сөздер, қос сөздер, қысқарған сөздер, тіркесті сөздер

сөздер, қос сөздер, қысқарған сөздер, тіркесті сөздер. 

Біріккен сөздер екі не одан да көп түбірден бірігіп, тұтас бір ұғымды 

білдіреді.  Мысалы: көкжиек,  ешқашан,  қонақжай,  Жетіқарақшы,  сексен, 

Екібастұз

, қыстыгүні, т.б. 

Біріккен сөз екі түрлі болады: 1) кіріккен сөздер; 2) біріккен сөздер. 

Кіріккен 

сөз 

- сыңарлары дыбыстық 

өзгеріске түсіп, біртұтас 

лексикалық  мағына  беретін сөздер.  Мысалы: қол  +  қап  =  қолғап, 

ендігіден+əрі = ендігəрі, сегіз+он = сексен, бұл+жыл = биыл, алып +бар = 

апар, тұрып+кел = түрегел, ащы тас = ашудас, жаздың күні = жаздыгүні, 

Орнын  басар  =  Орынбасар,  Өмірі  ұзақ  =  Өмірзақ,  солай  етіп  = 

сөйтіп, т.б. 

Түбір  тұлғасы  дыбыстық  өзгеріске  ұшыраған  біріккен  сөздер  дəстүр 

бойыншабірге жазылады: күздігүні, қолғанат, бүгін, қонақасы, т.б. 

Біріккен  сөз  – сыңарлары дыбыстық  құрамын  сақтай отырып, бір 

мағынағаие  болатын  сөздер.  Мысалы: аққұтан,  Темірқазық,  киікоты, 

ханталапай,  т.б.Біріккен  сөздер  əрқашан бірге жазылады: кəсіпорын, 

ақкөгершін, бұзаубас, т.б. 

Сөз бен мағына. Сөздің тура жəне ауыспалы мағынасы 

Лексика –  бір  тілдегі  сөздердің  жиынтығы.  Қазақ  тілінде 

лексика сөздік  құрамдеген  ұғымды  білдіреді.  Тілдің  лексикасын,  сөздік 

құрамды 

тіл 

білімініңлексикология ғылымы 

зерттейді. 

Лексикология семасиология, 

этимология, 

фразеология, 

диалектология т.б.  тарауларға бөлінеді.  Лексикологияның  ең басты  зерттеу 

нысаны – сөз. Сөз белгілі ұғым атауы болып, əр алуан мағынаны білдіреді. 

  

 

  

Қазақ  тілінде  лексикалық  мағынасы  жоқ  сөздер  де  кездеседі. 

Мысалы, қаралы,  сияқты,  бірге,  дейін,  кейін,  секілді,  соң,  таман,  тарта, 

үшін. Бұл  сөздер  жеке  тұрғанда  ешқандай  мағынаға  ие  бола  алмайды, 

мағынасы  бар  сөздермен  тіркесіп  қолданылады.  Мысалы, жүз  қаралы, 

батыр  сияқты,  анасымен  бірге,  мектепке  дейін,  дайындықтан  кейін, 

əкесі секілді, үйге таман, мыңға тарта, туған жер үшін. 

Қазақ тілінде сөздер тура жəне ауыспалы мағынада қолданылады. 

  

Тура мағына – сөздің бастапқы, негізгі мағынасы. Тура мағына заттың 

немесе  құбылыстың  атын  тура  атап  көрсетеді.  Мысалы, адамның  аяғы, 

адамның  қолы,  адамның  көзі,  ыдыстың  түбі,  қыздың төркіні,  қоянның 

құлағы, суық жел, биік тау, жылы киім.т.б. 

  

Ауыспалы мағына – сөздің тура мағынасының негізінде қалыптасқан, 

ойды 

көркемдеп 

жеткізу 

үшін 

қолданылатын 

келтірінді 

мағына. 

Мысалы, күннің  көзі,  жұмыстың  аяғы,  əңгіменің  басы,  сөздің  төркіні, 

қазанның құлағы, суық хабар, биік мақсат, жылы сөз. 

