№1 (16) 2010 Халел Досмұхамедов атындағы

 
63
жолдамасымен  панасыз,  үй-үйі  жоқ  жетім  қалған  балалар  жіберіліп  отырған.  Балалар  үйінде  бір 
тәрбиеші, бүкіл Адай уезінде бір фельдшер болды.  
 
Тобанияз Әлниязұлы өзі тұрған Буракөлде де орысша, мұсылманша бала оқытуды мақсат етіп, 
Ысқақ деген молда, Петр деген мұғалім ауыл балаларын оқытқан. Үлкен ұлы Бердіханды Қарабаудағы 
Қызыл  үй  –  Кермақас  мектебінде  оқытқан.  Кейін  Бердіхан  елді  сауаттандыру  жұмысына  белсене 
араласады.  30-жылдары  Жылойдағы  «Қазақстан»  ұжымшарында  ШКМнің  (комсомол  жастардың 
мектебі) мұғалімі болып істеген. [7]. 
 
Тобанияздың халық ағарту жұмысында бастаған игі істері одан кейінгі жылдарда да жалғасын 
тапты.  1924-1925  оқу жылдарында  1сатыдағы  мектепте  582  адам  оқыды.  1925–1926  оқу  жылында  – 
796  адам,  1926-1927  оқу  жылында  1000-нан  артық  адам  оқыды.  1927  жылы  сауатсыздықты  жою 
пункттері,  4  саяси  сауатсыздықты  жою  мектебі,  2  оқу  үйі,  1  орталық  кітапхана,  1  жылжымалы 
киноқондырғы және жылжымалы Қызыл Отау болды. 
 
1927–жылдың  май  айынан  бастап  далалық  жерлерде  Қызыл  Отау  жұмыс  жасай  бастады. 
Қызыл  Отаудың  мынадай  бөлімдері  болды:  1)  үгіт–насихат,  2)  сауатсыздықты  жою,  3)  дәрігерлік,  4) 
заң  бөлімі,  5)  әкімшілік.  Қызыл  Отауда  әртүрлі  тақырыптағы  кітаптармен  жабдықталған  кітапхана 
болды. Мамыр айынан бастап қазан айына дейін Қызыл Отау далалық жерлерде 14 ауылда аялдама 
жасады. Барлық  аялдамаларда жергілікті халықпен  әртүрлі тақырыпта  әңгіме, баяндамалар  өткізіліп, 
соңынан спектакльдер қойылып отырылды. 
 
Осы  мезгіл  аралығында  заң  бөлімі  17  адамға  кеңес  берді,  42  жалпы  жиналыс  өткізіп,  8 
спектакль қойды. 10 адам сауат ашып, 1583 адамға дәрігерлік көмек көрсетілді. Қызыл Отауға қалың 
мал,  барымта,  екі  немесе  одан  да  көп  әйел  алу,  кедейлердің  байлардан  көрген  зәбірі  т.т.  жөнінде 
арыздар түсті. Заң бөліміне 14 қылмыстық, 24 азаматтық іс түсіп, 38 істің 20–сы бітіріліп аяқталды.[8]. 
1927-1928 жылдың қысында Қызыл Отау Қарабұғазда қыстап шықты. 55 адамның сауатын ашып, 482 
адамға дәрігерлік көмек көрсетілді.  
 
1928-1929  жылдары  Округтік  халық  ағарту  бөлімі  2  Қызыл  Отау  жасақтады.  Әрбіреуінің 
құрамында  8  адамнан  құрылған Қызыл  Отаудың  біреуі  Алтықарасу,  Ойыл  және  Табын  аудандарына, 
екіншісі  далалық  аудандарға  шығу  үшін  жасақталды.  Қызыл  Отаудың  әрбір  бөлімінің  алдына жоспар 
белгіленді,  мысалы  сауатсыздық  жою  бекеті  3  айдың  ішінде  айына  30  адамнан  90  адамның  сауатын 
ашуы керек.[9]. 
 
Балалардың  сауатын  ашу,  аштық,  жоқшылық  көргендерге  көмек  көрсету,  балалар  үйін  салу 
мен  көбейту  ісінде  округтік  халық  ағарту  бөлімінің  әйелдер  кеңесі  де  үлкен  қызмет  атқарды.  1929 
жылы  наурыз  айында  Ойыл  поселкесінде  болған  әйелдердің  жалпы  жиналысы  Ойылда  балалар 
бақшасы  мен  балалар  ойын  алаңын  салу  туралы  әйелдер  бөліміне  өтініш  жолдады.  Осыған  сәйкес 
1929  жылы  Форттағы  1  балалар  үйіне  қосымша  Ойылда  панасыз  балаларға  арналған  50  адамдық 
балалар үйі ашылды.  
 
