Қырғыз (Қазақ) Автономиялық Кеңестік Социалистік

1) Қазақ Автономиялы Социалистік Кеңес Республикасы (Қазақ АКСР, 

Қазақстан) (қаз. Qazaq Aptonom Sotsijalistik Sovettik Respublikasь, Qazaƣьstan, 

қаз. Қазақ Автономиялы Социалистік Кеңестік Республикасы, Қазақстан) — 

Қазақстан аумағындағы РКФСР құрамындағы әкімшілік-шекаралық бірлік, 

Қазақ ұлттық автономиясы. 1925 жылдың 15 маусымынан 1936 жылдың 5 

желтоқсанына дейін өмір сүрді. Бастапқыда бұл автономия Қырғыз 

Автономиялы Социалистік Кеңес Республикасы (1920-1925)деп аталып келді, 

кейіннен 1925 жылы ҚазАКСР орталық атқару комитетінің төрағасы 

"қырғыз" деген атауды "қазақ" деген атаумен алмастыру туралы қаулысымен 

Қазақ АКСР-ы деп аталынды. 

ҚазАКСР-ның әкімшілік орталығы - Орынбор қаласы (1920-1925), алдымен 

Қызылорда (1925-1927), кейіннен 1927 жылдан бастап Алматы қаласына 

көшірілді.  

1920 жылдың маусымында КСРО басшылығымен қырғыз-қайсақтардың (ол 

кезде қазақтарды қырғыз не қырғыз-қайсақ деп, ал қырғыздарды қырғыз не 

қара-қырғыз (кара-киргиз) деп атаған) мекен еткен жерлері Орал, Торғай, 

Семей облыстары, Закаспийский облысының Адай уезі, Бөкей Ордасы және 

Орынбор облыстары аумағынан қазақтардың ұлттық автономиялық 

республика құру шешімі қабылданды. Республика астанасы - Орынбор 

қаласы деп жарияланды. 

ВЦИК-тің 1921 жылғы 17 қаңтардағы Жарлығымен Омбы губерниясынан 

республика құрамына қазақ халқы ертеден шоғырланған Ақмола, Атбасар, 

Көкшетау және Қызылжар (Петропавл) уездері Ақмола облысы болып енді. 

Сондай-ақ, 1921 жылдың 1 қазанында қазақтар шоғырланған Омбы 

облысының 15 ауданы да республика құрамына өтті. 

ВЦИК-тің 1924 жылғы 21 қазанындағы Жарлығымен бұрын Орынбор 

облысынан Башқұрт АКСР-ның құрамына өтіп кеткенТоқ-Сұран және 

Иманғұл аудандары Қазақ АКСР-ы құрамына қайтарылды. 

1924 жылы Түркістан КСР-ның таратылуына орай, қазақтар шоғырланған 

Жетісу, Сырдария, Самарқанд облыстары Қазақ АКСР-ы құрамына кірді. 

Жетісу облысы аумағынан Қара-қырғыз автономиялы облысы құрылды. 

1925 жылы республиканың батысында, Арал теңізінің оңтүстігінде 

Қарақалпақ автономиялы облысы Қазақ АКСР-ы ішінен құрылды. 

1925 жылдың сәуірінде республиканын орысша атауы Киргизкая АССР-дан 

Казакская АССР болып өзгертіліп, ел астанасы Орынбордан Қызылорда 

қаласына көшірілді. 

Шекарасы:1932 жылдары батысында Төменгі-Волжск өлкесімен. солтүстік-

бастысында - Ортаңғы-Волжск өлкесімен, солтүстігінде - Орал облысымен, 

солтүстік-шығысында Батыс Сібір өлкесімен, оңтүстігінде - Орталық Азия 

Кеңестік республикаларымен, оңтүстік-шығысында Қытаймен шекарала 

жатты. 

Ауданы (1933 жылғы 1 қаңтарында) 2 853 мың шаршы км. құрады. Халқы - 

1931 жылдың 1 қаңтарындағы санағы бойынша - 7 260,5 мың  адам, оның 

ішінде қала тұрғындары (1926 жылығы санақ) - 911,2 мың  адам болды. 

