1. Жаппай саяси қуғын сүргін-Қазақстан тарихындағы ең мұңды беттердің бірі
жүктеу/скачать 17,07 Kb.
|
бөж 13
|
1.Жаппай саяси қуғын – сүргін-Қазақстан тарихындағы ең мұңды беттердің бірі. Кеңес үкіметі іс жүзінде республиканы әскери тұтқындарды азаптау камерасына айналдырды, оның аумағында ең ірі лагерьлер – Карлаг, Степлаг, АЛЖИР, сондай – ақ лагерлердің Бас басқармасы-Гулагтың басқа да құрылымдары орналастырылды. Ресми статистика көрсеткендей, қуғын-сүргін жылдары Қазақ лагерьлеріне 5,5 миллион адам жер аударылған, бірақ кейбіреулері басқа сандарды келтіреді. Мәселен, ресейлік тарихшы Рой Медведев репрессия құрбандары әлдеқайда көп – қырық миллионға жуық адам! Тарих институтының ғалымдары қайғылы дәуірді зерттеуді жалғастыруда. Қазақстанда 1921 жылдан 1954 жылға дейін саяси себептер бойынша 100 мың адам сотталып, оның 25 мыңы атылды. . . Тоталитарлық биліктің қалыптасуының табиғи нәтижесі репрессивті машинаның ашылуы болды. Орталық саясатының дұрыстығына күмән келтірген «Алаш» партиясы мүшелерін саяси қудалау күшейе түсті. Республиканың құқықтары өрескел бұзылды, қазақтардың ұлттық ерекшеліктері мен мүдделері ескерілмеді. Голощекинмен қысым саясаты күшейе түсті. Кіші Қазан төңкерісінің саясаты 1937-1938 жылдардағы апаттар мен жаппай қуғын-сүргінге әкелді. 1927-29 жылдары әртүрлі сылтаулармен «қайта құрулармен» келіспейтіндер республикадан – Нұрмақов, Рысқұлов шығарылды. Халық ағарту комиссары Сәдуақасов қызметінен босатылды. 20-шы жылдардың аяғында. күдік пен ұру кең таралды. 1928 жылы Алаш Орданың бұрынғы басшылары Дулатов, Жұмабаев, Аймауытов сияқты зиялылардың басым бөлігі қуғын-сүргінге ұшырады. Бұл уақытта жауларды іздеу басталады, шахталардағы кездейсоқ оқиғалар олардың айла-амалдарымен түсіндіріледі, қылмыстық істер жасалды, партиялық ұйымдар тазартылды. Көптеген лагерьлер құрылды – Сазлаг, Карлаг, Алжир және басқалары. Қуғын – сүргінге ұшырағандардың туыстарына жұмысқа тұру, мектепке бару қиын болды-қайда барса да, олардың артында «әкесі Отанына опасыздық жасады»деген сөздер тыныш естілді. Осы жылдар ішінде заңсыз қуғын-сүргінге ұшырағандардың балалары мен немерелері әділеттілікке қол жеткізді. Тек біздің заманымызда, соңғы жылдары, көптеген адамдар аталары мен әкелерінің ащы тағдыры туралы білді. Саяси тұтқындар үшін еңбекпен түзету лагерлерінің тұтқыны болған адамдар үшін қырғынның қорқынышты сәті біраз уақытқа созылды. Тұтқындар Тікенді сым сарайларында ұсталды. Күн сайын саяси тұтқындар бір-бірден «картоп қазу»үшін экспортталды. «Дала жұмыстарынан» кейін ешкім оралмайтынын бәрі білді. «Картоп қазу» өлім жазасын білдіреді. Олар ұзақ уақыт бойы пікірлестер ұйымының пайда болуынан қорқып, бір жерде сақталмады. 2.Қазақстанда ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі әлеуметтік-саяси, қоғамдық-саяси және рухани-мәдени өзгерістердің нәтижесінде Алаш қозғалысы өмірге келген еді. Қозғалыстың басты тірегі 1917 жылы шілдеде құрылған жалпыұлттық «Алаш» партиясы еді. Қазақтың ұлттық-демократиялық зиялыларының көрнекті өкілдері Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Мұстафа Шоқай, Мұхаммеджан Тынышбай, Міржақып Дулатұлы т.