Мектептерде  мұғалім  саны  53–ке  жетті,  оның  38–  і  қазақ,  13–і  орыс,  2-і  басқа  ұлттан. 
Көпшілігінің  білімі  өте  төмен.  Халық  арасынан  шыққан,  оқуға  талабы  бар  жастарды,  мектеп 
мұғалімдерін  білім  деңгейлерін  көтеру  үшін,  мамандық  алу  үшін  халық  ағарту  бөлімі  оқуға  жіберіп 
отырды. 1926 жылы 22 адам оқуға жіберілді.  
 
1929  жылы  Округтік  халыққа  білім  беру  бөлімінің  меңгерушісі  Нұрмұхамедов  былай  деп 
мәлімет  береді:  «1928-1929  жылдары  10  адам  әртүрлі  оқу  орындарына  жіберілді.  Оның  біреуі  – 
малдәрігерлік  техникумға,  екеуі  Қазақтың  халық  ағарту  институтына,  төртеуі  –  жасөспірімдер 
мектебіне,  біреуі  –  заң  техникумына,  біреуі  -  дәрігерлік  факультетке,  біреуі  –  Қазақ  дәрігерлік 
техникумына оқуға жіберілді.»  
 
1929  жылы  2-  сатыдағы  мектептерде  мұғалімдер  саны  11-ге,  1-  сатыдағы  мектеп  мұғалімдер 
саны  70-ке  жетті.  Ақтөбеге  12  мұғалім,  Астраханьға  4  мұғалім,  Оралға  4  мұғалім  мұғалімдер  білімін 
жетілдіру курстарында оқып келді. 1929 жылы латын алфавитіне көшу басталған кезде мұғалімдерге 
бір апталық курстар ашылып, латын алфавитіне үйретілді. Осы жылы округтік халық ағарту бөлімі 400 
бастауыш мектеп оқулығын алдырып, оны Ойыл, Табын, Үстірт, Карақұм аудандарына бөліп берді. 
 
Бұл  өлкеде  сауатсыздықты  жоюмен  қатар  мектеп  үйлері  де  салына  бастады.  1927–1928 
жылдары  Фортта  жетіжылдық  мектеп  құрылысы  басталды.  Ақмышта,  Қанғабабада  1–  сатыдағы 
мектептер  салына  бастады.  Тайсойған–Сағыз  мектебі  күрделі  жөндеуден  өткізілді.  Ойылда 
жетіжылдық, Үстірт, Қарақұм, Табын аудандарында 2 мектеп салынды. 
 
Осылайша,  Маңғыстау  жұртшылығы  сонау  20-жылдары  қиындыққа  қарамастан  білімнің 
негіздерін игере бастады.  
 
Пайдаланылған материалдар: 
1.  Қазақстан  Республикасының  Орталық  мемлекеттік  мұрағаты,  14-қор,  1-тізімдеме,  81-іс,  82-95 
беттер. 
2. Бұл да сонда. 14-қор, 1-тізімдеме, 81-іс, 82-95 беттер. 

 
64
3. Маңғыстау облыстық мемлекеттік мұрағаты, 1-қор, 1-тізімдеме, 36-іс, 14 бет. 
4. Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты, 5-қор, 1-тізімдеме, 45-іс, 91-93 беттер.  
5. Бұл да сонда. 5-қор, 1-тізімдеме, 45-іс, 91-93 беттер.  
6. Т.Жаңаев. Тобанияз қыстауы., Алматы,1994.  
7. Бұл да сонда. 
8. Маңғыстау облыстық мемлекеттік мұрағаты, 2- қор, 1-тізімдеме, 2-іс. 
9.Бұл да сонда, 2-қор, 1-тізімдеме, 140-іс.  
 
Резюме  
В  статье  говориться  о  новых  реформах  в  народном  образований  Мангистауской  области  при 
переходе к советской системе. 
Summary  
In clause is spoken about new reforms in national education Mangistau of area at transition to the 
Soviet system. 
 