 

 

Тұрақты сөз тіркестер 

 

Тұрақты тіркестер. Мақал-мəтелдер 

Екі  немесе  одан  да  көп  сөздің  тіркесуі  арқылы  жасалатын, 

құрамындағы  сөздердің  орнын  ауыстыруға  келмейтін,  бəрі  тұтасып  бір 

мағынаға ие болатын,  бір  сөйлем  мүшесінің  қызметін  атқаратын  тіркестер –

 тұрақты  тіркестер  –  фразеологизм деп  аталады.  Мысалы, Екі  иығына  екі 

кісі

  мінгендей  деген  тұрақты  сөз  тіркесі денелі,  тұлғалы,  иықты деген  бір 

ғана мағынаны білдірсе,Аяғы аяғына жұқпады тұрақты тіркесі шапшаң, тез 

жүрді деген  ұғымда  қолданылып  тұр.  Тұрақты  сөз  тіркестері  мен  еркін  сөз 

тіркестерінің өзіне тəн айырмашылығы болады: 

  

 

Бір-біріне антоним болатын тұрақты сөз тіркестер: 

Бетінен оты шықты (ұялды) – Беті бүлк етпеді (ұялмады). 

Зəресі ұшты (қорықты) – Қуанышы қойнына сыймады (қуанды) 

Қолы  қолына  жұқпады (тез  қимылдады)  – Саусағының  ұшын 

қимылдатпады(қозғалмады, еш нəрсе істемеді) 

Бір-біріне синоним болатын тұрақты сөз тіркестер: 

Үріп  ауызға  салғандай;  қыздың  жиған  жүгіндей –  сұлу,  əдемі, 

көрікті, келбетті; əсем, т.б. 

Ит өлген жер; ит арқасы қиянда – алыс, қашық, шалғай; 

Ит  терісін  басына  қаптады;  жерден  алып,  жерге  салды –  ұрысты, 

сөкті, балағаттады. 

МАҚАЛ-МƏТЕЛДЕР 

Мақал-мəтелдер  де  тұрақталған,  қалыптасқан  сөздер  тобы  болып 

табылады.  Мақал-мəтелдердегі  сөздердің  де  орнын  басқа  сөздермен 

алмастыруға  келмейді.  Бірге  айтылғанымен  мақал  мен  мəтелдің  бір-бірінен 

өзіндік ерекшелігі, айырмашылығы болады: 

  

1.  Мақалдың  мазмұнында  істің  себебі  мен  салдары  бірге  айтылып, 

шарты  мен  нəтижесі  қатар  беріледі.  Мысалы,  (Егер) ісім  өнсін  десең, 

(онда) еңбек  ет.  Алмəтелде істің  салдары  айтылып,  себебі  айтылмайды. 

Мысалы, Сабыр түбі – сары алтын. 

  

2.  Мақал  құрылысы  жағынан  көбінесе  құрмалас  сөйлем  болып  келеді. 

Мысалы,Еңбек  етпесең,  елге  өкпелеме;  егін  екпесең,  жерге  өкпелеме. Ал 

мəтел  құрылысы  жағынан  көбінесе  жай  сөйлемге  құрылады.  Мысалы, Көп 

түкірсе – көл. Басқа пəле тілден. т. б. 

МАҚАЛ 

МƏТЕЛ 

Туған жердей жер болмас, 

Туған елдей ел болмас. 

Саяз су сарқырап ағады. 

  

Бірлік болмай, тірлік болмас. 

Жеңілтектік жарға жығар. 

Ұсталы ел озар, 

Ұстасыз ел тозар. 

Қайтып  кірер  есікті  қатты 

жаппа. 

Жақсыдан  үйрен,  жаманнан 

жирен. 

Тəуекел 

кемесі 

суға 

батпайды. 

Ұлдың ұяты – əкеге, 

Қыздың ұяты – шешеге. 

Сиырдың сүті тілінде. 

  

 

 Көнерген сөздер 

 

Көнерген сөздер – тарихи шығармаларда ғана кездесетін, қолданыстан 

шығып  қалған,  мағынасы  көмескі  сөздер.  Көнерген  сөздер екіге бөлінеді: 1) 

тарихи сөздер; 2) архаизмдер. 

  

Тарихи сөздер – ескі заманда қолданылған, дəуірі өткен тарихи сөздер 

атауы. Тарихи сөздер бірнеше салаға бөлінеді: 

  

– ел басқаруға байланысты атаулар: хан, патша, уəзір, би, аға сұлтан, 

болыс, ауылнай, т.б. 

–  пайдаланудан  шығып  қалған қару-жарақ атаулары:  садақ,  жебе, 

сауыт, айбалта, найза, адырна, т.б. 

–  кеңес  дəуірі  тұсында  қолданылған əкімшілік сөздер: қызыл  əскер, 

қызыл отау, т.б. 

  

Архаизмдер –  халықтың  тұрмыс-тіршілігіне,  салт-санасына,  əдет-

ғұрпына  байланысты  қолданылатын,  əр  дəуірде  өзгеріп,  басқа  сөздермен 

ауысып отыратын ескірген сөздер. Архаизмдерге мынандай сөздер жатады: 

  

– мата атаулары: патсайы, торқа, биқасап, дүрия, т.б. 

