№1 / 2015 / Одна страна
Одна страна – Одна судьба
жүктеу/скачать 10,13 Mb. Pdf көрінісі
|
Одна страна – Одна судьба · Богатство языка родного больше, его осваивают большие слои населения, он становится предметом любви и обожания, он обретает функциональную мощь, у него все меньше и меньше недоброжелателей, он звучит все чаще и больше в школах, вузах, на радио и телевидении, на хорошем уровне выходят сотни казахских газет и журналов, а сколько издано в последние годы словарей, учебников, разговорников, пособий, словом, невозможно закрывать глаза на все эти очевидные благие тенденции, или, как выражаются казахи, не годится обтирать рот сухой травой, то есть прибедняться, и я, как немножко человек со стороны по своему этническому происхождению, вижу этот процесс совершенно явственно и определенно. И все равно тревога о судьбе языка и нынешнем его состоянии остается, неизменно присутствует, и просто отмахнуться от нее никак нельзя.
Язык (любой!) всегда нечто большее, чем средство общения, орудие коммуникации. Верно говорят, что язык – душа народа. Язык – мировоззрение, миропонимание, духоустройство человека, племени, нации, народа. Его ментальность. Вот почему народы так болезненно, с таким катастрофическим ощущением теряют родной язык. Генрих Манн: «За свободу борются словом и мечом. Но удару меча борцов за свободу всегда предшествовала рана, нанесенная словом». Казахские пословицы: «Алмазный клинок – на войне товарищ, доброе слово – и на войне и на пиру товарищ». «Первое из искусств – слово». «Слово валит верблюда в котел, а джигита – в могилу». Конечно, человек продолжает жить и после утраты родного языка; для общения с подобными себе он может прибегнуть к другим – даже не менее выразительным и богатым средствам. Но, лишившись родного языка, он теряет нечто значительно большее, чем средство общения, он теряет свои истоки, свою личностную субстанцию… Можно, конечно, существовать в языковом инобытие (мало ли на свете людей, у которых язык и этническое происхождение не соответствуют?), но это в сущности жизнь на
чужбине, тягостное ощущение неприкаянности, угнетенное состояние чужеродности, душевного разлада. Языки, как и цивилизации, страны, государства, общества и люди, в свой роковой срок исчезают, отмирают, уходят. Инерция отмирания, как мы видим, убыстряется с каждым годом. Знатоки утверждают, что в наши дни человечество говорит на 5651 языке и диалекте. Одна лишь Индия пользуется 845 языками диалектами. Камерун – всего 10 млн. населения, а разговаривают на 262 языках. Сколько было языков и наречий на территории бывшего Советского Союза и сколько осталось ныне? Сколько из них существуют еле-еле душа в теле? Страшно представить! А рок, настигший быка, настигнет и теленка. И наоборот. Вячеслав Иванов, крупный авторитет в области культурологии и языков, 20 Одна страна – Одна судьба · Богатство языка родного утверждает: «Из шести тысяч языков, на которых говорят на Земле, в будущем веке останется всего шесть сотен: катастрофа не меньше, чем экологическая...» («ЛГ», II.09.1996). Будущий век, о котором говорит ученый, это XXI век. Приходилось читать, что лет эдак через сто вообще останется всего языков пятнадцать. Утешаюсь тем, что я лично до этого скудного времени не доживу.
Несколько голых фактов для размышлений: считается, что в английском языке примерно 240 тысяч корневых слов. Словарь Шекспира составляет 15 тысяч слов. Байрона – 15 тысяч. Маяковского – около того. Пушкин употребил 21197 слов. Науаи – 26 тысяч. Ленин – 31 тысячу.
Мухтар Ауэзов только в «Пути Абая» использовал 16893 слова. Четыре тома «Словаря» Даля вместили 200 тысяч слов, бесконечное количество поговорок, толкований. Над своим «Словарем» Даль работал 53 года.
В самом большом словаре – академическом 17-томном Словаре современного русского литературного языка зарегистрировано и объяснено 120 тысяч 488 слов. А узкоспециальных терминов, обозначающих особенности производства, науки, культуры и других областей человеческой деятельности, насчитываются миллионы, и сосчитать их хотя бы с относительной точностью невозможно. В тридцати четырех выпусках «Словаря говоров» оказалось больше 300 тысяч слов (а это еще лишь часть). В подготовленном в 1936- 38 годах Садриддином Айни «Толковом словаре таджикского языка» содержится 15 тысяч слов. В 1953 году, когда готовили к изданию первый однотомник казахского толкового словаря, в фонде (картотеке) Академии наук Казахской ССР насчитывалось 180 тысяч слов, а уже в 1972 году эта картотека состояла из 2 миллионов 550 тысяч слов (картотека казахских слов берет свое начало с 1937 г.). В 70-х годах был издан 10-томник казахского толкового словаря. Ныне планируется его 15-томное издание. Поистине титанический труд и монблан слов! Сокровище! Одно лишь слово «ақ» (белый), оказывается, имеет в казахском языке 130 значений. Давно замечаю: скудеют национальные языки. Это главная забота всех (без исключения!) национальных культурных центров. В иных, бывших республиках СССР, даже статус государственного не спасает язык. Писатели, языковеды – все бьют в колокола тревоги. Вот известная актриса Ада Роговцева пишет в «Известиях» (11.10. 2000): «В Киеве украинского языка тоже нет, здесь пользуются суррогатом, «суржиком». С грустью констатирую: нередко «суржиком», суррогатом пользуются вместо полнокровного казахского языка и у нас. И это одно из печальных явлений нашего времени. Когда-то казахский язык был чист, промыт незамутненной родниковой водой. Теперь его загрязнили, засорили, и он прямо-таки на глазах лишается былой прозрачности, духовности, благородства и силы. И торговцы говорят: «Только үш-төрт сом қостық. И все». «Ия, шумиха болды». «Бағаны көтерген жоқпыз, потому что ешкім алмайды». Госчиновники из высшего эшелона и некоторые депутаты отечественного Парламента строят свои предложения так: «Мен ойлаймын, что положение жаман болмайды, өйткені бағытымыз реальный». Или: «Производство көтеріліп келе жатыр и менің убеждением айтады, что аллаға шүкір с колен тұрамыз деп». Поневоле задумаешься… Тревога о неудовлетворительном состоянии родных языков звучит во всем мире. Все языки оказались замутненными, засоренными варваризмами, размытыми чужеродными элементами, лишенными первозданного вида и природной окраски. Сравните современный русский язык с тем языком, на котором создана блистательная русская литература «золотого» и «серебряного» веков. Небо и земля! Современный русский язык – чудовищная мешанина акцентов всех народов и племен, воляпюк, ералаш, уродливая тень, «феня», жаргон. Носители подлинной, высокой культуры русской речи вымерли (или вымирают), как мастодонты. Если бы воскрес в один прекрасный день Иоганн Вольфганг фон Гете, он мало что бы понял в современной немецкой речи. Сплошной молодежный сленг и адская смесь англицизмов и американизмов. Англичане жалуются на засилие «блэк-инглиш». Франция приняла закон о защите родной речи. За принятие такого закона все решительнее ратуют и в Германии. Могу засвидетельствовать: в иных германских городах ныне и порядочной немецкой речи не услышишь, а в глазах рябит от американизмов в рекламе и СМИ. 21 №1 / 2015 Писатель Смагул Елубай подчеркивает, что его коллеги по радиостанции «Азаттық», как правило, говорят на трех-пяти языках, но гордятся они не этим, а тем, что свободно изъясняются на родном («материнском») языке. А огорчен, встревожен он тем, что, по последним данным, в Казахстане 440 тысяч казахских семей (около 2 млн. казахов!) совершенно не владеют родным (государственным) языком. Таких «новых казахов», которые горланят по-русски, пугая местных жителей, он встречает толпами и на улицах Праги. В таких «казахах» писатель видит огромную опасность для национального будущего. Я очертил лишь некоторые мотивы неизбежной тревоги за судьбу родного языка. И факты эти, как говорится, имеют место. Но утешает меня уже то, что передовая, чуткая сердцем и душой казахская интеллигенция не желает мириться с печальным положением родного языка, бьет в даулпазы-барабаны, будит честь и достоинство, ар-намыс единокровников, а не проявляет пораженческие тенденции, не равнодушничает. Это вселяет надежду.
Я горячо и убежденно ратую за возрождение и развитие казахского языка. О том неустанно поют казахские струны моей души. Но я категорически не разделяю мнения, будто в бедах казахского языка виноват русский язык. Знание русского языка для всех нас, инородцев, – великое благо. Без русского языка любой национальный коржын заметно опустеет, отощает. Унижением русского языка казахский язык не возвеличишь, не спасешь, не обогатишь. Русский язык тут ни при чем. Русский язык следует только благодарить. Причину бед необходимо прежде всего искать в самих себе. «Почитай родной язык» – вот нравственное кредо любого человека. За многие века кочевой жизни на огромных пространствах казахи терпеливо и методично создали и отшлифовали две основополагающие ценности – язык и нравы-обычаи. И то, и другое является фундаментом национального Духа. Ныне этот фундамент находится в опасности под всесокрушающим напором всеразмывающей и унифицирующей цивилизации. Устоять перед этим мутным потоком забвения сложно. Необходимы мощные усилия вкупе с единством всего народа, всех тех, кто чтит свою 22 Одна страна – Одна судьба · Богатство языка родного национальную культуру, свое национальное обличье и не желает рухнуть, свалиться в яму тотального манкуртизма. Я же всем сердцем уповаю на то, что природная мощь казахского языка, накопленная веками, не истает, не затеряется, не развеется на излучистых и крутых дорогах грядущих веков. И многонациональный Казахстан, и многострадальный, многотерпеливый казахский народ, и его своеобычный, самодостаточный язык достойны великой судьбы, как и его беспредельная ширь.
Бүркітбай АЯҒАН, Мемлекет тарихы институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор КЕРЕЙ ХАН ЖӘНЕ ЖӘНІБЕК ХАН – ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ НЕГІЗІН ҚАЛАУшЫЛАР Кәсіби тарихшы-ғалым ретінде, мені Қазақ хандығы мәселесі және оның құрылу кезеңі әрдайым қызықтыратын. «Қазақ» және «казак» этнонимінің пайда болу құпияларының да орны бөлек. Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың «Нұрлы жол – болашаққа бағыт» Жолдауында 2015 жылы Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлау туралы айтылуы ғылыми ізденіске үлкен серпін берді. Қалың жұртшылық бұл тарихи оқиғаны қызығушылықпен талқылауда. Маған мұнан бұрын да Қазақ хандығының құрылуына қатысты мәселе жөнінде жазуға тура келген еді. Мүмкіншілікті пайдалана отырып, аталынған тақырыпқа қатысты өз көзқарасымды ұсынбақшымын. П риж изн енный п
ор тр ет А бу лх аир ха на р
або ты Д
ж он а Кэ ст ля
бІр ЕЛ – бІр таҒдЫр · Қазақ хандығының құрылғанына – 550 жыл ЕЛДІКТІҢ БАСТАУ КӨЗІ Қазақстанның ортағасырлар тарихында хV ғасырдың орны ерекше. Біріншіден, көп ғасырлық этникалық процестер нәтижесінде қазақ халқы жеке хандық құрды. Екіншіден, құрылған хандықтың алғашқы кезеңінде ауыр жағдайларға қарсы тұра, халық өсімінің негіздері қаланды, тұрғылықты аумақты кеңейте, шаруашылық-мәдени өмірді нығайта алды. Қазақ хандығының құрылу тарихы XIX ғасырда Шоқан Уәлиханов зерттеулерінде былайша беріледі: «..ауызша аңыз әңгіме бойынша қырғыздар (қазақтар) Барақтың ұлы Жәнібекті өздерінің ханы санайды. Қалай болғанда да, аңыз бойынша Жәнібек Жошы ұрпағынан шыққан қазақтардың бірінші ханы болған… орданың екі жақыны, ноғайлар мен қазақтардың тұрмыстары бірге болған. Жәнібектің билік құрған кезеңі қырғыздың (қазақтың) поэмасында «Алтын ғасыр» ретінде жырланады. Далалықтар арасындағы Жиренше шешеннің (дана), әз-Жәнібектің және ноғай философы Асан қайғының адамгершілік жөніндегі жыр- аңыздарының басым бөлігі қазіргі кезеңге дейін қолданыста». Бұл жерде Ш. Уәлихановтың кейінгі тарихи кезеңдегі бір-бірінен ажыраған туыс халықтар, қазақ және ноғайды бірге айтуы да бекер емес-ті. хандықтың атауының өзі, тарихи аренаға шыққан ұлттық және бұрын соңды белгісіздеу жаңа мемлекеттің пайда болуы туралы айғақтады. XV ғасырдың ортасында Орталық Азияның кең даласында өздерін «Қазақ» деп атаған қауымдастық тарихи аренада пайда болып, Қазақ хандығы құрылуымен Қазақстанның (түрік те және Алтын орда дәуірі де емес) жеке тарихы басталады. Қазақ хандығының құрылуы Алтын Орда, Ақ Орда және Моғолстан сияқты мемлекеттердің даму тарихы мен өмір сүруінің жалғасы болды. Бірақ, Орталық Азияның саяси картасында мықты Қазақ хандығының пайда болуының өзі Шыңғыс ұрпағы – Әбілқайыр хан және оның жақын туысқандары Жәнібек (басқа нұсқа бойынша – Абулсағит) пен Керей сұлтандардың есімдерімен тікелей байланысты болды. XV ғасырдың бірінші жартысында Әбілқайыр хандығы (Ақ Орда, Өзбек ұлысы) иелігіндегі Дешті-Қыпшақ даласы, қазіргі Орталық Қазақстан (Ұлытау), Батыс Қазақстанның бір бөлігі Орталық Азияның мықты мемлекеттік бірлестіктерінің бірі болды. Билік құмарлығымен белгілі болған Әбілқайыр ханның өзінің маңайындағы сұлтандарға қаталдығы, олардың қарсылығын туғызады. Осындай шиеленіс әсіресе Орда Ежен, Шейбани және Тоқа-Темір ұрпақтары арасында тереңдей түсті. Сол кездің жылнамашысы жазып кеткендей, Әбілқайыр билік үшін күрес жолындағы бәсекелестеріне қысым жасап, Орда-Ежен ұрпақтарын мазалап отырған. XV ғасырдың алпысыншы жылдарына дейін Орда-Еженнің бір беткей әрі өркөкірек ұрпақтары – Жәнібек пен Керей, қолдаушыларының жеткіліксіздігінен әрі билеушілеріне тәуелді болғандықтан Әбілқайырға тегеурінді қарсылық көрсете алған жоқ. Әбілқайыр тарапынан қауіп-қатерлерді С ын х ан а А
бу лх аир а в ок ру ж ении прид ворны
х 25 №1 / 2015 сезінген сайын бұл сұлтандар одан бойларын аулақ ұстауға тырысты. Көрегендігі таяздау, Әбілқайырдың жүргізген саясаты салдарынан үзіліссіз соғыстар болып тұрды. Шаруашылықтың тұрақсыздығы, билеушілердің өзара қырқысы мен қарамағындағыларды қорқыныш пен қысымда ұстауы, қалың бұқараны қиыншылық пен материалдық игіліктерден айыруы, шексіз қатал іс- әрекеттер, өлкенің экономикалық жағдайын күйзеліске ұшыратты. Онымен қоса Әбілқайыр кезінде көршілерімен соғыс жиі болып тұратын. Әбілқайыр хандығының ішкі жағдайының осы кезеңдегі тұрақсыздығын жас сұлтандар дер кезінде пайдалана білді. Олар елуінші жылдың ортасында Қазақстанның батыс бөлігінде хан билігіне қарсы топтардың өзіндік одағын құра алды. Өжет, тәкаппар сұлтандар өте сақтықпен өздерінің қолдарына бірқатар ірі қалалар, сауда орталықтары және су көздері мен жайылымдық жерлерді берік ұстай білді. Бұл кезеңде олар өздерінің қарамағындағы рулармен Орталық және Батыс Қазақстанның кең далаларында көшіп-қонып жүрді. Кейде олардың қонысына, сансыз қырқыстарға және хан саясатына наразылық білдіргендер де, яғни Әбілқайырдың жақтастарының бір бөлігінің қосылып отырған кездері де аз болмады. Әбілқайыр хан бұған жауап ретінде, Керей мен Жәнібек сұлтандардың бөлектенуіне қарсы күрес бастайды және өзінің әскери күшін олардың бақылауындағы өңірге жылжытады. Әбілқайырмен тікелей айқасудан бойларын аулақ салған сұлтандар, Жетісудың оңтүстігіне қоныс аударады. Осы кезеңдегі болған оқиға туралы ортағасыр авторы Махмұд бен Уали былайша хабарлайды: «Әбілқайыр өзінің жауларынан Дешті-Қыпшақ даласында үстем түскенде, Жошы ханның кейбір ұрпағы, мысалы Керай- хан (мәтінде осылай-авт.) және Жаныбек-хан...бағыну мен бойұсынудан бас тартып, отанын тастап кетуді ұйғарды. Мұраға қалған жерден (ата- бабаларынан) бас тартып, бөтен елге апаратын жолға бағыт алды. Олар «өздерін мойындаған лайықты» адамдар тобымен Моғолстан бағытындағы жолды таңдады». «Лайықтылар» құрамы мен сұлтандарға ергендер қатарында Асан-Қайғы, Қодан тайшы, Жиренше шешен және басқа да белгілі қайраткерлер болуы әбден мүмкін. 26 бІр ЕЛ – бІр таҒдЫр · Қазақ хандығының құрылғанына – 550 жыл Белгілі тарихшы Тұрсын Сұлтанов Әбілқайыр мен жас сұлтандар Керей мен Жәнібектің бөлінуі жөніндегі өзіндік көзқарасын білдіреді. Өзара қырқысу және билік үшін күрес кезінде Әбілқайырдың баласы – Шах-Бұдақ сұлтан қайтыс болады. Оның артында ұлдары – Мұхаммед және Махмұд сұлтандар қалады. (Кейінірек Әбілқайырдың бұл немерелері өзбек-қазақ қатынастарында маңызды рөл атқарады-авт.). Т. Сұлтановтың пайымдауынша, «Шах-Бұдақ сұлтан, әкесі – Әбілқайырдың тағына таласушылармен болған үш шайқастың бірінде, оны қорғау үстінде қайтыс болуы мүмкін... Әбілқайыр үлкен ұлының өлімі үшін кек қайтарған болу керек, Жошы тұқымынан шыққан бірқатар ханзадаларды қырып салғандығын» алға тартады. Сонымен қатар Т. Сұлтанов «Бахр ал-асрар…»-ға сілтеме жасайды. Одан әрі зерттеушінің жорамалдауынша, Шайбанилердің саяси қарсыластарының ішінде бақытына қарай, тірі қалғандар – Ұрұс (Орын)-хан ұрпағы, Керей және Жәнібек сұлтандар. Кейбір деректер бойынша Шах-Бұдақтың өліміне Керей сұлтанның қатысы бар. Біздің ойымызша, сол кезеңдегі дәстүр бойынша «қанға- қан», «кек алу» дәстүрі болғанын ескерсек, жоғарыдағы болжамның негізі бар. Жәнібек сұлтанның қастандыққа, оның ішінде Шах-Бұдақ сұлтан өліміне жанама немесе тікелей қатысы болғаны-болмағанына қарамастан, олардың тағдыры шешіліп қойылған еді. Демек оларға одан әрі, Әбілқайырдың маңайында қалудың мәні қалмаған. Қазақ ауыз әдебиетіндегі аңыз-әңгімелер бойынша, Шәкәрім Құдайбердіұлының хабарламасында, сұлтандардың көшіп кетуіне тікелей себеп болған Қара Қыпшақ Қобыланды мен арғын руынан шыққан танымал Ақжол бидің өлтірілуі. Бұл жағдай, шындығында орын алған болу керек. Еңіреген әке – Қодантайшының ұлын жоқтауы бүгінгі күнге дейін келіп жетті. Баласының өлімін көрген әкесі – Қодантайшының ұлының сүйегін айналып жүріп жылағанда айтқан жыры:
Аңызда айтылғандай, жапа шеккендер жағының көсемдері Қобыландының зұлымдығы үшін оны жазалауды талап етеді. Әбілқайыр
№1 / 2015 хан болса, беделді қыпшақ бектері арасындағы тірегін жоғалтқысы келмеді және оның әділетті шешімнің айтыс-тартысынан жалтаруы, басқа топтың ызасын келтірді. Ақжолдың (Дайырқожа) Қобыланды қолынан өлгені туралы нұсқасын қолдай отырып, автор Әбілқайыр Ақжол бидің өлімі үшін үш жауынгердің төлемі көлемінде құн төлеуді ұсынғанын хабарлайды, яғни бидің құны үш адамның өмірімен теңестірілген. Жәбірленуші жағы бұл шешімге наразы болған. Есте қалатыны және таң қаларлығы сол, Шәкәрімнің берген мәліметі бойынша, Жәнібек сұлтан Ақжол биді қорғаушы және арадағы елдестіру рөлін атқарады. Бірақ, Жәнібек сұлтанның төрелігі, оның Әбілқайырмен тікелей байланысын білдірмесе керек. Жәнібек пен Керей сұлтандар Әбілқайырмен келіссөзді арнаулы шабармандар арқылы жүргізе алатын. Үшінші адам арқылы мұндай келіссөз жүргізу тәжірибесі далалық дәстүрде кең тараған еді. Шәкәрімнің келіссөздегі Жәнібек сұлтанның қатысы жөніндегі ақпараты көп нәрседен хабар береді. Біріншіден, Жәнібек пен Керей сұлтандар саяси процестердің бақылаушылары ғана емес, белсенді қатысушылары болған. Екіншіден, олардың өздеріне тірек болатын қолдаушылары болды. Тайпалардың танымал басшысы Қодантайшы сұлтандарды қолдағандықтан, олармен бірге Шуға, Моғолстанға қарай бірге көшкен болу керек. Сол кезеңнің деректері (аңыз, өлең-толғау, ауызша әңгімелер) Керей және Жәнібек сұлтандар Жайық (Орал), Арал және Еділ (Волга) жағалауынан, яғни Ноғай Ордасы жағынан Жетісуға көш түзегені туралы айтады. Бұл көш 1450-1460 жылдары болғанын біршама ғалымдар (Мұхаммед хайдар Дулати) айтып кеткен. Айрықша мән берілетін тұсы, оқиғалардың Ұлытау тауы бөктерінде болуы. халық игілігі, бүкіл қазақтың аңызға айналған ата-бабалары – Жошы хан мен Алаша хан мавзолейі сонда орналасуы. Шалкиіз, Асан қайғының жырлары Қазақ хандығының құрылуы мен нығаюының куәсі және солай болып қалады. Бірақ, қазақтың ежелгі және ортағасырлық деректеріне көңіл бөлінбеу және кеңес кезеңіндегі идеологиялық кедергілер салдарынан ескерілмеді және айтылмады, күшпен алынып тасталды, қазақтың ауызша тарихи деректерін білмегендіктен зерттеушілерге белгісіз күйінде қалды. Айта кету керек, қазіргі кезеңде де зерттеу жұмыстарында ауыз әдебиеті деректерін пайдалану өзекті болып тұр. Асан Қайғы жырларында айтылғандай, Керей мен Жәнібектің қоныс аударуы Әбілқайыр ұлысының ыдырауын жеделдеткен толассыз теке- тірес, өзара қырқыс салдарынан болды. Оның үстіне алыс өлкедегі «жаңа қазақтарға» қоныс аудару да оңайға соқпады. Қонысынан, туғандарынан айырылу адамдар бойында ашу мен ызаны туғызды, мұндай реніштер Асан Қайғының өлеңдерінде «Жәнібек ханға Асан-Қайғы айтты» жырында нақтылап көрсетіледі. Бұл арнауда кезінде батыс өңірінен оңтүстікке қоныс аударған Жәнібек сұлтанды жазғыру сезіледі. Ақылгөй ақын, Жәнібек саясатын сынға алушылардың бірі болды. Асан қайғының сұлтанға арнауы мемлекеттік басқарудың кемшілігін көрсете, көсемнің уайым-қайғысыз және мамыражай әрекеттеріне соққы береді. Жазушы-ғалым Мұхтар Мағауин Асан қайғының құлдыраған Алтын Ордадағы жер иеліктері үлесі үшін болған өзара қырқысуды ғана уайымдаумен қоса, ол хандықтың әлсіреуінің, өзара талас-тартыстың қауіптілігі жөнінде ескерткенін және көрші мемлекеттің өсіп келе жатқан даму ауқымына мән бергенін
жүктеу/скачать 10,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|