 
ӘОК 373 
 
ОҚУШЫЛАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДЕ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ҮЛГІЛЕРІНІҢ  
АЛАТЫН ОРНЫ 
 
Н.С.Сайлауова, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті, п.ғ.к.  
 
Үлкен  тәрбиелік  мәні  бар  халықтық  педагогиканың  бір  саласы  халық  ауыз  әдебиеті  болып 
табылады, ол ертегілер, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, халықтық батырлық эпос, жыр өнері түрінде 
кездеседі.  Фольклордың  ерекшелігі  оның  жарқын  көрініс  алатын  ұлттық  тиесілігі  мен  тарихи 
нақтылығы. 
 
Халықтық  мәдениеттің  нысаны  ретінде  фольклор  өзгеріссіз  болып  табылмайды,  ол  халықтың 
дамуына  қарай,  өзінің  бойына  өзінен  бұрын  болғанның  ішіндегі  бүкіл  құндыны  жинақтап,  жаңа 
әлеуметтік өзгерістерді көрсете отырып түрін өзгертіп отырады. Ол барлық кезде өзінше ерекше және 
замануи тұрғыда болады. Сондықтан да ол қазіргі уақытта өзінің тәрбиелік функциясын сақтап келеді. 
 
Халық  ауыз  әдебиетінің  басты  элементтерінің  бірі  адамды  бүкіл  өмір  бойына  еңбекте  де, 
мерекеде  де,  тұрмыста  да  сүйемелдеп  келе  жатырған  өлең  болып  табылады.  «Өлең-жырларда 
халықтың ғасырлық үміті, ең биік армандары мен мақсат-мүдделері көрінеді»,- деп жазады Г.Н.Волков. 
 
Оларды тәрбиедегі ролі өте үлкен, поэтикалық сөздер мен сұлу саздылығының көмегімен олар 
адамның сезімі мен санасына үлкен ықпал етеді, оларды ұзақ уақыт есте сақтайды. Халықтық өлеңдер 
жоғары  ұлттық  құндылықтарды  бойына  жинақтап,  тек  қана  адамзаттың  жақсылығы  мен  бақытына 
бағдарланған. 
 
Өлеңнің  ең  басты  тағайындалған  мақсаты  табиғатқа  деген  сүйіспеншілікті  қалыптастыру, 
эстетикалық көзқарастар  мен  талғамдарды  қалыптастыру. Өлеңнің  педагогикалық  құндылығы  жақсы 
ән айтуға үйрету, ол өз кезегінде ғажайыпты қабылдап, қайырымды болуға үйретуінде. 
Жыр  халықтық  даналықты  шоғырландырып,  баланың  жасына,  отбасының  өмір  сүру 
жағдайларына  бейімделеді.  Сондықтан  да  ол  тәрбиелік  сипатта,  баланың,  жасөспірімнің,  адамның 
қандай да бір қасиеттерін қалыптастырады. 
Халық  жырлары  –  бұл  тұтас  поэтикалық  және  философиялық  әлем.  Олар  ғажайып 
бейнелілігімен айрықшаланады. «Адам шын жүрегімен туған өлкенің әндерін айтқан кезде немесе бар 
назарын  аударып  айтылып  жатырғанды  тыңдаған  кезде  ол  бала  кезінен  сүйікті  жерлеріне  тамыр 
жайылған  теректей  жақындап  кетеді,  ол  өзінің  шағын  Отаны  мен  туған  елінен  алшақта  болуын 
елестете алмайды», - деп есептейді В.П.Аникин. 
Халық  әндерінде  адамның  бай  сезімдері  беріледі:  қуаныш  пен  қайғы;  достық  пен  махаббат; 
адалдық, қызғаныш, бақытты арман ету, Отанға деген махаббат, оны сағыну, туған жерге жақындық. 
Халық өмірінде әннің алатын орнын Н.В.Гоголь неғұрлым толық сипаттаған шығар: «Мен халық 
әндерінің  маңыздылығы  туралы  айтқан  жоқпын.  Бұл  халықтың  тарихы,  тірі,  жарқын,  бояуы  қанық, 
халықтың өмірін шынайы көрсететін тарих... Кім оларға терең енбеген болса, ол туған жерінің өткен 
тұрмысы  туралы  ештеңе  білмейді....  Өлеңдерде  «мәңгі  тұрмыс,  мінез-құлық  стихиясы,  сезімдері  мен 
құбылыстары,  суреттеліп  отырған  халықтың  толқуы,  көңіл  көтеруі,  уайым-қайғы  жұтуы»  ,  «өткен 
ғасырдың рухы, бүкіл тұтастың және әрбір бөліктің жеке және ортақ сипаты, халықтың бүкіл тарихы 
оларда айқын беріледі». 
Сәби өзі өмірге келген алғашқы кезеңдерден бастап дыбыстар, сөз бен әуеннің билігіне түседі. 
Мұндай реттелген сазды-поэтикалық орта бесік жыры болып табылады. Ол сәбиді өмірге енгізіп, нақты 

