№1 дəрісбаян тақырыбы: Психология пəні, оның міндеттері мен əдістері
§ 1. Темперамент туралы теорияларға қысқаша шолу
жүктеу/скачать 10,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Снимок экрана 2022—11—28 в 17.15.15
| § 1. Темперамент туралы теорияларға қысқаша шолу
Темперамент туралы iлiм өте ерте замандарда пайда болған. Темпераменттiң негiзiн салған ежелгi грек дəрiгерi Гіппократ (б.з.д.460-377ж) темпераментке алғаш түсiнiктеме берiп, оны негiзiнен жүйке жүйесiнiң қасиеттерiмен емес, ағзада əр түрлi сұйықтықтардың (қан, шырын, сары жəне қара өт) бiреуiнiң басым болуымен байланыстырған. Ағзадағы осы сұйықтықтардың бiрiнiң басымдығы адамның темпераментiн анықтайды: қан басым болса-сангвиник, шырын басым болса- флегматик, сары өт басым болса- холерик жəне қара өт басым болса- меланхолик айқындалады деген. Немiс философы И. Кант темпераменттi екiге бөледi: 1) Сезiм темпераменттерi-сангвиник пен меланхолик жатса; 2) Iс-əрекет темпераменттерi – барлық темпераменттер жатады. Темпераменттердiң осы бөлiнiстерiне қысқаша тоқтала кетейiк: Сангвиник сезiм темпераментi- олардың сезiмдерi сырттай күштi көрiнгенiмен,терең жəне тұрақты емес. Меланхолик сезiм темпераментi- сырттай күйзелiстерi онша күштi емес, бiрақ iштей терең, əрi ұзақ болып келедi. Сангвиник iс-əрекет темпераментi – оптимист, сенiмi мол, қалжыңбас. Ол тез ашуланып тез қайтады, көп уəде бередi, бiрақ оларды кейде орындай алмайды. Сангвиник жаңа таныс емес адамдармен тез тiл табыса алады, жақсы пiкiр-таласқа түседi, ол үшiн барлық адамдар дос болып келедi. Оның негiзгi ерекшелiгi көмекке əр кезде дайын болатындығы мен ақ көңiлдiлiгi. Оны ақыл-ой жəне дене жұмыстары тез шаршатады. Меланхолик iс-əрекет темперамент – себебi ол сангвиникке қарама-қарсы, көңiл-күйi төмен адам. Мұндай адамдардың iшкi өмiрi күрделi, олар өзiне қатысты барлық нəрселерге үлкен мəн бередi, сезiмтал жанды, əрi уайымшыл болып келедi. Меланхолик ұстамды жəне уəде бергенде абай болады, орындай алмаса уəде бермейдi. Берген уəдесiн орындай алмағанда көп қиналады. Холерик iс-əрекет темпераментi- себебi ашуланшақ адам. Мұндай адам өте қызба жəне ұстамсыз. Егер де онымен бəтуаға келер болса тез қайтып, жұмсарады. Оның қимылдары тез, бiрақ ұзақ емес. Флегматик iс-əрекет темпераментi-себебi суық адам. Ол күрделi белсендi жұмыстан гөрi, қол бостылықты қалайды. Оны ашуландыру қиын, бiрақ ашуланса ұзаққа созылады. И.Канттың топтастыруы бойынша темперамент тек адам мiнез-құлқы мен психикасының динамикалық ерекшелiктерiне ғана сүйенiп қоймай, мiнезге де байланысты болады. Себебi ересек адам психологиясында темперамент пен мiнез ажырағысыз. Сонымен қатар, темперамент қасиеттерi əлеуметтiк ортадағы адамдардың əрекеттерiмен тығыз байланысты. Темперамент түрлерiн жақсы немесе жаман деп бөлуге болмайды. Олардың əр қайсысының жақсы жəне жаман жақтары бар. Мысалы: сангвиниктер тез реакциялы, өмiрдiң өзгеруiне тез бейiмделедi, жұмыстың басталу кезеңiнде жоғары жұмыс қабiлеттiлiгi басым,бiрақ соңына қарай қызығушылығының тез өзгеруiнен, тез шаршайтындықтан жұмыс қабiлеттiлiгi төмендеп кетедi. Меланхоликтер керiсiнше, жұмысқа баяу кiрiсiп, ұзақ уақыт бойына жұмысқа деген төзiмдiлiгiн сақтайды. Олардың жұмыс қабiлеттiлiгi жұмыс басында емес, ортасы мен аяғында басым болады. Сангвиниктер мен меланхоликтер жұмыстарының сапасы бiрдей, айырмашылықтары əр кезеңдегi жұмыс динамикасында. Холерик аз уақыттың iшiнде ойы мен iс-əрекетiн жинақтай алады, бiрақ ұзақ жұмыс барысында төзiмдi емес. Флегматиктер керiсiнше, тез жинақтала алмайды, бiрақ жұмыста ұзақ жəне мақсатына жеткенше белсендi бола алады. Немiс психологы В.Вундт темпераменттi екi топқа бөлген: 1) Эмоциясы күштi темпераменттер. 2) Эмоциясы əлсiз темпераменттер. Немiс анатомы Гейне темпераменттiң түрлiше болып келуi жүйке жүйесiнiң тонусына байланысты деген. Орыс педагогы Лесгафт темпераменттер қан тамырларының жуандығы мен кеңдiгiне байланысты дедi. Римнiң атақты дəрiгерi К.Гален темпераменттiң физиологиялық ерекшелiктермен қоса, психологиялық, тiптен адамның адамгершiлiк қасиеттерiне қатысты сапалармен байланысты деп түсiндiрдi. В.Д.Небылицин темпераменттiң үш негiзгi компоненттерiн бөлiп қарастырды. Олар: 1) индивидтiң белсендiлiгi; 2) оның моторикасы; 3) эмоционалдылығы. Бұл компоненттер құрылысы жəне психологиялық көрiну формалары жағынан əр түрлi. Бұл жерде үлкен орынды индивидтiң белсендiлiгi алады. Оған шаршау, инерттiлiк, енжарлық т.б. жатады. Ал, моторикаға қозғалыс тездiгi мен күштiлiгi, эмоционалдылық көңiл-күй, аффект,сезiм т.б.жатады. жүктеу/скачать 10,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|