1. Бейімделу сөзінің мағынасын ашу. Бейімделу
Отбасындағы қарым-қатынастың бала тәрбиесіне әсері?
жүктеу/скачать 64,17 Kb.
|
Артпедагогика – баланы бейімдеу құралы ретінде
| 4. Отбасындағы қарым-қатынастың бала тәрбиесіне әсері?
Қазіргі уақытта отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас баланың жеке тұлғасының, әсіресе оның мінез-құлқының қалыптасуына әсер ететін негізгі факторлардың бірі екендігі белгілі. Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас ерекше және көрнекі түрде, әсіресе, бала тәрбиесінде көрінеді. Отбасылық тәрбие жүйесінің және «ана-бала» қарым-қатынасы үйлесімділігінің бұзылуы – балаларда невроз ауруының пайда болуына себепші негізгі патогенетикалық фактор деген көзқарасқа кейбір ғалымдар ерекше көңіл бөледі. Мысалы А.Е.Личко мен Э.Г.Эйдемиллер ерекше мінезді және психопатия белгілері бар балаларға отбасылық тәрбие берудің 6 түрін атап көрсетеді. Гипопротекция (гипоқамқорлық) балаға қажетті қамқорлықтың жоқтығымен сипатталады (балаға уақыт жетпейді). Мұндай қарым-қатынас кезінде бала өзімен –өзі болады, өзін ешкімге керегі жоқ деп сезінеді. Басым гиперпротекция баланың дербестігіне, ынталылығына тосқауыл болатын тым артық, ығыр қылатын қамқорлықтан туады. Гиперпротекциялық тәрбие кезінде ата-ана баладан үстем болады, яғни баланың тәртібіне қатаң бақылау жасалып, оның шын мәніндегі қажеттілігі ескерілмейді (мысалы, баланың қарсылығына қарамай анасы оны мектепке дейін шығарып салады). Қарым-қатынастың мұндай түрі басым гиперпротекция деп аталады. Оның бір түріне отбасының еркесі ретінде баланың барлық қажеті мен еркелігін қанағаттандыратын құптаушы гиперпротекция жатады. Эмоционалды шеттету баланың қай қылығын да қабылдамаудан туады. Шеттету ашық түрде ( мысалы, сен мені мезі еттің, кет, жолама маған деген сияқты) немесе мазақтау, кекету, мысқылдау сияқты жасырын түрде болады. Қатал қарым-қатынас баланы ұрып-соғу арқылы көрінеді немесе жасырын, яғни эмоционалдық дұшпандық пен суықтықтан көрінеді. Жоғары моральдық жауапкершілік бала болашағының ерекшелігіне үміт артып, баладан жоғары моральдық тәртіп талап етуден болады. Тәрбиенің мұндай түрін ұстанатын ата-аналар балаға отбасының басқа мүшелеріне қамқоршы, қорғаныш болуды жүктейді. Дұрыс тәрбиелемеу бала мінезінің одан сайын бұзылуына әсер ететін фактор болып табылады. Мінездің ерекшеленуі дегеніміз – мінездің нормаға сәйкес келмейтін жеке бір ерекшелігінің тым айқын көрінуі. Ерекше мінезді балалардың психикасын зақымдауы мүмкін кейбір әсерлерге тым осал болады. Отбасылық психология саласының мамандарымен соңғы он жылда «бала – ересек адам» қарым-қатынасының әртүрлі варианттары атап көрсетілген. Мысалы, А.Я.Варганың еңбегінде ата-ана қарым-қатынасының балаға жағымсыз 3 түрі сипатталған: симбиотикалық, авторитарлық, эмоционалды шеттетушілік. Эмоционалды шеттетуді ғалым ата-анасының баланы аурушаң, әлсіз, дәрменсіз есептеу үрдісінен деп сипаттайды. Тәрбиенің мұндай түрін автор «балаға сәтсіз, жолы болмағыш кішкентай адам ретінде қарап тәрбиелеу» деп атаған. Е.Т.Соколованың зерттеулерінде ата-ана мен бала қарым-қатынасының негізгі стилі проблемаларды бірлесіп шешу кезіндегі ата-ана мен баланың өзара әрекетін талдау негізінде көрсетілген: · Ынтымақтастық; · Жалған ынтымақтастық; · Жекешелеу; · Бақталастық. Ынтымақтастық қарым-қатынасы кезінде баланың қажеті ескеріліп, оған «автономия» құқығы беріледі. Көмек ересек адамның араласуын талап ететін қиын жағдайларда ғана көрсетіледі. Отбасында туындаған проблемалық мәселелерді шешудің жолдары баламен бірге қарастырылады, әрі оның пікірі есепке алынады. Жалған ынтымақтастық қарым-қатынасы әртүрлі болуы мүмкін: бірде бала үстем болса, бірде ата-анасы үстем болуы мүмкін. Мұндай жағдайда ашық жағымпаздық сипаттағы алдамшы әрекеттестік орын алады. Басқаларға көз болу үшін өтірік бірлесіп шешім қабылдау тараптардың біреуінің екінші жақтың шабуылынан қорқып асығыс келісуі арқылы жүзеге асады. Жекешелеу кезінде күштерін бір жерге жинақтау мен біріктіру толығымен жойылады, бірінің бастамасын бірі қабылдамайды және ескермейді, өзара әрекеттестік мүшелері бірін-бірі тыңдамайды да, сезінбейді де. Бақталастық стиліне өзінің бастамасын қорғау және өзгенің бастамасын жаныштау кезінде көрінетін бәсекелестік тән. Отбасындағы тәрбиенің 3 патогенді түрін көрсетуге болады. А түрі. Қабылдамау (эмоционалды шеттету). Оның мәні шектен тыс талап ету, қатаң шектеу және бақылау. Бала өз қалпында қабылданбайды, оны түзету басталады. Қабылдамау бала бойында невротикалық шиеленісті қалыптастырады. Ата-ананың өзінде неврастения пайда болады. «Мен бола алмағанмен, сен боласың» деп талап етіледі. Мұнда ата-аналар баланың бойындағы балалықты жек көреді, баланың еркелігі, балалық қылықтары олардың ашуын келтіреді. Б түрі. Гиперәлеуметтендіруші тәрбие. Баланың немесе отбасының басқа мүшелерінің денсаулығы, әлеуметтік мәртебесі жөнінде қорқыныштан, күдіктен пайда болады. Нәтижесінде үрей сезімі, әлеуметтік тұрғыдағы жабысқақ ой қалыптасуы мүмкін. Ата- анасы балаға нені қажет етуі керектігін айтып отырады және бала темпераментінің табиғи көздерін тұншықтыруға тырысады. В түрі. Менмендік тәрбие. Бала қатты әспеттелетін отбасыларында кездеседі. Нәтижесінде балада отбасына және бүкіл әлемге деген көптеген наразылық пайда болады. Мұндай тәрбие жеке тұлғаның истероидты түрінің пайда болуына ықпал етуі мүмкін. Ата-анасының қамқорынсыз өскен балалардың ерекшелігін зерттеуші ағылшын психотерапевті Д.Боулби патогенді тәрбиенің мынадай түрлерін атап көрсетеді: • Ата-ананың біреуі немесе екеуі де баланың махаббатқа деген мұқтаждығын қанағаттандырмайды немесе толығымен оны жоққа шығарады. • Бала жұбайлар арасындағы дау-дамайды шешу құралы болып табылады. • Тәртіпке шақыру шарасы ретінде баланы «жек көріп кетумен» немесе отбасынан «кетіп қалумен» қорқыту. •Балаға алда болатын (немес болған) барлық жағдайлардың, яғни аурудың, айрылысудың, өлімнің себепкері сенсің деп иландыру. • Баланың айналасында оның уайым-қайғыларын бөлісетін немесе ата-анасын алмастыратын адамның болмауы. Баланың жеке тұлғасының отбасында қалыптасуы ата-ананың балаға қарым-қатынасы мен әртүрлі тәрбиеден басқа ата-анасының нұсқауларымен де анықталады. Олар баланың көптеген эмоциялық проблемаларының бастауы болуы мүмкін. Бұл жерде нұсқау деп жасырын, жанама бұйрықты түсіну керек. Ол ата-анасының сөздерінен не іс – әрекеттерінен ашық түрде байқалмайды, оны орындамағаны үшін бала ашық жазаланбайды, жанама түрде жазаланады (ата-анасының алдында өзін кінәлі сезіну). Тек нұсқауларды орындап қана бала өзінің «жақсы» екенін сезінеді. Нұсқау- бұл ата-ананың балаға деген «жасырын жолдауы», ақыл айтуы. Ата-ана нұсқауларының мынадай түрлері мен мазмұнын көрсетуге болады. «Өмір сүрме». Күнделікті тұрмыста бұл жолдау «Көзіме көрінбе», «Жер жұтқыр» деген сияқты күңіреніп сөйлеу арқылы берілуі мүмкін. Бұл нұсқаудың мәні баланы үнемі кінәлі сезіндіру арқылы басқару. Бала ойланбай ата-анасының өміріндегі барлық бақытсыздықтың себепкері екенмін, оларға өмір бойы қарыздар екенмін деп шешуі мүмкін. «Бала болма». Күнделікті тұрмыста «Сен 5-ке келдің, бірақ өзіңді әлі кішкене бала сияқты ұстайсың», «Тез өссең екен» деген сөздермен беріледі. Ата-аналары кез-келген балалық көріністің қадірін кетіретін сөздерді жиі қолданады және баладан үлкендерге тән мінез көрсетуін қалайтынын айрықша баса айтады. Мұндай нұсқаудың жасырын мағынасы бала тәрбиесінің жауапкершілігін өз мойнына алуға ата-анасының дайындығы әлі қалыптаспағанына байланысты. «Өспе». Күнделікті өмірде бұл «Есеюге асықпа», «Боянуға сен әлі кішкентайсың» деген сөздерден көрінеді. Мұндай нұсқауларды балаларының жыныстық жетілуінен өлердей қорқатын ата-аналар береді. Ержеткен кезінде мұндай балалар өз отбасын құруға қиналады, егер отбасын құрса да ата-анасымен бірге тұрады. «Ойлама». Күнделікті тұрмыста бұл нұсқау «Ойыңа алма», «Білгірсіме» деген сөздерден көрініс табады. Бұл нұсқауда ойлауға, пайымдауға тиым салынады. Мұндай нұсқаудың жасырын мағынасында өздерінің нақты проблемаларын шешуде ата-ананың қорқыныш сезімі және ол сезімді балаларға беруі жатыр. «Сезінбе». Бұл нұсқауда жалпы сезімге немесе қандай да бір нақты сезімге тиым салынады. Мұндай балалар кейін есейгенде отбасылық өмірінде өзінің екінші жартысына сезімдерін көрсетуде қиындық көреді. Баланы өзінің сезімдеріне, тәннің кейбір белгі- дабылдарына құлақ аспауға үйретеді. Ержеткен кезде олар психосоматикалық ауруға жиі ұшырайды. «Жетістікке ұмтылма». Мұндай нұсқаулар «Біз өзіміз ешқандай университет бітірген жоқпыз», «Сенен ештеңе шықпайды» деген сияқты тәрбиелік әңгімелер арқылы жүргізіледі. Бұл нұсқаудың жасырын мағынасында балаларының жетістігіне деген санасыз қызғаныш сезімдері жатыр. Ержеткенде мұндай тәрбие алған балалар еңбекқор, ынталы адам болуы мүмкін, бірақ оларды қырсық шалғандай болады. «Жетекші болма». Мұндай нұсқау алған балалар жиі-жиі «Алға шықпа», «Ерекшеленбе», «Елдің бәрі сияқты бол» деген сөздерді естіп өседі. Ата-анасы басқа адамдардың өз баласына деген қызғаншақтық сезімінен қорқады. Ержеткенде бұл балалар үнемі біреуге бағынумен болады, қызметтік сатыда өсуден бас тартады, отбасында басшы болуға ұмтылмайды. «Менен басқа ешкімге тиесілі болма». Мұндай нұсқауды қарым-қатынасында қиындықтары бар ата-аналар береді. Олар тек баласы ғана дос деп есептейді. Есейе келе мұндай балалардың өзін-өзі бағалауы осыған сай болады, бірақ кез-келген топ ішінде ол өзін жалғыз сезінеді, топқа қосылуда үлкен қиындыққа тап болады. Баланың жақсы тәрбиелі, қоғамда өзінің орны бар үлкен азамат болып өсуіне отбасының ролі өте жоғары. Біз отбасында баланы тек қана материалдық жағынан қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар, баланың психологиялық жай-күйіне, қызығушылықтарына, жеке тұлғалық қасиеттеріне мән беруіміз керек. Баланың жас ерекшеліктерін ескере отырып, соған сәйкес қарым –қатынас жасалғандығы дұрыс. Соңғы кездері елімізде отбасылардың ажырасу жағдайы, отбасындағы түрлі конфликт жағдайлары көптеп кездесуде. Бұның салдары балаларға психологиялық жағынан кері әсерін тигізуде. Баланың отбасында тәрбиеленуіне анасымен бірге әкесінің де жауапкершілігін ұмыптағанымыз дұрыс. Бала ата-анасымен бірге толыққанды отбасында өмір сүрген жағдайда әлеуметтік ортада өзін сенімді ұстай алады. Қазақ халқында «Ел боламын десең бесігіңді түзе» деген ұлағатты сөз бар. Отбасы - бала үшін маңызды орында екенін ұмытпай, біз болашақ ұрпағымызды Қазақстанға адал қызмет ететін, білімді де білікті, тәрбиелі азамат етіп өсіру міндетіміз. жүктеу/скачать 64,17 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|