 
65
бір үйлесімді мәнерге бағдарлайды. Бесік жырының әдетте әуендік құрылысы қарапайым болады және 
ол мүлдем дерлік сүйемелдеуді қажет етпейді. Мұндай әннің ырғағы тез жатталып, тез ойға келеді. 
Бесік  жырларының  өзінің  тағайындалған  мақсаты  болады  -  әлдилеу,  ұйықтату,  баланы 
еркелету. Олардың негізгі тақырыптары: жақсы ұйқы, жақсы өмір тілеу. Бұл әндерде анасы баласына 
ең  жылды  сөздерін  айтады:  балапаным,  жарық  күнім.  Бесік  жырларында  әлем,  жануарлар,  табиғат 
туралы  айтылды.  Оларда  мінез-құлық  нормалары  мен  ережелері,  тілектер  айтылады:  «Бақытты  бол, 
ақылды бол, халық алдында кішік бол». Көптеген бесік жырларында баланың алдына оның болашақ 
ересек  өзбетімен  сүретін  өмірінің  перспективасы  ашылады.  Бұл  жерде  оған  өзі  орнын  табатын 
әлеуметтік  кеңістіктің  құрылымы  беріледі,  туған  жерге  деген  көзқарас,  Отанынан  жырақ  жүрген 
адамның сағынышы, яғни адамдар әлемі кеңістігіндегі қарым-қатынастар жүйесі қалыптасып, баланың 
өмірлік мақсаттары айқындалады. 
Г.В.Лунинаның  бақылауы  бойынша,  көптеген  бесік  жырларының  мотивтерінде  әлемнің 
үлкендігі, туған және жақын адамдар, өзін қорғап жүретін туған жердің табиғаты туралы ой қосады. 
Бұл  ой  баланың  бойында  туған  жеріне  деген  жақындық  сезімін  қалыптастырады,  бала  жанына 
қайырымдылық  пен  Отанға  деген  махаббатың  дәнін  сеуіп,  болашақ  өмірге  деген  жақсылық  сенім 
ұялатады.  Осындай  әндерді  тыңдай  отырып,  баланың  санасында  оның  болашақ  өмірі  үшін  ең  құнды 
деген  қоршаған  орта  туралы,  адамдардың  өзара  қатынастары  туралы  деректер  қалады.  Сонымен 
қатар,  баланың  бүкіл  болашақ  дамуы  көп  жағдайда  оның  өмірінің  бірінші  жылдарымен  және  тіпті 
бірінші  айларымен  айқындалады.  Бала  өмірінің  бастапқы  жылдарында  анасының  жақындығының 
арқасында  алатын  рухани  жайлылық  оның  бойында  көпке  дейін,  тіпті  бүкіл  өмірінің  бойына 
сақталады. 
Ең  үлкен  топ  –  бұл  лирикалық  жырлар.  Олардың  орталығында  адамдардың  өзара  қарым-
қатынастарының әлемі. 
Бастапқыда олар халықтық салт-дәстүрлердің арқасында пайда болды және тек бірте-бірте ең 
алдымен  адамның  ішкі  дүниесін,  жеке  тұлға  мен  ұжымның  көңіл-күйін  көрсете  бастады.  Лирикалық 
әндердің  әдет-ғұрыптан  адамдар  арасындағы  қарым-  қатынастың  нысаны,  әлеуметтіктің  бастапқы 
нысаны  ретінде  туындауы  оны  адамдар  арасындағы  қоғамдық  маңызы  бар  байланыстарды  орнатып, 
бекітуге  қабілетті  етті.  Сондықтан  лирикалық  әндердің  маңызды  тақырыптары  адамның  рухани 
келбетінің  ең  маңызды  қасиеттерінің  -  Отанға,  туған  жерге  деген  махаббаттың,  адамдықтың, 