 

2) Ұжымдастыру қарсаңында Қазақстанда 40,5 млн бас мал болды, ал 1933 

жылдың 1 қаңтарында олардан қалғаны бар болганы 4,5 млн бас еді. 1931—

1933 жылдары бүкіл Қазақстанды құшағына алған аштықтан 6,2 млн 

республика халқының 2,1 млн-ы қырылды. Өлкелік партия комитетінің 

Торғай ауданындағы уәкілі 1932 жылдың қыркүйегінде мұнда әр адам 

басына орта есеппен 56 килограмм ғана астық және бір ғана мал калғанын, ал 

бұлар алты айдан кейін мүлде таусылып, қаңтардың соңына қарай, қыстың 

кақаған, сары аязында нағыз қиямет-қайым орнайтынын алдын ала ескертіп, 

дабыл қақты. Ол сонымен бірге кейбір толық емес мәліметтер бойынша 

ауданда ең кемі 2042 адам аштық құрбаны болғанын, ал 8500 адам аштан 

өлейін деп жатқанын Құрамысов пен Кахианидің, Исаев пен Құлымбетовтың 

аттарына жолдаған ресми мәлімдемесінде ашық айтты. Анадан туғандай 

тыржалаңаш, аш адамдардың дала төсінде босып сандалып жүргендерін, 

басқасын былай қойғанда, олардың даладағы атқұлақ пен сарышұнақты түгін 

қалдырмай жеп койғанын жазды. Осындай қайғылы жағдайдың көрші 

Батпаққара ауданында да кеңінен орын алып отырғаны да айтылды. 

Голощекин қазақ даласындағы жағдайды өзі жіберген уәкілдері арқылы 

жақсы біліп, толық хабар алып отырды. Арнайы тапсырмамен Сарысу 

ауданында болған О.Жандосов мынадай мәлімет берді: «Ауылдарды 

аралаған кезімде мен ондаған күндер бойы жерленбегенмәйіттерді 

кездестірдім... Әйелдер жоқшылық пен аштыққа төзімділеу. Еркектердің 

бірден ұнжырғасы түсіп кетеді. Күйзелгендер қолдарына не түссе де түк 

қалдырмай жеп қояды. Сүйек-саяқты жинайды, оларды жүрек жалғау үшін 

ондаған мәрте қайнатады. Тамақ орнына жартылай өңделген терілер де кете 

береді. Мен иттің етін жеген және онысын жасырмайтын бірнеше адамдарды 

кездестірдім. Оныншы ауылдан келе жатқан жолымда елсіз жапаннан екі 

жасөспірімді көрдім, Олар қайдағы бір ескі жұрттағы, атылған иттердің 

терісін алу үшін қалған өлімтіктеріне бара жатыр екен. 5-ауылда аштықтан 

жартылай ісінген, аяғы ауыр әйел маған жақын келіп, оған ит атып беруімді 

өтінді». Голощекиндік геноцид қазақстандықтарды, ең алдымен, қазақ 

халкын аштыққа және босқындыққа ұшыратты. Зарлаған ана, шырылдаған 

бала, түнеріп, өлексе сасыған қазақ даласы — большевиктік эксперименттің 

нәтижесі осы еді. 

 

3) 1. АТҚА МІНУ МӘДЕНИЕТІ 

Еліміздің солтүстік өңіріндегі энеолит дәуіріне тиесілі «Ботай» қонысында 

жүргізілген қазба жұмыстары жылқының тұңғыш рет қазіргі Қазақстан 

аумағында қолға үйретілгенін дәлелдеді. Жылқыны қолға үйрету арқылы 

біздің бабаларымыз өз дәуірінде адам айтқысыз үстемдікке ие болды.  

Бұл дәстүр – ұлы дәуірге деген құрметтің белгісі. 

2. ҰЛЫ ДАЛАДАҒЫ ЕЖЕЛГІ МЕТАЛЛУРГИЯ 

Металл өндірудің амал-тәсілдерін табу тарихтың жаңа кезеңіне жол ашып, 

адамзат дамуының барысын өзгертті. Ежелгі заманда Қазақстанның Орталық, 

Солтүстік және Шығыс аймақтарында тау- кен өндірісінің ошақтары пайда 

болып, қола, мыс, мырыш, темір, күміс пен алтын қорытпалары алына 

бастады. 

Ата-бабаларымыз жаңа, неғұрлым берік металдар өндіру ісін дамытып, 

олардың жедел технологиялық ілгерілеуіне жол ашты. Қазба жұмыстары 

барысында табылған металл қорытатын пештер мен қолдан жасалған әшекей 

бұйымдары, ежелгі дәуірдің тұрмыстық заттары мен қару-жарақтары бұл 

туралы тереңнен сыр шертеді. Осының бәрі ежелгі замандарда біздің 

жеріміздегі дала өркениеті технологиялық тұрғыдан қаншалықты қарқынды 

дамығанын көрсетеді. 

3. АҢ СТИЛІ 

Біздің ата-бабаларымыз қоршаған ортамен етене өмір сүріп, өздерін 

табиғаттың ажырамас бөлшегі санаған. Жануарлар бейнесін тұрмыста 

пайдалану адам мен табиғаттың өзара байланысының символына баланып, 

көшпенділердің рухани бағдарын айқындап отырған. 

Олар жыртқыштардың, негізінен мысық тұқымдас аңдардың суретін көбірек 

қолданған. Егемен Қазақстанның символдарының бірі – жергілікті жануар- 

лар әлемінде сирек кездесетін тұрпаты текті қар барысы екені кездейсоқ 

емес. Бұл ретте, аң стилі бабаларымыздың айрықша жоғары өндірістік 

тәжірибесі болғанын көрсетеді. Олар оюлап кескіндеуді, металмен жұмыс 

істеудің тех- никасын, соның ішінде, мыс пен қоладан балқымалар жасаудың 

және құймалар құюдың, жайма алтын дай- ындаудың күрделі әдістерін 

жақсы меңгерген. 

4. АЛТЫН АДАМ 

1969 жылы Қазақстанның Есік қорғанынан табылған, өнертанушы ғалымдар 

арасында «қазақстандық Тутанхамон» деген атқа ие болған «Алтын адам». 

Жауынгердің алтынмен апталған киімдері ежелгі шеберлердің алтын өңдеу 

техникасын жақсы меңгергенін аңғартады. Сонымен бірге бұл жаңалық Дала 

өркениетінің зор қуаты мен эстетикасын әйгілейтін бай мифологияны паш 

етті. Дала халқы өз көсемдерін осылайша ұлықтап, оның мәртебесін күн 

секілді құдірет деңгейіне көтеріп асқақтатқан. Қорымдағы сән-салтанатты 

жасау-жаб- дықтар ежелгі бабаларымыздың зияткерлік дәстүр- лерінен де 

мол хабар береді. Жауынгердің жанынан табылған күміс кеселердің бірінде 

ойып жазылған таң- балар бар. Бұл – Орталық Азия аумағынан бұрын-соң- 

ды табылған жазу атаулының ішіндегі ең көнесі. 

5. ТҮРКІ ӘЛЕМІНІҢ БЕСІГІ 

Қазақтардың және Еуразияның басқа да халықтарының тарихында Алтайдың 

алар орны ерекше. Осынау асқар таулар ғасырлар бойы Қазақстан жерінің 

тәжі ғана емес, күллі түркі әлемінің бесігі саналды. Дәл осы өңірде біздің 

дәуіріміздің І мыңжылдығының орта шенінде Түркі дүниесі пайда болып, 

Ұлы дала төсінде жаңа кезең басталды. 

Тарих пен география түркі мемлекеттері мен ұлы көшпенділер империялары 

сабақтастығының айрықша моделін қалыптастырды. Бұл мемлекеттер ұзақ 

уақыт бойы бірін-бірі алмастырып, орта ғасырдағы Қазақстанның 

экономикалық, саяси және мәдени өмірінде өзінің өшпес ізін қалдырды. 