– əдет-ғұрып атаулары: бесік құда, сауын айту, ұрын бару, т.б. 

–  үй  тұрмысына  қатысты  атаулар:  жаппа,  лашық,  саптыаяқ, 

кебеже, əбдіре, шидем, күпі, шекпен, сəукеле, т.б. 

  

Тілімізде қайтадан жаңарған көнерген сөздер де кездеседі. Оларға: 

  

– діни ұғым атаулары: жаназа, имам, мешіт, ораза, жайнамаз, т.б. 

– жыл атаулары: барыс, ұлу, тышқан, т.б. 

– ай атаулары: қаңтар, наурыз, маусым, т.б. 

  

 

Жаңа сөздер (Неологизмдер) 

 

Тілімізде  жаңа  ұғым  аттарын  білдіретін жаңа  сөздер де  бар.  Олар 

ғылыми  тілде  неологизм деп  аталады.  Жаңадан  енген  сөздер  тілге  сіңісіп, 

халыққа  танымал  болған  соң  жаңа  сөз  болудан  қалады  да,  орнын  оның 

баламасы  ауыстырады.Мысалы, космос  –  ғарыш,  космонавт  –  ғарышкер, 

парк  –  саябақ,  теплица  –  жылыжай,  телеграмма  –  жеделхат,  пенсия  – 

зейнетақы, спутник – жер серігі, класс – сынып, т.б. 

  

Сөздердің тіркесуі арқылы  да  жаңа  сөздер  жасалады.  Мысалы, жердің 

жасанды  серігі,  ғарыш  айлағы,  жер  серігі,  халықаралық  қауымдастық 

т.б. 

  

Қазақ  тілінің  мəртебесінің  өсуіне  орай  соңғы  жылдары  тілімізге 

көптеген жаңа  сөздер  –  неологизмдер –  енді.  Мысалы, орамжапырақ, 

қызанақ, жасуша, қожалық, жылыжай, т.б. 

 

 

 

Күрделі сөздер (Қысқарған сөздер, тіркесті сөздер) 

Күрделі  атауларды  шартты  түрде  белгілі  тəсілдермен қысқарту 

арқылы  жасалған  сөздер  қысқарған  сөздер деп  аталады. Қысқарған 

сөздерді  тіл  білімінде аббревиатура деп  атайды.  Күрделі  сөздер  əр 

түрлі жолмен қысқарады: 

  

1. Күрделі атаудың əр сөзінің бас əрпінен: ҚР, БҰҰ, ТМД, т. б. 

  

2.  Күрделі  атаудың  бірінші  сөзінің алғашқы  буыны жəне  қалған 

сөздің басқыəрпінен: ҚазҰУ, ҚарМУ, ҚазҰПУ, т. б. 

3.  Күрделі  атаудың  əр  сөзінің алғашқы буынынан: ауатком,  колхоз, 

ұжымшар

, т. б. 

  

4.  Күрделі  атаудың  алғашқы  сөзінің бірінші  буыны мен  келесі 

сөз түгелалынады: пединститут,  медколледж,  медбике,  педпрактика,  т. 

б

. 

  

5. Техника 

маркаларын 

көрсету 

үшін 

алынған 

шартты белгілер деқысқарған сөзге жатады: ТУ-104, ДТ- 54, ЯК-40 , т. б. 

  

6. Əр түрлі өлшем бірліктері: м (метр), кг (килограмм), ц (центнер), 

т. б. 

  

Қысқарған ( пединститут, ауатком, ұжымшар, кеңшар медколледж, 

сияқты  сөздерден  басқа)  сөздерге  қосымша дефис арқылы  жалғанады. 

Мысалы:ҚазҰУ-ды бітірген, ДТ-54-ті жүргізеді, БҰҰ-ға мүше, т. б. 

  

Күрделі  сөздің  бірі тіркесті  сөздің құрамындағы  сөздер біртұтас 

лексикалық мағына береді, бір ұғымның атауы болып келеді. 

  

Тіркесті сөздер əр түрлі сөз табынан жасалады. 

  

Зат  есімнен жасалған тіркесті сөздер: бала  бақша,  нағашы  ата, 

ортан

  жілік,  қайын  ене,  қазақ  тілі,  Республика  алаңы,  Оқушылар  үйі, 

Достық

 даңғылы, Абай даналығы, ауыл шаруашылығы – кім? не? 

  

Сын  есімнен жасалған тіркесті  сөздер:  сары  ала,  көк  бурыл,  күрең 

төбел

, ұзын бойлы, қою қаба сақалды, қызыл шырайлы – қандай? 

Сан  есімнен жасалған тіркесті  сөздер:  он  үш,  жиырма  бес,  тоғыз 

жүз

 алпыс, екі мың елу жеті, алпыс үш, жетпіс тоғыз – қанша, неше? 

  

Етістіктен жасалған тіркесті сөздер: келе жатыр, айтып болып еді, 

құлап

 қала жаздап еді, күліп жібере жаздады – қайтты, не істеді? 

  

Үстеуден жасалған тіркесті  сөздер: қыс  бойы,  күні  кеше,  таң 

атқаннан

 кеш батқанша, кеш батқаннан таң атқанға дейін – қашан? 

  

Тіркесті сөздер əрқашан бір-бірінен бөлек жазылады. 

  

Күрделі сөздердің түрлерін жинақтап кесте арқылы көрсеттік. 

  

КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР 

Біріккен 

сөздер 

Қос сөздер 

Қысқарған 

сөздер 

Тіркес сөздер 

Саңырауқұлақ

Бəйшешек 

Айдос 

Ұлтабар 

Алаөкпе 

Ханталапай 

Қосалқа 

Өнеркəсіп 

Жазғытұрым 

Əлдеқалай 

Үйір-үйір 

Таудай-

таудай 

Бетпе-бет 

Жөнді-

жөнсіз 

Ас-мас 

Көйлек-

көншек 

Сарт-сұрт 

Жап-жасыл 

Көкпеңбек 

Аппақ 

ХШЖК 

ҚР 

ҚазҰУ 

ҚБТУ 

Ауатком 

Ұжымшар 

Физмат 

Ил-40 

Ан-24 

см 

Ана тілі 

Сөз тіркесі 

Ал қара көк 

Күрең қызыл 

Жиырма үш 

Оқушылар 

сарайы 

Ақ құба өңді 

Қызыл 

шырайлы 

Қыс бойы 

Кешке дейін 

 

Тұрақты тіркестер. Мақал-мəтелдер 

 

Екі  немесе  одан  да  көп  сөздің  тіркесуі  арқылы  жасалатын, 

құрамындағы  сөздердің  орнын  ауыстыруға  келмейтін,  бəрі  тұтасып  бір 

мағынаға ие болатын,  бір  сөйлем  мүшесінің  қызметін  атқаратын  тіркестер –

 тұрақты  тіркестер  –  фразеологизм деп  аталады.  Мысалы, Екі  иығына  екі 

кісі

  мінгендей  деген  тұрақты  сөз  тіркесі денелі,  тұлғалы,  иықты деген  бір 

ғана мағынаны білдірсе,Аяғы аяғына жұқпады тұрақты тіркесі шапшаң, тез 

жүрді деген  ұғымда  қолданылып  тұр.  Тұрақты  сөз  тіркестері  мен  еркін  сөз 

тіркестерінің өзіне тəн айырмашылығы болады: 

  

 

Бір-біріне антоним болатын тұрақты сөз тіркестер: 

Бетінен оты шықты (ұялды) – Беті бүлк етпеді (ұялмады). 

Зəресі ұшты (қорықты) – Қуанышы қойнына сыймады (қуанды) 

Қолы  қолына  жұқпады (тез  қимылдады)  – Саусағының  ұшын 

қимылдатпады(қозғалмады, еш нəрсе істемеді) 

Бір-біріне синоним болатын тұрақты сөз тіркестер: 

Үріп  ауызға  салғандай;  қыздың  жиған  жүгіндей –  сұлу,  əдемі, 

көрікті, келбетті; əсем, т.б. 

Ит өлген жер; ит арқасы қиянда – алыс, қашық, шалғай; 

Ит  терісін  басына  қаптады;  жерден  алып,  жерге  салды –  ұрысты, 

сөкті, балағаттады. 

МАҚАЛ-МƏТЕЛДЕР 

Мақал-мəтелдер  де  тұрақталған,  қалыптасқан  сөздер  тобы  болып 

табылады.  Мақал-мəтелдердегі  сөздердің  де  орнын  басқа  сөздермен 

алмастыруға  келмейді.  Бірге  айтылғанымен  мақал  мен  мəтелдің  бір-бірінен 

өзіндік ерекшелігі, айырмашылығы болады: 

  

1.  Мақалдың  мазмұнында  істің  себебі  мен  салдары  бірге  айтылып, 

шарты  мен  нəтижесі  қатар  беріледі.  Мысалы,  (Егер) ісім  өнсін  десең, 

(онда) еңбек  ет.  Алмəтелде істің  салдары  айтылып,  себебі  айтылмайды. 

Мысалы, Сабыр түбі – сары алтын. 

  

2.  Мақал  құрылысы  жағынан  көбінесе  құрмалас  сөйлем  болып  келеді. 

Мысалы,Еңбек  етпесең,  елге  өкпелеме;  егін  екпесең,  жерге  өкпелеме. Ал 

мəтел  құрылысы  жағынан  көбінесе  жай  сөйлемге  құрылады.  Мысалы, Көп 

түкірсе – көл. Басқа пəле тілден. т. б. 

МАҚАЛ 

МƏТЕЛ 

Туған жердей жер болмас, 

Туған елдей ел болмас. 

Саяз су сарқырап ағады. 

  

Бірлік болмай, тірлік болмас. 

Жеңілтектік жарға жығар. 

Ұсталы ел озар, 

Ұстасыз ел тозар. 

Қайтып  кірер  есікті  қатты 

жаппа. 

  

Жақсыдан  үйрен,  жаманнан 

жирен. 

Тəуекел 

кемесі 

суға 

батпайды. 

Ұлдың ұяты – əкеге, 

Қыздың ұяты – шешеге. 

Сиырдың сүті тілінде. 

  

 

 

Көнерген сөздер 

Көнерген сөздер – тарихи шығармаларда ғана кездесетін, қолданыстан 

шығып  қалған,  мағынасы  көмескі  сөздер.  Көнерген  сөздер екіге бөлінеді: 1) 

тарихи сөздер; 2) архаизмдер. 

  

Тарихи сөздер – ескі заманда қолданылған, дəуірі өткен тарихи сөздер 

атауы. Тарихи сөздер бірнеше салаға бөлінеді: 

  

– ел басқаруға байланысты атаулар: хан, патша, уəзір, би, аға сұлтан, 

болыс, ауылнай, т.б. 

–  пайдаланудан  шығып  қалған қару-жарақ атаулары:  садақ,  жебе, 

сауыт, айбалта, найза, адырна, т.б. 

–  кеңес  дəуірі  тұсында  қолданылған əкімшілік сөздер: қызыл  əскер, 

қызыл отау, т.б. 

  

Архаизмдер –  халықтың  тұрмыс-тіршілігіне,  салт-санасына,  əдет-

ғұрпына  байланысты  қолданылатын,  əр  дəуірде  өзгеріп,  басқа  сөздермен 

ауысып отыратын ескірген сөздер. Архаизмдерге мынандай сөздер жатады: 

  

– мата атаулары: патсайы, торқа, биқасап, дүрия, т.б. 

– əдет-ғұрып атаулары: бесік құда, сауын айту, ұрын бару, т.б. 

–  үй  тұрмысына  қатысты  атаулар:  жаппа,  лашық,  саптыаяқ, 

кебеже, əбдіре, шидем, күпі, шекпен, сəукеле, т.б. 

  

Тілімізде қайтадан жаңарған көнерген сөздер де кездеседі. Оларға: 

  

– діни ұғым атаулары: жаназа, имам, мешіт, ораза, жайнамаз, т.б. 

– жыл атаулары: барыс, ұлу, тышқан, т.б. 

– ай атаулары: қаңтар, наурыз, маусым, т.б. 

  

 

Неологизм  

 

Тілімізде  жаңа  ұғым  аттарын  білдіретін жаңа  сөздер де  бар.  Олар 

ғылыми  тілде  неологизм деп  аталады.  Жаңадан  енген  сөздер  тілге  сіңісіп, 

халыққа  танымал  болған  соң  жаңа  сөз  болудан  қалады  да,  орнын  оның 

баламасы  ауыстырады.Мысалы, космос  –  ғарыш,  космонавт  –  ғарышкер, 

парк  –  саябақ,  теплица  –  жылыжай,  телеграмма  –  жеделхат,  пенсия  – 

зейнетақы, спутник – жер серігі, класс – сынып, т.б. 

  

Сөздердің тіркесуі арқылы  да  жаңа  сөздер  жасалады.  Мысалы, жердің 

жасанды  серігі,  ғарыш  айлағы,  жер  серігі,  халықаралық  қауымдастық 

т.б. 

  

Қазақ  тілінің  мəртебесінің  өсуіне  орай  соңғы  жылдары  тілімізге 

көптеген жаңа  сөздер  –  неологизмдер –  енді.  Мысалы, орамжапырақ, 

қызанақ, жасуша, қожалық, жылыжай, т.б.