қайырымдылық пен бейбітшілікті жақтаудың болуы кездейсоқтық емес. Халық әндерінің ішінде тарихи 
әндер де үлкен үлес алады. Олар азаматтық және әскери тарих оқиғалары туралы әңгімелейді. Тарихи 
әндер  стильдік  тұрғыдан  әр  түрлі  болып  келеді.  Оларға  жауынгерлердің  әндері,  әскери  жорықтар 
туралы  әндер  жатады.  Оларда  тарих,  оқиғалар  мен  есімі  ел  есінде  қалған  батырлар  туралы  сөз 
болады.  Халық  ауыз  әдебиетінің  шығармалары  ретінде  олар  қоғамды  пікірдің  қалыптасуында, 
патриоттық  сезімдердің  дамуында  үлкен  роль  атқарды.  Мазмұны  бойынша  тарихи  әндердің  ең  көп 
бөлігін  Отан  туралы  әндер  құрайды.  Олардың  негізгі  тағайындалған  мақсаты  –  адамдарға  күш  беру, 
патриотизм  рухында  тәрбиелеу,  еңбек  ерліктеріне  тәрбиелеу.  Тілдің  қарапайымдылығы,  қысқалық, 
оқиғаның қанықтығы және тарихи фактіні келтірудің дәлдігі бұл әндердің сюжетінің негізіне алынған. 
Олар  туған  жерге,  тарихқа  деген  махаббатқа,  әділдік  үшін  күрескендер  мен  оны  қорғаушылармен 
мақтану сезіміне толы. 
Отан  туралы  жыр  ең  маңызды  оқиғалар  мен  құбылыстардың  тұтастай  циклын  көрсетеді, 
халықтың  санасында  терең  із  қалдырады.  Бұл  әндерде  халықтық  тарихи  естеліктегі  азаттыққа 
ұмтылысы көрініп, халықтың поэтикалық мәдениетінің көркемдік байлығы беріледі. 
Әндер халықтың дүниетанымын көрсетіп, ұғымдардың кең кешенін қамтыды: елге адал қызмет 
ету,  оның  даңқын  шығару,  апат  уақытында  қызмет  ету,  халықтың  басынан  өткен  сын  жағдайлар. 
Әндерде адамдардың және жалпы халықтың тарихы көрінеді, лайықты өмір сүру және қажет болған 
жағдайда мемлекет шекарасында ажалды қарсылау, көршілес халықтармен қарым-қатынастар, достық 
және  қастық,  қоғамдағы  теңсіздік  туралы  ойлар  орын  алып,  әлеуметтік  әділдік идеялары  қозғалады. 
Әндердің әлеуеті үлкен болатын, оларды халық өмірінің мектебі деп атауға болады. 
Ертегілер  ұлттың,  этностың  халық  ауыз  әдебиетінің  жетекші  құрауыштарының  бірі  болып 
табылады. 
Онда адамгершілік нормалар мен қағидаттар, этникалық идеалдар жеткілікті дәрежеде жарқын 
көрінеді.  Ертегілер  –  бұл  халық  идеологиясының  қазынасы,  көптеген  ертегілер  өз  мәнінде 
педагогикалық шығармалар, яғни оларда педагогикалық идеялар қамтылған. 
В.Г.Белинский  ертегілерде  олардың  халықтығын,  олардың  ұлттық  сипатын  жоғары  бағалады. 
Ол  ертегілердегі  қиял  мен  фантазияның  артында  шынайы  өмір,  шынайы  әлеуметтік  қатынастар  тұр 
деп есептеді.  
К.Д.Ушинский былай деп жазды: «Ертегіде халық балаларға өздерінің қиялын айтты, өздерінің 
кем  дегенде  жартысы  осы  қиялдарға  сенеді».  Ол  халық  ертегілерінде  халықтық  педагогика  құрудың 
бірінші әрекетін көрді. 

