Мұнай (мұнай өнімдері), олардың биосфераның әртүрлі компоненттеріне тигізетін әсерлері

Табиғи ортаны негізінен шикі мұнай, отын, май, мұнай битумы, күйе ластап жатыр. Жылжымалы мұнай өнімдерінің алғашқы екі тобы ең көп таралғандар қатарына жатқызылады. Шикі мұнайдың табиғи объектілерге әсері оның басты компоненттерінің уыттылығымен анықталады екен.

Мұнай құрамында әрқашанда ауыр және жеңіл фракциялар кездесіп жатады. Сонымен қатар метан, циклдік (нафтен және хош иісті) көмірсутектерден тұратын фракциялар жатады. Олардың ішіндегі ең улы болып табылатын – хош иісті көмірсутектер (арендер). Олардың ішінде жылдам әсер ететін - бензол. Ұзақ мерзімді болып келетін әсерлер, соның ішінде канцерогендер ПАУ-мен байланысты. Мұнайдағы күкірт қосылыстары, әсіресе күкіртсутегі мен меркаптандар да қауіпті болады.

Мұнайдың жеңіл фракцияларының белсенді булануы негізінен дала мен шөлдерде жүреді. Ондағы кездесетін ауыр фракциялар жеделдетілген минералдануға ұшырауы мүмкіні. Әзірбайжанның мұнаймен ластанған топырақтарын зерттеу барысында зерттеу нәтижелері бір жылдан кейін топырақта топырақ материалымен тығыз байланысты болған қалдық мұнайдың шамамен 30% сақталғанын көрсетті.

Мұнай өндіретін аудандардағы теріс экологиялық процестер мұнай компоненттерінің әсерімен ғана емес, сонымен қатар мұнаймен байланысты жоғары минералданған сулардың әсерімен де байланысты болады екекн. Бұл сулар құрамы бойынша хлоридті-натрийлі және хлоридті-кальцийлі. Барлық сулар жоғары минералданған болып келеді. Тұздықтар (құрамында 100 г/л-ден астам тұз бар) және тұзды сулар (10-50 г/л тұздар) бөлінеді. Оларда галогендер (Cl, Br, I), сондай-ақ B, Sr, V кездеседі екен.

Келуі пиролитикалық процестердің газдары мен аэрозольдерімен байланысты заттардың тағы бір тобы, тұтану шамдары. Бұл заттардың қатарына 3,4 бензапирен, күйе, күкірт, азот, көміртек оксидтері, күкіртті сутекті, түрлі көмірсутектер кіреді,

Атмосфералық ауаға әртүрлі қауіптілік класындағы бірнеше заттар шығарылып отырады.

Олардың ішіндегі ең қауіптісі-3,4 бенз (а) пирен. Оның қоршаған ортадағы құрамының жоғарылауы ауыр экологиялық салдарларға әкеліп соғады.

Мұнай мен мұнай өнімдері табиғи суларға әсер етеді. Судың төмен ерігіштігіне қарамастан, судың сапасы күрт нашарлауы үшін аз мөлшерде мұнай жеткілікті болып келеді. Әдетте мұнай компоненттері сумен эмульсияны құрайды, оны жою қиын. Көбінесе мұнай су бетінде пленка түрінде жүзіп, тоқтатылған бөлшектерді жауып, олармен түбіне дейін орналасып жатады. Мұнай өндіретін аудандардағы жер үсті сулары минералды тұздармен, органикалық ластаушы заттармен, нақтырақ айтқанда айтқанда әртүрлі ПАУ-мен ластанған екен.

Жер үсті суларының ластануымен қатар топырақ-жер асты суларының құрамы өзгереді. Жеке заттардың құрамы 1-2 ретті артуы мүмкін жағдай болады. Сулардағы негізгі тұздар-хлоридтер болып табылады. Органикалық поллютанттар, соның ішінде ПАУ да кездеседі.

Ластану ауыз су мақсатындағы жер асты суларының қабаттарына әсер етуі мүмкін (ұзақтығы 3-4 жыл). Ластанудың әсерінен сыдың минералдануы 1-2 ретті жоғарылатуы мүмкін.

Мұнайдағы күкірттің кез-келген түрі (күкіртсутегі, сульфидтер, меркаптандар, бос күкірт) тірі организмдерге улы әсер етеді. Күкіртсутектің жоғарылауымен артық ылғалмен (жалаңаш, батпақты, шалғынды) мұнаймен ластанған топырақтарға күкіртсутекті жұқтыру қаупі артады.

Осылайша, мұнай және мұнай өнімдері қоршаған әсер етеді екен.