б. ондаған қайраткерлер 1905-1917 жылдары осынау бірінші жалпыұлттық саяси ұйымды құру жолында көп күш жұмсады. Қоғамдық-саяси өмірге араласа бастағанда «Алаш» партиясы өзінің негізгі міндеттерін екі мақсатқа жету: 1) қазақ халқын отарлық езгіден азат ету; 2) қазақ қоғамының дүниежүзілік мәдени қауымдастыққа енуін қамтамасыз ету деп жариялады. Өзінің саяси табиғатына сай «Алаш» партиясы әртекті қазақ ұлттық-демократиялық зиялылардың саяси ұйымы болды. Қазақ «Үш жүз» социалистік партиясы ұсақ буржуазиялық сарындағы ұлттық саяси ұйым еді. Партия большевиктерге ниеттес бағыт ұстап, «Алаш» партиясына Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінің көптеген мәселелері бойынша негізгі қарсылас болды. Партияның негізін 1917 жылы 17 қарашада Мұқан Айтпенов қалады. Бастапқы кезеңде басшылық орталықтың құрамына К. Тоғысов, Ш. Әлжанов, А. Досов, И. Қабеков енді. Партияның орталық баспасөз органы «Үш жүз» газеті болды. «Үш жүздің» саяси көзқарастары «Алаш» партиясының саяси көзқарастарына үш өзекті мәселенің тқңірегінде алшақтанды: 1) қазақ облыстары автономиясының сипаты; 2) жер мәселесін қайта қарау; 3) дін мен мемлекеттің өзара қарым-қатынасының сипаты. Партияның идеялық бағыты большевиктік қағидалардың күшті ықпалында болды. Партия басшылығына Петроградтағы Қазан төңкерісінен кейін К. Тоғысовтың келуімен «Үш жүздің» саяси қағидалары елеулі өзгерістерге ұшырады. Өз қызметінің бастапқы кезеңінде үшжүзшілер социал-революционерлер партиясымен одақтасу бағытын ұстанса, ал 1918 жылдың қаңтарынан бастап жергілікті жерлерде Кеңес үкіметін орнату мен нығайту жұмысына белсене араласа бастады. 1918 жылдың басынан бастап үшжүзшілер басқа қозғалыстарға қарсы күрестегі большевиктердің сенімді одақтасына айналды. Осының бәрі большевиктік ұйымдардың белсенді материалдық және рухани қолдауы жағдайында өтті. Белгілі бір әлеуметтік негізі мен айқын бағдары болмаған, сөйтіп елеулі саяси күшке айнала алмаған «Үш жүз» 1918 жылдың жазында тарап кетті. 3.1917 ж. жазының соңы мен күзінің бас кезінде бүкіл Ресейдің жер-жерінде бұқараның Уақытша үкіметке деген қарсылығы өсе түсті. Уақытша үкіметтің халық күткен аграрлық мәселені шеше алмауы, езілген халықтарға өзін-өзі билеуі немесе автономия алу мәселесін күн тәртібіне қоюға тырыспауы, жұмысшыларға 8 сағаттық жұмыс күнін енгізу сияқты көкейкесті мәселелерді шешпеуі халық наразылығын одан әрі күшейтті. 1917 ж. жазының соңы мен күзінің бас кезінде бүкіл Ресейдің жер-жерінде бұқараның Уақытша үкіметке деген қарсылығы өсе түсті. Бұл Кеңестердегі большевиктердің ықпалының артуына жағдай жасады. Ал Корнилов бүлігінің талқандалуы большевиктер беделін біржола көтерді. Осындай жағдайда большевиктер партиясы 1917 жылғы шілде оқиғасынан кейін алынып тасталған “Барлық билік Кеңестерге берілсін” деген ұранды қайта көтерді. Енді бұл ұран қарулы көтеріліске, Уақытша үкіметті құлатуға, пролетариат диктатурасын орнатуға бағытталды. 1917 ж. 24 қазанда (6 қарашада) Петроградта қарулы көтеріліс басталды. Келесі күні көтерілісшілер қаланың ең маңызды объектілерін басып алды. 1917 ж. 25 қазанда (7 қарашада) Әскери-революциялық комитет Уақытша үкіметтің билігінің жойылғандығын жариялады. Осылайша Қазан төңкерісі жеңіске жетті. Қазан қарулы көтерілісінің Петроградта жеңіске жетуі, сондай-ақ Қазақстанмен іргелес Ташкент, Омбы,Орынбор, Астрахань тәрізді ірі қалаларда Кеңес өкіметінің орнауы Қазақстанда да биліктің Кеңестердің қолына өтуіне ықпал етті. Алайда Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату төрт айға, 1917 ж. соңынан 1918 ж. наурызына дейін созылды. Бұл процесс аймақтың әлеуметтік–экономикалық және мәдени баяу дамуымен, ұлтаралық қатынастардың күрделілігімен, жұмысшылар мен большевиктік ұйымдардың аздығымен шиеленісе түсті. Кеңес өкіметінің Қазақстанда орнауына Ленин бастаған большевиктердің халыққа бейбітшілік, жұмысшыларға зауыт пен фабрика, шаруаларға жер, ұлттар мен ұлыстарға теңдік пен бостандық беру жөніндегі уәдесі өз септігін тигізді. Кеңес үкіметін орнатуға Орал, Жетісу, Сібір, Орынбор казак әскерлері мен құлаған Уақытша үкіметтің жақтастарының табанды қарсылық көрсетуі жағдайды одан әрі шиеленістіре түсті. 4.1919 жылы 19 қыркүйекте Орынбордың Қазақ өлкесіне қосылуы туралы шешім қабылданды, 1920 жылы 7 шілдеде Орынбор республика құрамына кірді, 1920 жылы 20 тамызда Қырғыз (Қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік республикасын құру туралы декрет шықты, Астанасы: Тұңғыш астана Орынбор қаласы 1920-1924, содан кейін Ақмешіт (Қызылорда), 1929-1997 жылдарда Алматы, Аумағы - Семей, Ақмола, Торғай, Орал облыстары, Манғышлақ уезі, Красноводск уезінің бір бөлігі, Астрахань губерниясының бір бөлігі, 1920 жылы 4 қазанда Орынборда Қырғыз (Қазақ) АКСР Кеңестерінің Құрылтай сьезі өткізілді, Қырғыз (Қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы жарияланды, Жоғарғы Атқару Комитеті, төрағасы - Меңдешев, Халық Комиссарлары Кеңесі, төрағасы - Радус-Зенькович, Қырғыз (Қазақ) АКСР-нің құрылуының тарихи маңызы - Қазақ халқының ғасырлық арманы орындалуының көрінісі, Отаршылдыққа қарсы күрестің нәтижесі, Ұлттық қайта өрлеу жолындағы алғашқы қадам 2 - Қазақ жерлерінің Қазақ АКСР құрамына біріктірілуі, Арнаулы комиссия құрылып, республика шекарасын белгілеумен айналысты, Бұл өзгерістер кезінде әр түрлі көзқарастар туындады - Қазақ өлкесіне Ақмола, Семей, Орал облыстарының қосылуына қарсылық, Республика құрамына Омбы облысын, Орта Азияның көп бөлігін, Барнаул уезін, Алтай өлкесін қосу, Қазақ зиялылардың араласуымен - Қостанай аймағын республика құрамына қосу қажеттігін Ахмет Байтұрсынұлы мен Мұхаммеджан Сералин жан-жақты дәлелдеді, Батыс Сібірге еніп келген Ақмола мен Семей облыстарын өлке құрамына енгізу мәселесі 5 рет қаралып, Бөкейханов, Байтұрсынұлы, Ермеков, Сералиндердің тарихи деректемелерінен кейін ғана шешілді, 1921 жылы Ақмола және Семей облыстары Сібір ревкомы қарамағынан ҚазАКСР-не берілді, 1921 жылы Жайық, Ертіс өзендері бойындағы бұрын қазақтар иеленіп келген 10 шақырымдық өңір қазақ халқына қайтарылды жүктеу/скачать 17,07 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|