 
66
Ертегілер  маңызды  тәрбие  құралы  болып  табылады,  олар  бірнеше  ғасырлар  бойына 
тұжырымдалып, халықтың тексеруінен өткен. 
Халықтық ертегілерде еңбек даңқы шығарылып, еріншектік сынға алынады, жеке тұлғаның игі 
қасиеттері  әнге  арқау  болады,  барлық  кезде  ақыл  мен  әділдік  жеңіске  жетеді.  Ертегілердің  басым 
көпшілігінде  халыққа  тән  қасиеттер:  Отанға  деген  махаббат,  оны  қорғау,  зұлымдықпен  күрестегі 
шексіз батырлық, әділдік, достыққа адалдық сезімдері көрсетіледі. 
Ертегілердің білімдік ролі зор. Олар ойлауға тартып, бағыттайды. Ертегілердің тілі өте көркем: 
ол  әуезді  және  әсерлі,  көптеген  метафоралар  мен  салыстырулардан  тұрады.  Ертегілердің  танымдық 
мәні  сөзсіз:  олар  географияның,  ботаниканың,  тарихтың  мәліметтері,  сондай-ақ  жануарлар  мен 
өсімдіктер әлемі берілген өзіндік ерекше энциклопедиядай. Ертегілер - әлемді танудың көркем тәсілі, 
ал  бағзы  заманда  олар  көп  жағдайда  балалар  үшін  мектепті  алмастырды.  Ертегіні  тыңдай  отырып, 
бала  әлем  туралы,  адамдардың  өзара  қарым-қатынасы  туралы,  проблемалар  мен  кедергілер  туралы 
білім  алады,  қиын  жағдайларда  пайда  болатын  кедергілерді  жеңуді,  махаббат  пен  жақсылықтың 
күшіне сенуге, тапқыр, епті, әзілқой болуға, халықтың тілін меңгеруге үйретеді.  
Ертегілерде, 
әсіресе, 
тарихи 
ертегілерде 
халықтардың 
ұлтаралық 
байланыстары, 
еңбекшілердің жауға қарсы бірлескен күресі баяндалады. Оларда батыр үшін туған жер - әлемдегі ең 
қасиетті жер болуы, ол үшін батыр ерлікке баратындығы, шайқаста жарақаттанып, жерге құлап тұрып, 
жаңа  күш  алып,  жауды  жеңуі  кездейсоқтық  емес.  Жер,  халық,  Отан  –  ертегілердің  батырлары  үшін 
ғана емес, сонымен қатар әрбір адам үшін де ең қымбаттысы. Ертегілер балаларға үлкен әсер етеді. 
Ертегі  –  Отанға  деген  сүйіспеншілікті  тәрбиелеудің  берекелі,  ешнәрсемен  алмастырылмайтын 
бастауы.  Ертегінің  патриоттық  идеясы  –  оның  мазмұнының  тереңдігінде,  халық  жасаған  ертегілік 
бейнелер  бірнеше  ғасырлар  бойына  өмір  сүріп,  баланың  ақылы  мен  жүрегіне  еңбекшіл  халықтың 
шығармашылық  рухын,  оның  өмірге  деген  көзқарасын,  идеалдары  мен  ұмтылыстарын  береді.  Ертегі 
халықтың  туындысы  болғандықтан-ақ  туған  жерге  деген  сүйіспеншілікті  тәрбиелейді.  Ертегі  таза 
«тұрмыстық»  сюжетте  тұрғызылғандай  болып  көрінеді.  Ертегі  –  бұл  халық  мәдениетінің  рухани 
байлығы, сәби оны тани отырып, туған халқын, мәдениетін, тұтастай алғанда Отанын таниды». 
Халық  педагогикасы  арсеналында  шағын  түрлер  де  кездеседі,  оларға  мақалдар,  мәтелдер, 
жұмбақтар жатады. Оларда халық даналығы дәл және қысқа шоғырландырылған. 
Мақалдар  мен  мәтелдер  адамдардың  мінез-құлық  нормаларын,  қызметі  мен  өзара  қарым-
