1 Қазіргі қазақ тілі лексикасының лексика-семантикалық табиғаты мен сөздік құрамы
жүктеу/скачать 0,62 Mb.
|
лекция (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- 3. Байырғы төл сөздер
| 2. Түркі халықтарына ортақ сөздер. Түркі тілдеріне ортақ сөздердің көпшілігі қазақ тілінің де төл сөзі болып келеді. Мысалы: бас, су, тіл, қол, аяқ, көз, жер, бала (зат есім), ақ, қара, көк, сары, жақсы, жаман (сын есім), бір, екі, үш, төрт, жүз, мың (сан есім); мен, сен, ол, қанша, қандай (есімдік), кел, кет, отыр, тұр (етістік), тез, ерте, кейін (үстеу) т. б. Түркі тілдеріне ортақ сөздердің қазақтың өз сөздерінен ешқандай айырмашылығы білінбейді. Тек кейбір сөздерде ғана фонетикалық өзгерістерге ұшырағаны немесе көне формасын сақтағаны білінуі мүмкін. Мысалы: сары сөзінің көне түркі тілінде сарығ, үлкен сөзінің ұлуғ болып айтылғандығы қазіргі қазақ тіліндегі сарғай, ұлғай формаларынан аңғарылады. Қазақтың төл сөздері жаңа зат, жаңа ұғымдардың пайда болуына байланысты өз қатарын байытып отырады.
3. Байырғы төл сөздер – қазақ халқының өмір тіршілігі мен шаруашылығына, тұрмысы мен мәдениетіне, дүниетанымы мен түсінігіне байланысты жалпыхалықтық сипатта қалыптасқан, оның өзіне тән сөздері. Байырғы төл лексиканың құрамындағы жалпытүркілік сөздер мен негізгі сөздік қордан тыс мол қабаты тіліміздегі тарихи тума сөздермен байланысты. Тарихи тума сөздер тіліміздің сөзжасам тәсілдері арқылы пайда болған. Қазіргі қазақ төл сөздерінің жасалу жолдары төрт түрге бөлінеді: Семантикалық тәсіл; Фонетикалық тәсіл; Синтетикалық тәсіл; Тіркесу тәсілі. Лексика-семантикалық тәсіл арқылы сөз жасау жолдары сөздердің сан жағынан емес, сапа жағынан да қорлануын көрсетеді. (Бұл туралы «Сөздің көп мағыналылығы» туралы тақырыпты қараңыз). Фонетикалық жолмен жасалған сөздер әуелі дыбыстардың алмасуы, қосылып айтылуы және түсіріліп айтылуы арқылы вариантты сөз ретінде қолданыла келе жеке-жеке мағынаға ие болу арқылы қалыптасады. Мәселен, өкімет (власть) - үкімет (правительство) болып тілімізде қолданылуы дыбыстардың (ө-ү) алмасуы арқылы пайда болған. Ұста сөзінің уыста, моншақ сөзінің мойыншақ сөздерінен ықшамдалып жасалғаны белгілі (1,139 б.). Синтетикалық сөз жасау тәсілі үш түрлі жолмен жасалады: - қазақтың төл сөздеріне осы тілдің өз қосымшалары жалғану арқылы жасалған сөздер: сүзбе, сыпырғы, қысқы, шегеле, орақша, малшы, заттай, киімшең т. б. - басқа тілден енген сөздерге сөзжасам қосымшалары жалғану арқылы жасалған сөздер: дос, гүл, шәкірт, мұғалім, ауқат, қаһарман, спорт, бетон, эвакуация, эквивалент сөздеріне қазақ тілі қосымшалары қосылып достық, гүлден, шәкірттік, мұғалімдік, ауқатты, қаһармандық, спортшы, бетондау, эвакуациялау, эквиваленттілік туынды сөздері жасалған. - қазақтың төл сөзіне басқа тілден енген қосымшалар жалғанып та сөздер жасалады: іскер, тыңгер, әсемпаз, түйекеш т. б. Сондай-ақ қосымша да, негізгі морфема да басқа тілден енген, бірақ олардың сөз жасау мүмкіндігі қазақ тілінің ішкі мүмкіндігіне сай туса, ондай сөздер төл сөздер қатарыннан орын алады. Тәлімгер (наставник) тұлғасындағы тәлім де, -гер де араб-парсы тілінен енгенімен, сөздің жасалуы қазақ тілінің заңдылығына сәйкес қалыптасқан (1, 140). Сөздің тіркесуі арқылы жасалған күрделі сөздер. Күрделі сөздер негізінен бірігу, қосарлану, тіркесу жолдарымен жасалады: - бірігу арқылы жасалған сөздерге жалақы, қолғап, қарақат, сексен, тоқсан, ешқандай, ештеңе, әкел, апар, әкет, өйткені, сөйткені, анағұрлым т. б. - қос сөздерге қыз-келіншек, құрбы-құрдас, үлкен-кіші, көзбе-көз, бір-екі, бес-алты, жиырма-отыз, үзіліп-созылып, ойнап-күліп, у-шу, шаң-шұң, қысы -жазы, күні-түні т. б. - сөздердің тіркесуі арқылы жасалған күрделі сөздер: бала бақша, сары май, темір жол, кәрі жілік, ат жақты, көк ала, он бес, жиырма алты т.б. жүктеу/скачать 0,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|