2.Вокализмдердің құрамын талдау
Дауысты дыбыстар тілдің қатысына қарай 2 бөлінеді.Олар:жуан (гуттураль)және жіңішке(палаталь).Зерттеген ғалымдар І.Кеңесбаев;С.Мырзабеков.
Тіл кейін шегініп,үсті дөңестену арқылы жасалған дауысты дыбыстарды жуан дауыстылар дейді.Олар:а,о,ұ,ы,(у).
Тіл ілгері қарай созылу арқылы жасалған дауысты дыбыстарды жіңішке дауыстылар дейді.Олар:ә,ө,ү,і,е,э,и,(у).
Дауысты дыбыстар еріннің қатысына қарай езулік (лингвал)және еріндік (лабиаль)болып 2 ге бөлінеді.
Еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды еріндік дауыстылар деп атайды.Олар:о,ө,у,ұ,ү.
Езудің кейін қарай тартылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды езулік дауыстылар дейді.Олар:а,ә,е,э,ы,і,и.
Дауысты дыбыстар жақтың қатысына қарай ашық және қысаң болып 2 ге бөлінеді.
Жақтың кең ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды ашық дауыстылар дейді.Олар:а,ә,о,ө,е,э.
Жақтың тар ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды қысаң дауыстылар дейді.Олар;ы,і,и,у,ұ,ү.Зерттеген ғалымдар 3 ғалым.Сапархан Мырзабеков жақтың қатысына қарай 3-ке бөледі: ашық: а,ә ; жартылай ашық: о,ө,е ; қысаң: ұ,ү,ы,і,и,у
Тіл алды дауыссыздары:а,о,ұ ,ы,у
Тіл арты дауыссыздары:ә,ө,ү,і,и,(у)(Ә.Жүнісбеков)
Дауыссыздар әуездің қатысына қарай жуан және жіңішке болып бөлінеді.Жуандар:а,о,ы,ұ .Жіңішкелер:ә,ө,ү,і,и,у
Құрылымы жағынан дифтонг(и,у) және монофтонг(а,ә,о,ө,ұ,ү,ы,і) болып бөлінеді.
Қолданылу ерекшелігіне қарай универсаль және универсаль емес болып екіге бөлінеді.Универсаль дыбыстар сөздің барлық шенінде кездесе береді .Ал универсаль емес дыбыстар тек сөздің басқы буынында болады.Универсаль дыбыстар : а,ы,і,и,у,е
Универсаль емес дыбыстар :ә,о,ө,ұ,ү
Әлімхан Жүнісбеков дауыссыздарды сингема және аллосингема деп бөледі.Сингема :а,о,ы
Аллосингема:ә,ө,ү,ұ,і,и,у
14 билет
1:Орфографиядағы регрессивті ассимиляция
Бір сөз көлемінде немесе бірнеше сөз аралығында кейінгі дыбыстың алғашқы дыбысқа артикуляция жағынан өзіне ұқсата ықпал етуін регрессивті ассимиляция дейміз.
Орфографиядағы регрессивті ассимиляция - толық регрессивті ассимиляция деп аталады.
Егерде сөз қатаң қ,к,п дыбыстарына аяқталса қосымша дауысты дыбыстан басталаса қ- ғ,к-г,п-б немесе у дыбысына алмасады.Мысалы:жүрек-гі.
2.Вокализмнің ерінің қатысына қарай түрлері
Еріннің қатысына қарай
1)Еріндік (лабиаль)дауыстылар :о,ө,ұ,ү,у.
2)Еріндік(лингваль)дауыстылар:а,ә,ы,і,е,и.Еріндік дауыстылардың атап айтқан кезде ерін дөңгеленіп сүиірленеді де,езуліктерді аитқанда ерін еік жаққа қарай тартылып езу жиырылады.
Достарыңызбен бөлісу: |