қатынастарын  реттейтін  нормалар  мен  ережелердің  жүйесі  болып  табылады.  Ешбір  басқа  жанрда 
халық өмірі осылайша кең және көпқырлы суреттелмеген. «Мақал - көне емес, өткен емес, халықтың 
тірі  дауысы:  халық  өзіне  тек  бүгін  қажеттіні  емес,  сонымен  қатар  ертеңгі  күні  қажет  болатынды  да 
есінде сақтайды», - деп атап өтеді Г.А.Волков. 
Мақалды  халықтың  өзі  жасайды,  сондықтан  ол  халықтың  ұжымдық  ойын  білдіреді.  Олар  өте 
тез жатталып, есте берік сақталады. 
Халық  жас  ұрпақты  патриотизм  сезіміне  тәрбиелеуге  үлкен  мән  берді.  Көптеген  осы  ойды 
растайтын  мақалдар  дүниеге  келді.  Мысалы  «Отан  оттан  да  ыстық».  Өмірлік  қажеттіліктер,  тарихи 
оқиғалар, 
қоғамдық 
жағдайлар 
халықтың 
дана 
афоризмдерін 
туғызды. 
Адам 
рухының 
мыңжылдықтардағы табыстары өзінің өшпес құндылығын сақтап келеді, жақсы мен әділдікке үйретіп, 
шығармашылықпен қабылдау, ой елегінен өткізу процесіне тартады. 
Жеке  тұлғаның  адамгершілік  қасиеттері  өзара  тығыз  байланыста  қалыптасады,  дамиды  және 
көрінеді.  Патриотизм  еңбекке  адал  көзқарасты  тудырады,  еңбек  процесі  ұжымдық  сезімін  тудырады, 
ұжымдық  сезімі  тікелей  отанға  деген  сүйіспеншіліктен  туындайды,  мысалы:  «Біріміз  бәріміз  үшін, 
бәріміз  біріміз  үшін».  Отанға  деген  сүйіспеншілік,  халықтың  бірлігі  мен  біртұтастығы  –  бұл 
патриотизмнің бірінші негізі. Мақалдар адамда туған жерге деген биік сезімді, оны қорғау қажеттілігі 
туралы  ойды,  тарихи  оқиғаларды  түсінуге,  қоғамдағы  әлеуметтік  қарым-қатынастарды,  оның 
мәдениетін  түсінуге  көмектеседі.  Мақалдар  патриотизм  халықтың  негізгі  қасиеттерінің  бірі  болып 
табылатындығын басып көрсетеді.  
Жұмбақтар  –  бұл  нағыз  фольклор.  Оның  тамырлары  көне  заманнан  бастау  алады.  Оның 
барлық  түрлерінде  адамның  ақылы  асып-тасып,  әуезі  сызылып  тұады.  Жұмбақтар  туған  табиғатқа, 
туған  тілге  деген  махаббатты  қалыптастырады,  ол  арқылы  туған  Отанға  деген  сүйсіпеншлікі 
қалыптасады.  «Олардан  біз  патриотизмнің  эмоционалдық  және  ізгілік  сияқты  қасиеттерін  көреміз»  - 
деп есептейді Сысоева Н.А. 
Туған  жерге  деген  сүйіспеншілік,  еңбекке  деген  құрмет,  сондай-ақ  қарапайым  халықтық 
мерекелер  алып  келетін  қуаныш,  жұмыстың  ұжымдық  нысандары  өзара  көмектің  алуан  түрлі 
құралының  қызметін  атқаруға  себепші  болды,  қиындықтарды  бірлесіп  жеңу  қабілетін  сақтап,  өмірге 
қуана білді. Жерге, халық өмірінің салтына қарай адамнан басқа адамдарға төзімді болуды талап етті, 
ол ғасырлар бойына халықтық ортада патриоттық сезімдерді қалыптастырды. Өзінің асыраушысы, өмір 
мен  амандықтың  негізі  ретінде  жерге  деген  жауапты  көзқарас  халықтық  дүниетанымның  ажырамас 
бөлшегін  құрады.  Бұл  адамды  өзі  туып-өскен,  тәрбиеленген  жермен  нәзік  байланыстырып  тұрады. 

 
67
Халықтық  мерекелер  адамның  бойында  ата-бабалардың  әдет-ғұрыптары  мен  салт-дәстүрлеріне 
құрметті  қалыптастырады,  бұл  патриоттық  тәрбиенің  бір  бөлігі  болып  табылады.  Олар  ұжымдық 
істерді  ұйымдастырумен  байланысты  және  адамдарға  қайырымды  көзқарас  атмосферасында  өтеді. 
Балаларды халықтық қыдырыстардың жаппай тәжірибесіне тарту оларға мерекенің мәнін түсіндіреді, 
оларда халықа, туған жерлердің табиғатына, тұтастай Отанға деген сүйіспеншілікті қалыптастырады.  
Ұрпақтан  ұрпаққа  берілген  және  халық  мәдениеті мен тәрбиенің  өзіндік ерекшелігін  сақтауға 
қызмет  еткен  әдет-ғұрыптар  үлкен  педагогикалық  әлеуетке  ие  болды.  Олар  бүкіл  адам  өмрінің 
тұрақты  серіктері  болып,  оларды туғаннан  о  дүниелік  болғанға  дейін  сүйемелдеп жүрді.  Оларға той, 
баланың өмірге келуі жатады. 
Халық  салт-дәстүрлерінің  орталық  тақырыбы патриотизмнің  тақырыбы: Отан  тақырыбы, оған 
деген  сүйіспеншілік  тақырыбы  болды.  Кез  келген  салт-дәстүр  нақты  бір  мағынаға  бағынған  іс-
әрекеттермен  байланысты.  Оны  адамдардың  тобы  жүзеге  асырды,  яғни  ұжымдық  түрде  жасалды. 
Салт-дәстүрдің  мәні  адамның  табиғат  әдемінде  өмір  сүруін  ашатын  халықтық  философиямен  тығыз 
байланысты.  
«Ойын-қарапайым  іс  емес. Бұл  бала  үшін  алғашқы  мектеп»,  -  деп  жазады  Г.Н.Волков.  Халық 
тегін  айтпаған:  «Балалардың  ойынына  кедергі  болмаңдар».  Халықтық  ойын  баланы  эстетикалық, 
дене-күш  және  патриоттық  тәрбиелеудің  ажырамас  бөлігі  болып  табылады.  Елігу  қуанышы 
балалардың рухани білім алуымен ұштасып жатады. 
Балаларда туған өлкенің мәдениетіне тұрақты, қызығушылық, құрметті көзқарас қалыптасады, 
патриоттық  сезімдерді:  Отанға  деген  сүйіспеншілік  пен  берілгендік  сезімдерін  дамыту  үшін 
эмоционалдық оң негіз қаланады. 
Мазмұны  бойынша  барлық  халық  ойындары  классикалық  жеңіл,  көрнекі  және  балаларға 
түсінікті. Олар ойдың белсенді жұмысын қамтамасыз етеді, дүниетанымның кеңеюіне, қоршаған әлем 
туралы ұғымның нақтылануына ықпал етеді. 
Зерттеушілер Е.А.Покровский мен В.М.Григорьевтің пікірінше ойнының өзіндік ерекшелігі оның 
халықтық белгісін сақтауында – сипат пен рухқа сәйкес келуінде. 
Н.Н.Егорцева  атап  өткендей,  ойын  кіші  мектеп  жасындағы  оқушылардың  бойында  қарым-
қатынасты  қалыптастыру  құралы  болып  табылады.  Халықтық  ойын  осы  ең  маңызды  функцияны 
орындауға  қабілетті  болып  шығады,  өйткені  ол  ұжымдық  сипатта,  барлық  ойыншылар  үшін  тең 
нормалар мен ережелерді сақтайды. 
Осылайша, халықтық педагогиканың әсер ету күші – оның дәстүрлерін кешенді пайдалануда, 
сөз бен істің бірлігінде. Халықтық педагогиканың дәстүрлері баланың эмоционалдық пікірін тудырады, 
сол  пікірдің  негізінде  патриоттық  сезімдер  қалыптасады.  Бейнелік  сипаттағы  халықтық  педагогика 
дәстүрлерінің  арқасында  адамның  есінде  туған  жерді  қорғаушылардың,  халық  батырларының 
бейнелері  сақталады.  Дәстүрлер  халық  шығармашылығының  түрлеріне  тікелей  қатысу  тілегін  сақтап 
келеді. Олар адамды ұжымдық қызметке тартып, бірлесіп әрекет ету қабілетін дамытады. Мерекелер, 
әдет-ғұрыптар,  салт-дәстүрлер  оларда  ересектер  мен  балалардың  жалпы  қатысуы  фонында  жүреді, 
сондықтан Отанға деген қамқорлық, ортақ еңбек халықта ұжымдық іс деп түсініледі. 
Халықтық  педагогика  ғасырлар  бойына  тәрбиелеудің  неғұрлым  пәрменді  құралдарын 
даналықпен  іріктеп  отырды,  оларды  күнделікті  пайдалана  отырып,  жаңа  элементтер  енгізе  отырып, 
қайта  өңдеді,  белгілі  тәсілдерді  жетілдірді.  Уақыт  халық  өнерінің  барлық  түрлерінің  үлкен  әлеуетін 
анықтап  шықты,  өскелең  ұрпақ  тәрбиесінде  халықтық  педагогика  дәстүрлерін  пайдалану  қажеттігін 
дәлелдеді. 

жүктеу/скачать 14,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: