1. 1 тақырып Тіл дыбыстарының жасалуы Қазақ тіліне тəн дауысты дыбыстар жүйесі

  

Кейбір  сөздердің  синонимдері  тұрақты  тіркес  түрінде  де  кездеседі. 

Мысалы,сұлу,  əдемі,  көрікті сөзінің  фразеологиялық  синонимі үріп  ауызға 

салғандай

,  қыздың  жиған  жүгіндей болса, алыс,  қашық сөзінің  тұрақты 

тіркес түріндегі синонимі ит арқасы қиянда, ит өлген жер. 

 

 

Дауысты дыбыстар 

 

Дауысты  дыбыстар:  жуан,  жіңішке,  ашық,  қысаң;  езулік  дауыстылар, 

емлесі 

Тіл 

дыбыстары екіге бөлінеді: 1) 

дауысты дыбыстар; 2) 

дауыссыз дыбыстар. Дауысты дыбыстар саны – 12. Олар: а, ə, о, ө, е, ы, і, ұ, 

ү,  и,  э,  (у). Дауысты  дыбыстар өкпеден  шыққан  ауаның  кедергіге 

ұшырамауы арқылы үнненжасалады. 

Дауысты 

дыбыстар тілдің қатысына 

қарай екіге бөлінеді: 

1) жуан дауысты  дыбыстар: а,  о,  ы,  у. Жуан  дауысты  дыбыстарды 

айтқанда тіл 

кейін 

шегініп, 

тіл 

үсті 

дөңестенеді. 

2) жіңішке дауысты  дыбыстар: ə,  ө,  і,  е,  и,  э,  у. Жіңішке дауысты 

дыбыстартілдің ілгері созылуы арқылы жасалады. 

Қазақ 

тілінде 

сөздер 

не 

тек жуан дауысты 

дыбыстардан, 

не жіңішке дауысты 

дыбыстардан 

құралады. 

Мысалы, 

тек жуан 

дауысты дыбыстардан құралған сөздер: арыстан, аққу, рақат, қараторғай, 

дауылпаз, тасбақа т.б. 

Тек жіңішке дауысты  дыбыстардан  құралған  сөздер: өмір,  көктем, 

жүгері, мереке, күміс, ілгіш т.б. 

Басқа  тілден  енген  сөздер,  қос  сөздер  мен  біріккен  сөздер жуан 

дауысты  мен  жіңішке  дауыстының  араласып  келуінен  жасалады.  Ондай 

сөздер аралас  дыбысты  сөздер деп  аталады.  Мысалы, емтихан,  синтаксис, 

жөн-жосық, оқта-текте, азық-түлік, Темірқазық, Екібастұз, көзқарас т.б. 

Дауысты 

дыбыстар 

жақтың  қатысына  қарай  ашық  жəне 

қысаң болып екігебөлінеді:  

1) ашық дауыстылар жақтың кең ашылуы арқылы жасалады. Олар: а, 

ə, о, ө, е, э.  

2) қысаң дауыстылыр: ы,  і,  и,  ұ,  ү,  у. Қысаң  дауыстылар жақтың  тар 

ашылуыарқылы  жасалады.  Тек ашық дауыстылар  арқылы  жасалған 

сөздер: орман, өлең, əке, əдеп, бақыт, т.б. 

Тек қысаң дауыстылар  арқылы  жасалған  сөздер: қызықты,  ыдыс, 

ірімшік, ілгіш, киік, қырқу, т.б. 

Дауысты  дыбыстар ерін  мен  езудің  қатысына қарай еріндік  жəне 

езулікболып екіге бөлінеді: 

1) еріндік дауыстылар: о,  ө,  ұ,  ү,  у. Еріндік  дауыстылар еріннің  алға  қарай 

созылып, дөңгеленуінен жасалады. 

2)  езулік дауыстылар езудің  кейін  тартылуы арқылы  жасалады. 

Олар: а, ə, е, и, э, ы, і.  

Тек еріндік дауысты  дыбыстар  қатысқан  сөздер: қосу,  өру,  ұлу, 

күлу т.б. 

Тек езулік дауысты  дыбыстар  қатысқан  сөздер: ақыл,  əдемі,  отырықшы, 

егінші, еңбекшіл т.б. 

Қазақ тілінде сөздің алғашқы буынындағы еріндік дауыстылар кейінгі 

буындардағы езулік  дауыстыларды айту  кезінде  өзіне  ұқсатып, еріндік 

дауыстыға айналдырып  алады.  Бұл  ерін  үндестігі  немесе  айтылуы мен  

жазылуында айырмашылық бар сөздер деп айтылады. 

  

ЖАЗЫЛУЫ 

АЙТЫЛУЫ 

Құрық 

Жүгері 

Жұмыс 

Көңіл 

Көркем 

Өнер 

Орын 

Құрұқ 

Жүгөрү 

Жұмұс 

Көңүл 

Көркөм 

Өнөр 

Орұн 

  

Қазақ  тілінде  дауысты  дыбыстар буын  талғамайтын жəне буын 

талғайтын болып екіге бөлінеді. 

 

Буын 

талғамайтын 

дауысты 

дыбыстар: а, 

е, 

ы, 

і. 

Буын 

талғамайтын дауысты  дыбыстар сөздің  барлық  буынында жазыла  береді. 

Мысалы, балалық,  қызықты,  ынтымақ,  береке,  инелік,  еңбекшіл, 

ертегіші т.б. 

Буын  талғайтын дауысты  дыбыстар: ə,  о,  ө,  ұ,  ү негізінен сөздің  бірінші 

буынында жазылады, тек 

басқа 

тілден 

енген сөздерде, қос 

сөздер менбіріккен 

сөздерде, 

адам 

аттарында ғана 

сөздің екінші, үшінші буындарында кездеседі. 

  

БАСҚА  ТІЛДЕН 

ЕНГЕН СӨЗДЕР 

ҚОС СӨЗДЕР 

БІРІККЕН 

СӨЗДЕР 

Куə 

Дүдəмал 

Күмəн 

Антоним 

Лото 

Мазмұн 

Мағлұмат 

Мəжбүр 

Дəстүр 

Əп-əдемі 

Дəрі-дəрмек 

Той-томалақ 

Құл-құтан 

Ат-көпір 

Дүние-мүлік 

Салт-дəстүр 

Күндіз-түні 

Күмбір-күмбір 

Аягөз 

Қараөткел 

Орынбор 

Көнетоз 

Аққұтан 

Айнагүл 

Меңдіқұл 

Жанбота 

Келіссөз 

  

Кейбір  сөздерде  сөздің  соңында ə дыбысы  айтылғанымен а дыбысы 

жазылады.   

  

АЙТЫЛУЫ 

ЖАЗЫЛУЫ 

Рəзинə 

Жəмилə 

Рəсуə 

Жəйлəу 

Шəй 

Кітəп 

Рəзина 

Жəмила 

Рəсуа 

Жайлау 

Шай 

Кітап 

Ы,  і əріптеріне  аяқталған  сөздерге  тұйық  етістіктің у жұрнағы 

жалғанғанда ы, іəріптері  түсіп  қалады.  Мысалы, оқы+у=оқу,  тоқы+у, 

қобалжы+у=қобалжу, бекі+у=беку, жекі+у=жеку, ірі+у=іру, т.б. 

 

Соңғы  буынында ы,  і əріптеріне  бар  сөздерге тəуелдік  жалғауының  ІІІ 

жағының жалғауы  жалғанғанда  түбірдегі ы,  і əріптері  түсіп  қалады. 

Мысалы,халық+ы=халқы, бөрік+і=бөркі, көрік+і=көркі, т.б. 

 

Й, 

ы, 

і əріптеріне 

біткен 

сөздерге 

тұйық 

етістіктің у жұрнағы 

жалғанғанда ю əрпі 

жазылады. 