Орасан зор кеңістікті игере білген түркілер ұланғайыр далада көшпелі және 

отырықшы өркениеттің өзіндік өрнегін қалыптастырып, өнер мен ғылымның 

және әлемдік сауданың орталығына айналған ортағасырлық қалалардың 

гүлденуіне жол ашты. Мәселен, орта ғасырдағы Отырар қаласы әлемдік 

өркениеттің ұлы ойшылдарының бірі – Әбу Насыр Әл- Фарабиді дүниеге 

әкелсе, түркі халықтарының рухани көшбасшыларының бірі Қожа Ахмет 

Ясауи Түркістан қаласында өмір сүріп, ілім таратқан. 

6. ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ 

Еліміздің географиялық тұрғыдан ұтымды, яғни Еуразия құрлығының 

кіндігінде орналасуы ежелден әртүрлі мемлекеттер мен өркениеттер 

арасында транзиттік «дәліздердің» пайда болуына септігін тигізді. Біздің 

дәуірімізден бастап бұл құрлық жолдары Үлкен Еуразияның Шығысы мен 

Батысы, Солтүстігі мен Оңтүстігі арасындағы сауда және мәдениет 

саласындағы байланыстардың трансконтинентальды желісіне – Ұлы Жібек 

жолы жүйесіне айналды. 

Керуен жолдарын мінсіз ұйымдастырып, қауіпсіздігін қамтамасыз еткен Ұлы 

дала халқы ежелгі және орта ғасырлардағы аса маңызды сауда қатына- 

сының басты дәнекері саналды. Дала белдеуі Қытай, Үнді, Парсы, Жерорта 

теңізі, Таяу Шығыс және славян өркениеттерін байланыстырды. 

Алғаш пайда болған сәттен бастап, Ұлы Жібек жолы картасы, негізінен, 

Түрік имерияларының ау- мағын қамтыды. Орталық Еуразияда түркілер 

үстемдік құрған кезеңде Ұлы Жібек жолы гүлдену шегіне жетіп, 

халықаралық ауқымда экономиканы өркендетуге және мәдениетті дамытуға 

септігін тигізді. 

7. ҚАЗАҚСТАН – АЛМА МЕН ҚЫЗҒАЛДАҚТЫҢ ОТАНЫ 

Асқақ Алатаудың баурайы алма мен қызғалдақтың 

«тарихи отаны» екені ғылыми тұрғыдан дәлелденген. Қарапайым, бірақ бүкіл 

әлем үшін өзіндік мән-маңызы зор бұл өсімдіктер осы жерде бүр жарып, жер 

жүзіне таралған. Қазақстан қазір де әлемдегі алма атаулының арғы атасы – 

Сиверс алмасының отаны саналады. Дәл осы тұқым ең көп таралған жемісті 

әлемге тарту етті. Бәріміз білетін алма – біздегі алманың генетикалық бір 

түрі. Ол Қазақстан аумағындағы Іле Алатауы баурайынан Ұлы Жібек 

жолының көне бағыты арқылы алғашқыда Жерорта теңізіне, кейіннен бүкіл 

әлемге таралған. Осы танымал жемістің терең тарихының символы ретінде 

еліміздің оңтүстігіндегі ең әсем қалалардың бірі Алматы деп аталды. 

Қазақстан аумағындағы Шу, Іле тауларының етегінен әлі күнге дейін 

жергілікті өсімдіктер әлемінің жауһары саналатын Регель қызғалдақтарын 

бастапқы күйінде кездестіруге болады. Бұл әсем өсімдіктер 

біздің жерімізде Тянь-Шань тауларының етегі мен шөлейт даланың түйісер 

тұсында пайда болған. Қазақ топырағындағы осынау қарапайым, сондай-ақ 

ерекше гүлдер өз әдемілігімен көптеген халықтың жүрегін жаулап, біртіндеп 

бүкіл әлемге тарады. 

Бүгінде жер жүзінде қызғалдақтың 3 мыңнан астам түрі бар, олардың басым 

көпшілігі – біздің дала қызғалдағының «ұрпағы». Қазір Қазақстанда 

қызғалдақтың 35 түрі өседі. 

 

жүктеу/скачать 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: