1 Дәріс Психологияға кіріспе Жоспары
жүктеу/скачать 0,78 Mb.
|
Лекция 1-15 Мадениет и психология КАЗ (2)
| Қабiлет және нышан. Адамның кейбiр өзгешелiктерi ана құрсағында жатқанда-ақ пайда болады. Мәселен, баланың ата-анасы мен туысқандарына ұқсап тууы. Мұны анатомиялық нышан дейдi. Жүйке жүйесiнiң, кейбiр анализаторлардың ерекшелiктерi де туысынан пайда болады. Мұны физиологиялық нышан дейдi.
Нышанның соңғы түрi қабiлеттiң дамуында белгiлi орын алады. Мәселен, баланың есiту анализаторының жетiле дамуы музыкалық қабiлет үшiн, көру анализаторының өзгешелiгi сурет қабiлетiнiң көрiнуiне себiн тигiзедi. Бiрақ нышан қабiлет дамуының бiрден-бiр шарты бола алмайды. Ол — адамның iшкi мүмкiндiгiнiң көрсеткiшi. Егер адамның туысынан нышаны болса да, дұрыс тәрбие көрмесе, яғни белгiлi әрекетпен айналыспаса, оның қабiлетi айтарлықтай дамымайды. Әрбiр қабiлетке арнаулы нышан сәйкес келедi деп ойлау да қате. Нышан көп мәндi қасиет, яғни сол нышанға негiзделiп, адам өмiрiнiң жан-жақтылығына қарай түрлi қабiлет қалыптасады. Нышанның ықпалымен қалыптасқан қабiлеттiң түрiн дарындылықдейдi. Адамның дарындылығы оның жоғары жүйке қызметiнiң тума типiне (мида уақытша байланыстардың тез жасалып, берiк орнығуы, жүйке процестерiнiң қозғалғыштығы динамикалық стереотиптердiң шапшаң жасалып, оңай өзгеруi т. б.) байланысты болып келедi. Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетiн болады. Тарихта болсын, күнбе-күнгi өмiрiмiзде болсын мұндай мысалдар өте көп. Осыдан 200 жылдай бұрын Германияда “ұстазы Кристиан фон Шенах жазып алған любектiк төрт жасар дарынды бала Кристиан Гейнрих Хейнекеннiң өмiрi, iс-әрекетi, саяхаты мен өлiмi” деген кiтап жарық көрдi. Аса дарынды бала жөнiндегi алрашқы кiтап осы болатын. Туғанына он ай толмай жатып кiшкентай Гейнрих “суретке салынған заттардың көпшiлiгiн айырып атайтын” болды. Ол үш жасқа келгенде ертегiлердi өзi оқып, математиканың төрт амалымен есеп шығара алады. қөп ұзамай сәби француз тiлiн үйренiп, “географиядан жақсы мағлұмат алады” және мыңнан астам латын мәтелiн бiледi. Гейнрихтың даңқы әлемге жайылып, оны Дания королi қонаққа шақырады. Сол дарынды сәби төрт жастан төрт ай асқанда қайтыс болған. Не бары отыз-ақ жыл өмiр сүрген Шоқан Уәлиханов, та аз ғана ғұмырының iшiнде адамзаттық ғылымға, оның көптеген саласына (әдебиет, тiл, этнография, география, шығыс тану т. б.) баға жетпес көп үлес қосты. Ол музыка, суретсаласында да, публицистика мен жазушылықөнерде де, өзiнжоғарыбиiктенкөрсетебiлдi. Шоқанжөнiнде С. Мұқановбылайдепжазады: “Аз өмiрiндеосыншатығыз, зұлымдықпенарпалысажүрiпатқарыпүлгергенеңбегiндеқисапжок... Шоқанды... 27 жасындаөлгенЛермонтовтың, 24 жасындаөлгенДобролюбовтыңқатарынақоюғаболады. Шоқан да соларсияқты: шынмағынасындағы талант, шынмағынасындағыданышпан”. Алтыжасар Таня Федина музыкағамейлiншедарындыболды. Олфортепьянодакөптегенкомпозиторлардың, сондай-ақ, өзшығармаларынтамашаорындады. Оның фортепьяно үшiнжазғанпьесалары, космонавтартуралыәндерi бар. Таня отыздан аса әнжәнеосындайаспаптықшығармалар (вальстер, прелюдиялар, фантазияларт. б.) жазған. Мәселен, оныңкосмонавтарғаарнаған “Титов маршы”, “Терешковаға”, “космонавтарға хат” дегеншығармалары бар. ОлМәскеуконсерваториясыжанындағыорталық музыка мектебiндеоқыпжүргендебiрактiлi опера жазған. Дарындыадамдардығылымсаласынан да көптепкездестiремiз. Мәселен, қазiргiаттарыәйгiлi математик С. Мергелян 16 жасындауниверситеттiңбiрденекiншiкурсынақабылданды. Олжиырмажасындағылымдокторыатағыналды. Академик Л. Ландау орта мектептi 13 жасындаүздiкбiтiрiп, он төртжасындауниверситеттiңекiншiкурсынатүседi. Мұндаймысалдардыкөптепкелтiреберугеболады. Қабiлеттiлiктiңеңжоғарғыдәрежесiн талант дегенсөзбенбелгiлейдi. Талант — бiрәрекеттiтворчестволықпенорындаумүмкiншiлiгiнқамтамасызететiнқабiлеттердiңерекшеқиысыпкелуi. Адамның таланты музыкада, әдебиетте, ғылымда, техникадат. б. әрекеттердекөрiнедi. Таланттыңдамуыеңбекетебiлумен, еңбексүйгiштiкпентығызбайланысты. А. М. Горький “таланттыөсiретiннәрсе — iстiсүю” депбекерайтпаған. Творчестволыққызметтiңасқандарындыөкiлдерiнiңбарлыққуат-қабiлеттерiнiңбiрдейшарықтайтынкездерiболады. Мұндайдаолардыңсанасыбарыншаөткiрленiп, мейлiншеайқындалады, бақылампаздығыонансайын арта түседi, жазатыннәрсесiмұқиятәрi тез дайындалуменқабат, iштежетiлiппiседi. Бұл — адамталантыныңшарықтауыныңтамашабiркөрiнiсi. М. Әуезов “Абай жолының” кейiнгiүшкiтабынмашинкағақолмақолайтыпбастырған. Тек зорталаптыадамныңғанаосындай “керемет” қасиеттерiболады. Жазушы Ә. НұрпейiсовМухтардың талант ерекшелiгiнбылайшасуреттейдi: “Бiрдеүйiнебардым. Кабинетiнiңесiгiашыққапты. Мұқаң “Ақынаға” аталғанүшiншiкiтаптыжатқаайтыптұр... Оныңжүресiне, толқишығатынқоңырдауысышалқаршабыттұсындашалқитөгiлген аса бiлiмдi, көл-көсiркөрiнiстердi, адамжаныналаман - асырқылатынащы-тәттiшындықтарды, өлмес-өшпескөркемсөзге ай-налдырыпжатты. Десбермей бара жатқан ой тасқынынiрiккiсiкелгендей ара-тұрабiржөтелiпалады да, қайтадансөзмаржанынтолассызтоғытабередi”. Осы эпизод бiзгеүлкен талант иелерiнiңшығармалары оп-оңайөзiнен-өзiжазыласалатындайетiпкөрсетуiмүмкiн. Ал, шындығындабұларинеменқұдыққазғандайеңбектенедi. Аты-шулыақын-жазушылардың, ғалымдардыңқолжазбаларынкөрсек, олардыңбiржазғанынқайта-қайтаөңдейтiнiн, сан реткөшiрiпжазатынын, бiрсөзбенайтқанда, қажымай-талмайеңбекететiнiнжақсыбайқаймыз. Iзгiлiктi демократия кеңөрiсалғанқоғамдағанаталанттарыдамиалады, оғанжағдайжасауғамүмкiндiктуады. Сондықтанәрбiрадамөзiнiңжекеерекшелiктерiнебайланыстыаянбайеңбекетсе, үнемiоқыпүйренiп, iзденсеғанаөзiнiң, талантыншарықтатаалады. Жалқау, ерiншек, бейнетiкөпжұмыстыоншасүймейтiнадамдардан талант иесiшықпайды. Н. Островскийдiң: “бiздеталантсыз тек ерiншектерғана”деуiөтетауыпайтылғансөз. Тарихи-әлеуметтiкмаңызы бар творчество беретiнқабiлеттiлiктiңеңжоғарғытүрiданышпандықдепаталады. Қабiлеттiңкеңөрiстiлiгi, iс-әрекеттiңқоғаммүддесiментығызбайланыстылығы — данышпандықтыңнегiзгiбелгiсi. Данышпанадамөзiайналысқанәрекетсаласындабұрын-соңдыболыпкөрмегенжаңалықтарашыпотырады. Мәселен, жаратылыстануғылымысаласындағы Н. Коперник, Г. Галилей, Н. Ньютон, Ч. Дарвин, И. П. Палов, А. Эйнштейн, Н. Винер; әдебиеттарихындағы В. Шекспир, В. Гете, А. С. Пушкин, Л. Н. Толстой; музыкадағы В. Моцарт, Л. Бетховен, П. И. Чайковскийлеросындайадамдар. Ал Аристотель, Әл-Фараби, Леопардо да Винчи, М. В. Ломоносов, Ш. Уәлиханов, А. Құнанбаев, А. Байтұрсынов т. б. әртүрлiғылымсаласынанкөрiнгенэнциклопедиялықбiлiмдiданышпандарболды. Ақыл-ойықияғашарықтағанадамныңбәрiбiрдейданышпан бола бермейдi, нағызданышпандықәркезхалықтыңмүддесiнесәйкескелiп, әлеуметтiкпрогреспентығызбайланысыпжатады. Қабiлетадамнанәрекеттiңбiртүрiменайналысуғамүмкiндiкберетiнбейiмдiлiктебайқалады. Бейiмдiлiк пен қабiлеткөпжағдайлардабiргеболады. Өйткенiадамныңбiрнәрсегеқабiлеттiлiгiоныңбейiмдiлiгiнеорайқалыптасады. Бейiмдiлiк — адамныңбелгiлiбiрәрекетпенайналысуға бет бұрысы, оғанкөңiлiаууы, ояныпкележатқанқабiлеттiңалғашқыбелгiсi. Соныменқатар, бейiмдiлiкәрекеттiңбiрсаласына (сурет, музыка т. б.) әуестенушiлiктiкөрсетедi. Бейiмдiлiктiбаладақандай да бiрнышанныңбарлығынхабарлайтынбелгiдеуге де болады. жүктеу/скачать 0,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|