Мысалы, той+у=тою, 

жай+у=жаю, 

байы+у=баю, кейі+у=кею, т.б. 

 

Я, ю əріптері й+а, й+о дыбыстарының қосындысы болып келеді, де қосарлы 

дыбыстар деп  аталады. Я,  ю қатысқан сөздер айтылуы  мен  жазылуында 

жəнедыбыс саны  мен əріп санында өзгеріс  бар  сөздер болып  табылады. 

Мысалы,қоян 

– 

қойан, 

аю 

– 

айу, 

қою 

– 

қойу, 

т.б. 

Тек айуан,  хайуан,  кейуана,  диуана,  миуа,  қиуаз сөздерінде ю əрпі 

жазылмайды. 

И қазақтың  төл  сөздерінде  қосарлы ый жəне ій дыбыстарының  қосындысы 

болып айтылады, бірақ жазылғанда жалаң и түрінде жазылады. 

  

АЙТЫЛУЫ 

ЖАЗЫЛУЫ 

Жыйын 

Қыйын 

Тыйын 

Ыйық 

Кійім 

Кійіт 

Ійне 

Жиын 

Қиын 

Тиын 

Иық 

Киім 

Киіт 

Ине 

  

Мұндай 

сөздер əріп саны 

мен дыбыс санында, айтылуы мен жазылуында 

айырмашылық 

бар 

сөздер деп аталады. 

Қосарлы ый əріптері 

тек сый, 

тый түбірінен  тараған  сөздерде 

жазылады.  Мысалы, сый,  сыйлық,  сыйлау,  сыйластық,  сыйымды, 

сыйлы; тый,  тыйым,  тыйылу,  тыю,  тыяды,  тыйдыр,  тыйғызу,  тыйыл, 

т.б. 

Йы, 

йі əріптеріне 

аяқталған 

сөздерге 

көсемшенің й жұрнағы 

жалғанғанда, 

соңғыый, 

ій əріптерінің 

орнына и жазылады. 

Мысалы, байы+й+ды=байиды, кейі+й+ді=кейиді, ұйы+й+ды=ұйиды, т.б. 

 

 

 

Дауыссыз дыбыстар 

Дауыссыз дыбыстар: қатаң, ұяң, үнді дауыссыздар, емлесі 

Өкпеден  шыққан  ауаның  кедергіге  ұшырауы  арқылы  жасалған 

дыбыстардауыссыз 

дыбыстар деп 

аталады. 

Дауыссыз 

дыбыстар үн мен салдырдыңқатысына  қарай үшке бөлінеді:  Олар: 1)  қатаң 

дауыссыздар; 2) ұяң дауыссыздар; 3) үнді дауыссыдар. 

 

1. Қатаң дауыссыз 

дыбыстар салдырдан жасалады. 

Қатаң 

дауыссыз 

дыбыстар:п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, х, ц, ч, һ. 

 

2. Ұяң дауыссыз  дыбыстар: б,  в,  г,  ғ,  д,  ж,  з – салдыр мен үннің қатысы 

арқылы 

жасалады. 

Ұяң 

дауыссыз 

дыбыстарда 

үннен салдыр 

басымырақ болады. 

 

3. Үн мен салдырдың қатысынан  жасалып, салдырдан  үн басым  болатын 

дауыссыз  дыбыстар үнді  дауыссыз дыбыстар  деп  аталады.  Олар: р,  л,  й,  у, 

м, н, ң. 

 

Қатаң  дауыссыз дыбыстар  мен ұяң  дауыссыз дыбыстар жұп құрайды. 

Олар: п-б,  ф-в,  к-г,  қ-ғ,  т-д,  с-з,  ш-ж. Бұл  дыбыстар жұп құрауға  қабілетті 

дауыссыз дыбыстар деп аталады. 

 

Х,  ц,  щ,  ч,  һ дауыссыз  дыбыстары жұп  құрауға  қабілетсіз  дауыссыз 

дыбыстарболып табылады. 

Ң əрпі 

ешқашан сөздің 

басында жазылмайды. 

Б, 

г, 

д əріптері 

қазақтың 

төл 

сөздерінің соңында жазылмайды. 

В,  ц,  ч дыбыстары орыс  тілінен  енген  сөздерде жазылады.  Мысалы, вагон, 

циркуль, Чапаев, т.б. 

Қазақтың 

төл 

сөздерінде л, 

р дыбыстарының 

алдынан ы, 

і дыбыстарыайтылады, бірақ жазылмайды. 

  

АЙТЫЛУЫ 

ЖАЗЫЛУЫ 

Ыриза 

Ырақат 

Ырас 

Ірең 

Ірет 

Риза 

Рақат 

Рас 

Рең 

Рет 

Іреніш 

Ылайық 

Ылақ 

Ылажсыз 

Ылаңкес 

Ілебіз 

Ілезде 

Реніш 

Лайық 

Лақ 

Лажсыз 

Лаңкес 

Лебіз 

Лезде 

  

Б,  в,  г,  д ұяң  дауыссыз  дыбыстарына  біткен басқа  тілден  енген 

сөздергеқосымша қатаң 

дауыссыздан басталып 

жалғанады. 

Мысалы, арабтар, архивтен, педагогпен, Ленинградтық, т.б.; 

 

кт,  мб,  нг,  ск,  мп дауыссыздарына  біткен басқа  тілден  енген 

сөздергеқосымша ы, 

і дəнекер 

дыбыстары 

арқылы 

жалғанады. 

Мысалы, фактімен, ромбының, митингіге, киоскіден, штампылау, т.б.; 

 

лл, мм, сс, тт, зд, ст, дауыссыз дыбыстар тізбегіне біткен басқа тілден енген 

сөздерге қосымша 

жалғанғанда соңғы 

қосымша түсіп 

қалады. 

Мысалы,металл – металды, грамм – грамдап, класс – класы, киловатт – 

киловатпен,  подъезд  –  подъезде,  машинист  –  машиниске,  тракторист  – 

тракториске, т. б.; 

 

щ əрпі қазақтың 

байырғы 

санаулы сөздерінде 

ғана 

жазылады. 

Мысалы, ащы, тұщы, кеще; 

 

х дыбысына  біткен басқа  тілден  енген  сөздерге қосымша  жуан  түрде 

жалғанады. Мысалы, тарихты, цехта, т.б. 

 

У дыбысы дауыссыз болады: 

 

1) сөз  соңында  дауысты  дыбыстан  кейін келсе,  тау,  дау,  бау,  ақтау, 

қолдау, дайындау, тербеу, т.б. 

 

2) сөз  басында  дауысты  дыбыстың  алдында келсе, уақыт,  уəде,  уағыз, 

уық, уəж, уəкіл, т.б. 

 

3) екі  дауысты  дыбыстың  ортасында келсе, дəуір,  жауын,  сəуір,  бауыр, 

тауық, тəуір, т.б. 

 

Ь біткен  сөздерге  қосымша дауыссыз  дыбыстан басталып  жалғанса, 

түбірдегіь  сақталады. Мысалы, табельге,  рояльмен,  ал  дауысты  дыбыстан 

басталған қосымша жалғанса, ь сақталмайды. Мысалы, табелі, роялім, т.б. 

 

 

 

1.9 Буын түрлері 

Буын түрлері: ашық буын, тұйық буын, бітеу буын. Тасымал 

Сөз  құрамындағы бір немесе  бірнеше дыбыстар  тобынан жасалған 

фонетикалық бөлшек буын деп аталады. 

 

Дауысты дыбыстар буын құрауға  негіз  болады. Дауыссыз дыбыстар  буын 

құрай 

алмайды. 

Сөздің 

құрамында 

қанша дауысты дыбыс 

болса, 

сонша буынболады. 

