқыту теориясынан, психикалық дамуға бағдарланған тұжырымдаманы (Л.В.Занков, З.И.Калмыкова, Е.Н.Кабанова-Миллер) және тұлғалық дамуды ескеретін тұжырымдаманы (Г.А.Цукерман, В.В.Давыдов, Д.Б.Элъконин, С.А.Смирнов) еректпе атауға болады.

Л.В.Занковтың тұжырымдамасы бойынша, оқыту жүйесінің негізін, өзара байланыстағы ұстанымдар құрайды.:

— қиыншылықтың жоғарғы деңгейіңде оқыту;

— бағдарламалық материадды оқытудың жоғарғы қарқындылығы;

— теориялық білімнің жетекші маңызды ролі;

— оқшылардың оқу процесін ұғынуы;

— барлық оқушыларды дамыту мақсатына бағытталған жүйелі жұмыс жүргізу.

З.И.Калмыкованың тұжырымдамасы бойынша, тиімді өнімді және шығармашылықты ойды қалыптастыратын оқыту дамытуы болып есептеледі. Тиімді ойды оқып білім алудың негізі деп қарастыра отырып З.И.Калмыкова тиімді ойлаудың ерекшеліктерінің сырттайғы көрінісі — жаңа білімді өзбетінше игеру және оны іс-әркетте қолдана білу деп біледі. Мұндай ойдың негізгі көрсеткіштері:

— ойдың жеке даралығы, әдеттегіден тыс жауапты таба білуі;

— мәселенің ұғымдылығы, оның әдеттегіден тыс шешімі;

— ойдың жүйріктігі — кейбір талаптарға сәйкес уақыт бірлігіңде пайда болатын ассоциациялық идеялардың саны. З.И.Калмыкованың дәлелдеуі бойьшша, дамудағы оқыту төмендегі дидакгикалық ұстанымдарға бағдарланғанда жүзеге асуы мүмкін:

а) оқытудың мәселелігі;

ө) оқьггудың жекелігі және даралығы;

б) ойлаудың түрлі компоненттерінің (нақтылық және абстрактылы теориялық) үйлесімде дамуы;

в) ақыл-ой әрекеттерінің тәсілдерін қалыптастыру;

г) есте сақтау әркеттерін арнайы ұйымдастыру.

Е.Н.Кабанова-Миллердің тұжырымдамасы, озі оқу жұмысының тәсілдері деп атаған, ойлау операцияларын қалыптастырумен байланысты. Оқу жұмысының тәсілдеріне салыстыруды, қортындылауды, себеп-салдар байланысын ашуды бақылауды, зерттеліп отырған құбылыстың сипаттамасын құрастыруды, ұғымның мәнді және мәнсіз белгілерін ажыратуды кіргізеді.Осы тұжырымдамаға сәйкес, мұғалім әрекетіндегі үш бағыт ажыратылады:

— оқушының мұғаліммен және бір-бірімен өзара әрекеттерін ұйымдастыру;

— сабақтарда жеке ойындарды және оқу әрекеттерін ұйымдастырудың ойын формаларын кеңінен пайдалану;

— оқушыларды шығармашылық әрекеттерге араластыру. Зерттеушілер оқытудың психикалық қызметін (қабылдау, тиімді есте сақтау, ойлау және ұғым қалыптастыру, теориялық толықтыру және ақыл-ой белсенділігін) дамытуға ерекше көңіл аударады.

3.

30 билет