Мысалы, қарлығаштардың деген 

сөзде бес 

дауысты дыбыс бар, яғни сөз бес буыннан құралған. 

 

Қазақ тілінде буынның үш түрі бар: 1) ашық буын; 2) тұйық буын; 3) бітеу 

буын. 

 

Бір дауысты  дыбыстан құралған  жəне дауыссыз  дыбыстан басталып, 

дауысты дыбысқа аяқталған буын ашық буын деп аталады. Мысалы, а-на, 

ба-ла, да-ла, бе-ре-ке, ə-ке, ша-ға-ла, же-ті, та-ға, т.б. 

 

Бір ғана дауысты  дыбыстан құралған  буын жалаң  ашық буын  деп 

аталады. Мысалы, ə-же, ұ-лы, ү-кі, а-та, т.б. 

 

Тұйық буын дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа аяқталады. 

Мысалы, айт, өр, ант, əн, ұлт, аң, ұрт, үй, арс, ел, өрт, т.б. 

 

Дауыссыз 

дыбыстан басталып, дауыссыз 

дыбысқа аяқталған, 

яғни 

ортасыдауысты 

дыбыс екі 

шеті дауыссыз 

дыбыс болып 

келген 

буын бітеу буын  деп  аталады.  Мысалы, Бұлт,  жер,  қант,  той,  құрт,  тау, 

жұрт,  жез,  төрт,  дос,  серт,  гүл,  мұрт,  қол,  бырт-бырт,  сарт-сұрт,  жарқ-

жұрқ, сөз, көз, май, дөң, дүлдүл, мазмұн, жолдастық, т.б. 

 

 

Түбір  мен  қосымша.  Қосымшаның  түрлері  Сөз  тұлғасы.  Туынды 

сөз, жасалуы.  

Морфология сөз жəне  оның формаларын тексереді.  Сөз  формасына 

сөздіңнегізгі жəне туынды  түбірі,  біріккен,  қосарланған,  қысқарған 

сөздер, əр  түрліқосымшалар:  сөз  тудыратын,  сөзге  қосымша  мағына 

беретін, сөз бен сөзді байланыстыратын түрлері енеді. 

Морфология сөзді топтарға 

бөліп, 

олардың 

əрқайсысына 

тəн грамматикалық 

формаларын анықтайды. 

Əр сөз 

табына тəн категориялардың ерекшелігінқарастырады. 

  

Сөз түбір мен қосымша сияқты  түрлі бөлшектерден тұрады.  Сөздің 

бастапқымағына 

беретін 

ең 

түпкі бөлшегі түбір деп 

аталады. 

Мысалы, жақсы,  ғылым,  адам,  дəптер,  тау,  өзен,  тіле,  көр,  тап, 

парасат,т.б. 

 

Түбірге  жалғанған  бөлшек қосымша деп  аталады.  Мысалы,  жақсы+лық, 

ғылым+ды, 

адам+дық, дəптер+ге, 

тау+лар, өзен+де, 

тілек+тес, 

табыс+ты, парасат+ты+лық, адам+гершілік, ана+сы+мен. т.б. 

  

Қосымша жалғанған сөз қосымшалы сөз деп аталады. 

Қосымшаның екі түрі бар: 1) жұрнақ; 2) жалғау. 

  

ҚосЖұрнақ өзі 

жалғанған 

сөздің мағынасын 

өзгертіп,  жаңа 

сөз тудырады жəне өзі жалғанған сөздің рең мəнін түрлендіреді. 

  

Жұрнақ екіге бөлінеді: 

1) сөз 

тудырушы 

жұрнақтар; 

2) сөз 

түрлендіруші жұрнақтар. 

Сөз  тудырушы  жұрнақ өзі  жалғанған  сөздің мағынасын  өзгертіп, 

жаңа  сөзтудырады. Мысалы,  ақыл  + ды + лық,  көр  + еген + ді + лік,  əдіс 

+ кер + лік,талғам  + паз + дық,  сүз  + еген,  шаш  + ыра + ңқы,  би 

+ ші, қобыз + шы, құм +айт, шөл + ейт, т.б. 

Сөз түрлендіруші жұрнақ өзі  жалғанған  сөздің рең  мəнін  ғана 

түрлендіреді,негізгі мағынасын өзгертпейді, 

жаңа сөз 

тудырмайды. Мысалы, жапырақ +ша, көл + шік, қора + шық, апа + тай, ата 

+ й, сар + ғыш, қыз + ғылтым, ағ(а) +еке, т.б. 

  

Сөз тұлғасына қарай екіге бөлінеді: 1) негізгі сөз; 2) туынды сөз. 

 

Негізгі сөз – ары қарай бөлшектеуге келмейтін түбір тұлғадағы сөз. 

Мысалы, жұлдыз, жең, оқы, сегіз, шапшаң, бүгжең, құрау т.б. 

 

Туынды сөз  

 

Туынды 

сөз – жұрнақ жалғану 

арқылы 

жасалған 

сөз. 

Мысалы, жұлдыз+шы,  жеңіл+дік,  оқы+мысты,  бой+шаң,  бүгжең+де, 

құрау+ла, еңбек+тен, сабыр+лы, дін+дар, арба+кеш, кітап+хана+шы т. б. 

Туынды  сөз əр  түрлі  сөз  табына сөз  тудырушы  жұрнақ жалғану 

арқылы жасалады. 

  

 

Зат 

есімнен 

жасалған 

туынды 

сөз 

Сын 

есімнен 

жасалған 

туынды 

сөз 

Сан 

есімнен 

жасалған 

туынды 

сөз 

Етістіктен 

жасалған 

туынды 

сөз 

Үстеуден 

жасалған 

туынды 

сөз 

Еліктеу 

сөзден 

жасалған 

туынды 

сөз 

Одағайдан 

жасалған 

туынды 

сөз 

Сапалы 

Мейірім-

ді 

Тазалық 

Жақсы- 

лық 

Үштік 

Ондық 

Тапқыр 

Сезгіш 

  

Сонша-

ма 

Осынша- 

ма 

Тарсыл 

Гүрсіл 

Ербеңде 

Ойбайла 

Шөреле 

  

 Тілімізде бір түбірден əр түрлі жұрнақ жалғану арқылы тараған сөздер де 

кездеседі.  Мысалы,  өн   өндір,  өнгіш,  өнім,  өнгіз,  өндіріс,  т.б.  Мұндай 

сөздертүбірлес сөздер деп аталады. 

 

Жалғау – өзі жалғанған сөзін екінші сөзбен қарым-қатынасқа түсіріп, сөз 

бен  сөзді байланыстырып,  жалғастырып тұратын  грамматикалық  тұлға. 

Қазақ 

тілінде 

жалғаудың төрт түрі 

бар: 

1) көптік жалғау; 

2) тəуелдік жалғауы; 3) септікжалғауы; 4) жіктік жалғауы. 

  

 

 

 Сөздік құрамы 

 

Сөз құрамы. Біріккен сөздер, түрлері, емлесі 

Сөз құрамына қарай екіге бөлінеді: 1) дара сөз; 2) күрделі сөз. 

Дара  сөз негізгі жəне туынды тұлғадағы бір  ғана  сөзден тұрады. 

Мысалы:киім,  киімшең,  еңбек,  еңбекқор,  қызмет,  қызметкер,  адам, 

адамшылық

, т.б. 

Күрделі  сөздер екі  немесе одан  да  көп  түбірден  құралады. 

Мысалы, ата-ана, ал қара көк, жиырма жеті, Ақшатау, түрегел, күздігүні, 

т.б. 

Күрделі 

сөздер жасалу жолына 

қарай төрт түрлі 

болады: бірікен 

жүктеу/скачать 346,82 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: