1 Пәннің мақсаттары мен міндеттерін тұжырымдаңыз. Ғылым дамуының негізгі кезеңдерін сипаттаңыз
жүктеу/скачать 4,25 Mb.
|
| Эмбриональдық индукция — дамып келе жатқан ұрықтың бір бөлімдерінің (индукторлар) басқа бөлімдеріне (эффекторлар) тигізетін әсері. Ұрық дамуында эмбриогенездің жасушалық және генетикалық тетіктерімен қатар эмбриональдық индукциялардың да ролі зор.
Эмбриональдық индукцияны алғаш рет 1924 жылы неміс биологы Г.Шпеман қосмекенділер ұрығында көз бүршігінің эктодерма қабатынан пайда болуын зерттеу кезінде ашқан. Егер ұрық эктодермасынан көз бастамасын алыс тастасақ көз бүршігі қалыптаспаған. Керісінше, ұрықтың бір бүйіріне көз бастамасын қондырса эктодермадан көз бүршігі пайда болған, ал қалыпты жағдайда одан тері эпидермисі түзілуі қажет болатын. Кейінірек Г.Шпеман хордомезодерманың эктодермадан орталық жүйке жүйесі бастамасының (жүйке тақтасының) пайда болуына индукциялық ықпал ететіндігін байқаған. Бұл құбылысты ол алғашқы эмбриональдық индукция, ал индуктор-хордомезодерманы ұйымдастырушы деп атаған. Дамушы ұрықтың кейбір бөлімдерін кесіп алып оларды бөлек-бөлек не бірге ұрықтың басқа жерлеріне қондыру негізінде эмбриональдық индукцияның көптеген омыртқасыз және барлық омыртқалы жануарлар арасында кең таралған құбылыс екендігі анықталды. Эмбриональдық индукция құбылысы тек компонетті эффектор жасушалары, яғни индукция ықпалын қабылдауға қабілетті және тиесілі кері жауап бере алатын жағдайларда ғана жүзеге асады. Детерминация анықтау (лат. determinatio-шектеу, анықтау), жасырын дифференциация, қасиеттердің пайда болуы, мүшелер мен тіндердің морфологиялық тұрғыдан ерекшеленетін бет белгілерінің пайда болуының алдындағы кезеңдерде дамушы ағзаның бөліктері арасындағы айырмашылықтар. Термин "Д. (1900 жылы К. Гайдер ұсынған) бағалау үшін де қолданылады морфогенетикалық. жасушалық материалдың қасиеттері, сондай-ақ процестерді белгілеу үшін, нәтижесінде D күйіне жетеді, жасуша материалы сатыдан бастап детерминирленген болып саналады, к-да ол алғаш рет бөтен жерге трансплантациялау кезінде ағзаға дифференциациялану қабілетін анықтайды.одан қалыпты түрде пайда болады. Тірі эмбриондардағы тәжірибелерде (эмбрионның бөліктерін ерекше жерге алып тастау және трансплантациялау, сондай-ақ оларды морфологиялық тұрғыдан ерекшеленетін белгілер пайда болғанға дейінгі кезеңнен бастап тұзды ерітінділерде өсіру) әр түрлі органдар мен тіндердің Д.примордиясының кезеңдері және эмбриогенездегі және регенерациядағы детерминантты факторлар туралы мәліметтер алынды. D. процесі Жасушалардың миграциясы - немесе жасушалардың орың ауыстырудың онтогенез процесінде үлкен рөлі бар, ол генетикалық бақылаудың және қошаған жасушалармен ұлпалар әсерінің қол астында болады.Жасушалар миграциясының бұзылуы туа біткен ақаулықтарына ,яғни мүшелердің толық жетілмеуімен гетеротопияларға әкеліп соқтырады . Мысалы ,нейропласттар миграциясының бұзылуы ақ затта сұр зат аралықтарының пайда болуына ,микро және макрогирия,полигерия,агирияға әкеледі(микрогирия мен полигерия –үлкен ми сынарларыңда көп және анамальды орналасқан қан тамырлар;макрогерия (пахигерия )- қатпарлардың жуандауы; агирия-үлкен ми сынарлардың ирімдерімен оиыстарның болуы(тегіс ми). Жасушалардың сұрыпталуы және олардың тандамалы (адгезиясы) қалыпты дамуды қамтамасыз етіп ,морфогензде манызды рөл атқарады және генетикалық бақылаумен қоршаған жасушалар әсерінің бақылауында болады .Ісік жасушалардың метастозға қабілеттілігі тандамалы адгезияның бұзылуына байланысты. Дифференциация бастапқы бірдей немесе бірдей элементтен тұратын жүйені түрлі сапалы бөлімдерге бөлу. Д. жүйенің кеңеюі мен интенсификациясымен байланысты, және оның бөліктері арасында бөлу, жүйені интеграцияға сәйкес механизмдері даму жағдайы кезінде оның толық жұмыс істеуіне тиімділік береді. Д. бірнеше тұрғыдан қарастырылады: филогенетикалық Д., жалпы таксонды екі немесе бірнешеге бөлу, (мыс., адаптивті радиация, түртүзу). Түрдің Д. популяцияда табиғи ресурстарды түрдің толығымен тиімді қолдануына әкеледі. Морфофизиологиялық Д. эволюция үрдісі кезінде ағзада түрлі қызмет атқаратын түрлі сапалы мүшелердің пайда болуы; осындай Д. бір қалыпты кезеңдері биологиялық ұйымдасудың негізгі деңгейлеріне сәйкес келеді; бұл Д., морфофизиологиялық дамудың бір белгісі. 26билет 1 Микроскоппен жұмыс орындалу реті. Микроскоп қандай бөліктерден тұрады? Микроскоптың оптикалық жүйесінің құрылымын сипаттаңыз. Микроскоп (грек. mіkros – ұсақ және грек. skopeo – көремін) – жай көзге көрінбейтін нысандардың (немесе олардың құрылымдық бөліктерінің) бірнеше есе үлкейтілген кескінін алатын оптикалық прибор. Микроскоп бактериялар, органикалық жасушалар, майда кристалдар, қорытпалардың құрылымы, т.б. өлшемдері көздің көру мүмкіндігінен аз (ажыратқыш шамасы 0,1 мм-ге тең) нысандарды зерттеуге арналған. Микронысандардың пішінін, өлшемін, құрылымын, т.б. сипаттамаларын анықтауға, элементтерінің ара қашықтығы 0,2 мкм-ге дейінгі құрылымдарды ажыратып көруге мүмкіндік береді. Линзаның немесе екі линзадан тұратын жүйенің заттардың үлкейтілген кескінін беретін қасиеттері 16 ғасырдың өзінде белгілі болған. Микроскопты алғаш рет ғылыми - зерттеу жұмыстарына қолдану ісі жануарлар тіні мен өсімдік ұлпаларының клеткалық құрылысын анықтаған (1665) ағылшын ғалымы Р.Гук және Микроскоптың жәрдемімен микроорганизмдерді ашқан (1673 – 77) голланд ғалымы А.Левенгук есімдерімен байланысты. 1872 – 73 жылы неміс ғалымы Э.Аббе жасаған Микроскопта өздігінен сәуле шығармайтын нысандар кескінінің түзілу теориясы әр түрлі микроскопты зерттеу әдістерінің дамуына зор ықпал етті. Микроскопта келесі бөліктер ажыратылады: 1) оптикалық; 2) механикалық; 3) жарық қабылдайтын бөлік (1-сурет). Оптикалы бөліміне оқуляр және объектив жатады. Бұлар микроскоптың ең басты бөлімі болып табылады Оқуляр дегеніміз зерттеушінің көзіне бағытталған үлкейтіп көрсететін бірнеше линза. Окуляр 5, 7, 10, 15 есе үлкейтіп көрсетеді. Объектив дегеніміз объектіге немесе зерттейтін затқа бағытталған линзалар жүйесі. Объектив 8, 20, 40, 90 есе үлкейтіп көрсетеді. Микроскоптың жалпы неше есе үлкейтіп көрсеткен көрсеткіштерін өзара көбейту қажет. Миқроскоптың механикалық бөлімі оптикалық және жарық бөлімдерін байланыстырып тұрады. Механикалық бөлімдеріне штатв, тубус, макровинт, препарат қоятын орындық, револьвер, конденсор винті жатады. Микроскоптың жарық қабылдайтын бөліктеріне айна мен конденсор жатады. Айна микроскоп штативының төменгі тұсында орналасқан. Ол жарық сәулелерін зерттейтін объектіге бағыттайды. Айна бір жағы ойыс, ал екінші жағы тегіс болады. Конденсор айнадан түсетін жарықты шоғырландырып, зерттейтін затқа түсіреді. Микроскоппен жұмыс істеу ережелері. Микроскопты ыңғайлап, сол жаққа қойыңыз. Айнаның ойыс жағын жарық түсетін жаққа бағыттаңдар. Револьверді айналдырып, 8 есе үлкейтіп көрсететін объективке (кіші) қойыңыздар. Кіші объектив пен препарат орналасатын орындықтың аралығы 1 —1,5 см болу керек. Айнаны ептеп қозғап біркелкі түсетін жарықты табыңыздар. Преператтың кішкентай шынысын жоғары бағыттап орналастырып, микроскоппен қараңыздар. Макровинтпен тубусты жоғары немесе төмен түсіріп, препарат-тың біркелкі боялғанын көресіздер, жақсы және ашық көрінетін тұсына қойыңыздар. Фокусын өзгертпей кіші объективтен, үлкен объективке көшіріңіздер. Микровинтті ақырын бұрап, препараттың өте анық көрінетін тұсын табыңыздар. Препаратты ақырын қолмен жылжытуға болады. Препаратты зерттеп болған соң үлкен объективтен кіші объективке көшіріңіздер. Микроскоппен жұмыс істеп болғаннан кейін оны сәлфеткамен жауып қойыңыздар. Гистотехника. Препарат дайындау әдістері. Гистологияда әр түрлі зерттеу әдістері қолданылады. Өте жиі қолданылатын әдістердің бірі—негізгі немесе классикалық микроскоптық зерттеу. Бұл әдісті қолдану үшін, зерттейтін объектілердің (мүше, ұлпа) өте жұқа келген кесінділерінен препарат дайындау керек. Препарат дегеніміз — төсеніш әйнегі мен жабын әйнектің ортасына орналасқан, өте жұқа (мүшеден немесе-ұлпадан) алынған және боялған кесінді. Препарат дайындау өте күрделі іс. Оны дайындау үшін мүшелерден (органдардан) алынған кішкентай бөлшектер бірнеше дайындау кезеңдерінен өту қажет, яғни гистологиялық препарат дайындау үшін келесі кезеңдерден өту керек: 1. Фиксация (тығыздап бекіту). 2. Сумен жуу. 3. Құрғату. 4. Парафинде немесе целлоидинде қатайту. 5. Кесінділер дайындау (микротоммен кесу). 6. Кесінділерді бояу. 7. Бальзамға салу. Тығыздап бекіту үшін әр түрлі мүшелерден алынған бөлшектерді фиксатор сұйықтарға салады. Тығыздап бекіту үшін көбірек қолданылатын заттар: а) 5—10% формалин; ә) этил спирті; б) сұйық азот; в) осмий қышқылы және тағы басқалары. Мүшеден алынған кішкентай бөлшектерді жоғарыда айтылған қосынды ерітінділеріне салып, оларды тығыздап бекітеді (материалды фиксациялау). Бөлшектердін көлемі 0,5—1,2 см болу керек. Келесі кезең сумен жуу. Ол үшін бөлшектерді бір ыдысқа салып, ағын сумен жуамыз. Содан сон, құрғатамыз. Судан толық арылу үшін бірнеше спирттерден (60°, 70°, 80°, 90°, 100°) өткізеді. Одан кейін ұсақ бөлшектерді балқытылған парафинге немесе ерітілген целлоидинге салып қатайтып, төрт бұрышты ағаш блоктарга бөлшектерді бекітеді. Бөлшектерді өте жұқа (қалыңдығы 1 — 1,5 мкм) микротом көмегімен кесіп кесінділерді дайындайды. Дайын кесінділерді бояу тәсілдері: а) гематоксилинге салып 3—5 мин боялады; ә) сумен жуылады; б) эозинмен 3—5 мин. боялады; в) сумен жуылады; г) төсеніш әйнегіне салынып үстіне глицерин тамызылады; д) жабын шынысымен жабылады. Бөліктері 1 — штатив непзі, 2 — штатив колонкасы, 3 — тубусұстатқыштың басы, 4 — еңкіш тубус, 4 — еңкіш тубус, 4-еңгіш тубустың кеңейген бөлімі,5-микромеханизмдер қорабы, 6 — револьвер жүйесі, 7 — микроскоп орындығы, 8 — макрометрлік винт, 9 — микрометрлік винт, 11—окуляр, 12 — объективтер, 13 — айна, 14 — конденсор. 2Биологиялық мембраналардың жалпы құрылымын сипаттаңыз. Олардың химиялық құрамы қандай? Цитоплазмалық мембрана қандай функцияларды орындайды? Биологиялық мембрана — жасушаның және жасуша ішіндегі бөлшектердің (ядро, митохондрия, хлоропластар, пластидтер) бетінде орналасқан молекулалық мөлшердегі (қалыңдығы 5 — 10 нм), ақуызды-липидтік құрылымды жұқа қабықша. Биологиялық мембрана фосфолипидтік құрылымына байланысты өткізгіштік қасиетіне ие, яғни жасушада тұздардың, қанттың, амин қышқылдарының, иондардың, т.б. заттардың алмасу өнімдерінің концентрациясын, олардың тасымалын және алмасуын реттейді. Клетканың протоплазмасын қоршап тұрған биологиялық мембрана жасушалық мембрана деп аталады. Клеткалық мембрана қос қабатты ақуызды-липидті молекулалардан тұрады. Биологиялық мембрананың құрылымы мен ерекшелігі туралы нақты ғылыми мәліметтер 20 ғасырдың басында белгілі болды. 1902 ж. неміс ғалымы Э. Овертон мембрананың құрамында май тектес заттар болады деген пікір айтты. 1926 ж. америкалық биологтар Э. Гортер мен Ф.Грендел адам эритроцитінің қабықшасынан сол затты бөліп шығарды. Ал 1935 ж. ағылшын ғалымдары Л.Даниелли мен Г.Даусон және америкалық биолог Дж. Робертсон биологиялық мембрананың құрылымдық моделін ұсынды. Кейін электрондық микроскоп және рентгендік анықтау әдістерін қолдану нәтижесінде жасушаның барлық бөліктеріндегі биологиялық мембрана табиғатының ұқсас болатыны анықталды. Биологиялық мембрана — аса күрделі құрылымды зат. Оның құрамында ферменттік белоктар, ерекше рецепторлар, электрондарды тасымалдаушы, энергияны өңдеуші құрылымдар сонымен қатар гликопротеиндер мен гликолипидтер болады. Мембраналық белоктардың көпшілігі мембрананы тесіп өтіп орналасса, ал кейбірі оған жартылай ғана еніп немесе жанасып жатады. Мембраналық белоктар түрлі қызмет (мысалы, гликопротеиндер антиген рөлін) атқарады. Кейбір химиялық реакциялар (мысалы, хлоропластарда жүретін фотосинтездің жарық реакциялары немесе митохондриидағы тотыға фосфорлану процесі) биологиялық мембрананың өзінде жүреді. Сондай-ақ, биологиялық мембрана жасушаны қоршап, сыртқы ортадан оқшаулауы арқылы жасушаның морфологиялық тұтастығын сақтайды. 3 Бөлшектену процесін сипаттаңыз. Бөлшектенудің қандай түрлері бар? Бөлшектену (лат. flssio — бөлшектену) — ұрықтанған біржасушалы организмнің (зиготаның) митоз арқылы бөлініп, көпжасушалы ұрыққа (бластулага) айналуының эмбриондық кезеңі. Бөлшектену кезінде пайда болған жасушаларды бластомерлер деп атайды. Бөлшектенудің белгілі кезеңіне дейін бластомерлер саны көбейгенмен, зиготаның мөлшері өзгермейді. Бластомерлер бөлінген сайын, олардың саны көбейіп, мөлшері кішірейе береді. Мұндай ұрықты — морула (лат. morum — тут ағашының жемісі, пішіні тут ағашы жемісіне ұқсас) дейді. Бөлшектену кезеңі — бластуланың (қуысы сүйыққа толған көпжасушалы ұрықтың) түзілуімен аяқталады. Пішініне байланысты бластула әртүрлі жануарларда түрліше аталады: ланцетникте — целобластула (қуысты бластула), қос мекенділерде — амфибластула (қосмекенді бластуласы), бауырымен жоргалаушылар мен құстарда және жұмыртқа салушы сүтқоректілерде — дискобластула (пішіні дөңгелек дискіге ұқсас бластула), басқа сүтқоректі жануарларда — бластоциста (стерробластула — көпіршікше бластула) деп аталады. [1] Бөлшектенудің екі түрі болады: 1) толық бөлшектену (голобластикалық); 2) жартылай бөлшектену (меробластикалық). Толық бөлшектену біркелкі (теңіз кірпілерінде, ланцетникте) жəне біркелкі емес бөлшектену (қосмекенділерде) болып бөлінеді. Жартылай бөлшектену: диск тəрізді бөлшектену (құстарда, бауырмен жорғалаушыларда) жəне зиготаның беткі бөлшектенуі болып бөлінеді (бунақденелілерде). Бөлшектену нəтижесінде бластула құралады (18 сурет). Бластуланың қабырғасы бластодерма деп аталады. Ішіндегі қуысын бластоцель дейміз. Бластуланың үстіңгі анималдық жағы – төбесі болады, астыңғы вегетативтік жағы – түбі. Бөлшектенудің толық біркелкі бөлінуінен целобластула пайда болады. Ол дөңгелек (тікентерілілер, ланцетник) немесе созылған (кейбір ішекқуыстылар) пішінді үлкен бластоцелі бар бірқабатты бластула. Толық біркелкі емес бөлінуден амфибластула пайда болады. Майда (анималдық) жəне ірі (вегетативтік) бластомерлерден құралған, бірақ бластодермасы көпқабатты бластула түрі. Губкаларда, сирекқылтанды құрттар мен амфибияларда кездеседі. Жартылай бөлінуден – дискобластула пайда болады. 4 Онтогенезде дамудың маңызды кезеңдерін келтіріңіз. Дамудың маңызды кезеңдері туралы түсінік, мысалдар Онтогонез– организмнің жеке дара дамуы. Онтогенез ұрық болып түзілуінен бастап, тіршілігінің соңына дейінгі барлық өзгерістердің жиынтығы. Онтогенез терминін неміс биологы Э.Геккель үсынған (1866). Онтогенез барысында дамып келе жатқан организмнің жеке мүшелері өсіп, жіктеледі және бірігеді. Осы күнгі көзқарастар бойынша Онтогенезге бастау болатын жасушаның ішінде организмнің одан әрі дамуын анықтайтын белгілі бір тұқым қуалаушылық бағдарламасы – код түріндегі мағлұмат сақталады. Бұл бағдарлама бойынша Онтогенез барысында ұрықтың әрбір жасушасындағы ядро мен цитоплазманың әсерлесуі; сондай-ақ, ұрықтың әр түрлі жасушалары мен жасуша кешендерінің өзара әрекеттесулері жүзеге асады. Тұқым қуалау аппараты өзіндік белок молекулаларының синтезделуін кодтау (белгілеу) арқылы морфогенетикалық процестердің жалпы бағытын ғана анықтайды, ал олардың нақтылы жүзеге асырылуы белгілі дәрежеде (тұқым қуалаушылық нормасы шеңберінде) сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді болады. Организмдердің әр түрлі топтарында Онтогенездің тұқым қуалаушылық бағдарламасының мүлтіксіз орындалу деңгейі мен оның реттелу шегінің мүмкіншілігі мол. Реттелу кезеңдері Жануарларда Онтогенез процесін реттеуде жүйке және эндокрин жүйелері маңызды рөл атқарады. Олардың Онтогенезінде мынадай кезеңдер бар: ұрыққа дейінгі кезең (ол гаметогенез бен ұрықтанудан тұрады); эмбрионалдық кезең – жануарлар организмінің ұрықтанғаннан бастап (зигота), ұрықтың туғанға немесе жұмыртқадан шыққанға дейінгі даму, өсу, қалыптасу мерзімі; постэмбрионалдық кезең – жануарлардың туғаннан кейінгі өсу, есею, ұрпақ қалдыру, қартаю сатыларынан тұрады. Жануарлар Онтогенезінің: дернәсілдік, жұмыртқа салу және құрсақтық типтері бар. Сатылары Жоғары сатылы өсімдіктердің Онтогенезі төрт сатыдан тұрады: эмбрионалдық, ювенилдік, толықсып көбею және қартайып, тіршілігін тоқтату. Онтогенез барысында өсімдік жасушаларының, ұлпалары мен органдарының құрылымдық және функционалдық жетілуі жүріп, әр түрлі бөліктерінің арасындағы байланыстар күрделілене түсіп, өсімдік организмі біртұтас жүйе ретінде қалпына келмейтін өзгерістерге ұшырайды. Онтогенез сатыларының ретімен жүруін фитогормондар және өсімдік органдарының арасында толассыз жүріп жататын метаболиттер алмасу механизмі қамтамасыз етеді. 27билет 1 Митоздың биологиялық маңызы қандай? Митоздан басқа соматикалық жасушалардың бөлінуінің қандай түрлері бар? Олардың ерекшеліктері мен маңызы қандай? Митоздың биологиялық маңызы хромосома санының екі еселенуі және олардың жас еншелес жасушаларға тең бөлінуі.Митоз процесінде бір жасуша жаңа екі жасушаға бөлінуге даярлана бастаған шақта,хромосомаларда таңқаларлық өзгерістер байқалады.Әр хромосома ұзын бойына екіге бөлінеді және екі бөліктің екеуі де теңбе-тең генетикалық материал алады яғни хромосома жиынтығы тең болады. Интерфаза – жасушаның екіге бөлінуі аралығындағы дайындық кезеңі. Бұл кезеңде боялып бекітілген ядроның боялған жіңішке жіпшелерден тұратын торлы құрылымын байқауға болады.Интерфаза G1,S,G2 бөлім,кезеңдерінен тұрады. G1- кезеңінде жасуша ішінде метаболизм үдерісі қарқында жүзеге асады. S-кезеңінде жасушадағы генетикалық кодты сақтайтын ДНҚ репрликациясы болады яғни ДНҚ Екіеселенеді G2кезеңінде жасушадағы органойдтар екі еселенеді.Сонымен интерфаза кезеңінде жасуша Митозға толығымен дайындалады Митоз процесі 4 сатыдан өтеді: Профаза (көрiну) хромосома конденсациясынан басталып, жарық микроскопта хромосома жiпше тәрiздi құрылымдар болып көрiнедi. Әр хромосома қос паралель жатқан хроматидтерден (грек. түс, тәрiздi, ұқсас) тұрып, центромерлер (бөлiк) аймағында байланысады. Ядрошықпен ядро қабығы кезең соңында жоғалып кетедi, кариоплазма цитоплазма құрамымен араласып, миксоплазма (аралас) түзедi. Центриолилер жасушаның қарама - қарсы беттерiне ауысып, митоз ұршығы жiпшелерiн бере бастайды. Центромера аймағында ерекше белок кешендерi-кинетохорлар құрылады. Кинетохорларға ұршықтың кейбiр микротүтiкшелерi жабысатындықтан - кинетохорлар микротүтiкшелерi деп, жасушаның бiр полюсiнен екiншi полюсiне дейiн созылып орналасқан ұршық микротүтiкшелерiн - полюс микротүтiкшелерi, ал ұршықтан тыс жатып, жасуша ортасынан плазмалеммаға бағытталған микротүтiкшелердi - жұлдызша немесе нұр шашуы деп, атайды. Метафазада хромосомалар конденсациясы ең жоғары деңгейге сәйкес, митоз ұршығы экватор аймағына шоғырланып, метафаза тақташасын немесе аналық жұлдыз бейнесiн құрады. Анафазада хромосомалар бiр мезгiлде хроматидтерге бөлiне бастап, жасушаның қарама-қарсы полюстерiне 0,2-0,5 мкм/мин. жылдамдықпен ұршық микротүтiкшелерi бойымен беттейдi. Телофаза кезiнде жас жасушалар ядролары қайта құрылып, бөлiнуi тоқтайды. Жас жасушалардың конденсияланған хромосомалар айналасына көпiршiктер жарғақшаларынан кариолемма қайтадан қалпына келедi. Онымен қалыптасудағы ламина байланысады, қайта ядрошықтар пайда болады. Ядро бiртiндеп үлкейiп, хромосома шиыршықсыздануы күшейiп, хроматинге айналады. Сөйтiп жасуша цитоплазмасы екiге бөлiнiп (цитотомия-грек. қақ айыру; цитокинез-грек. қозғалыс деп аталады), қос жас жасуша пайда болады. басқа соматикалық жасушалардың бөлінуінің түрлері Митозды жоғарыда сипаттадық, екiншiсi, тiкелей бөлiну - амитоз. Бұлардан басқа жасушаның бөлiну түрлерiне мейоз, эндомитоз жатады. Амитоздағы бөлiну ұршықтың түзiлуiнсiз жүредi. Хромосома шиыршықтанбайды, ядро ұзарып, ортасы жiңiшкерiп, тiкелей екiге бөлiнедi. Одан кейiн жасуша цитоплазмасы бөлiнiп, бiр жасушадан екi жасуша пайда болады. Кейде жасуша ядросы бiрнеше рет тiкелей бөлiнiп, ал цитоплазмасы бөлiнбей қалады. Онда жасушаның бiрнеше ядросы болады. Амитоздың - өндiру (генаративтi-жасап шығару; пайда болған жас жасушалар қайтадан митоз жолымен бөлiнiп, қалыпты қызметiн толық атқара алады), керi даму (өзгеру-дегенеративтi, жасушаның ыдырау, өлу процестерiне байланысты), қайта әсерленген (жауап, реактивтi-организмге қандай да болмасын әсерлер ықпалынан туады) түрлерi болады. Мейоз жыныс жасушаларының бiрiнен соң бiрi жылдам жалғасатын екi–жою, теңестiру бөлiнуi. Онда қысқа кезеңаралық болып, түзiлу кезеңi болмайды. Сондықтан екiншi бөлiну алдында ДНҚ қосарлануы жүрмейдi. Әр бөлiнуде про-, мета-, ана-, телофазалар болады. Мейоз митозға қарағанда өте ұзақ жүредi. Бiрiншi мейоз профазасының түрленуi өте күрделi өтiп, ұзақ уақыт алады. Кейiнгi бiрнеше күндерден жылдарға созылуы мүмкiн. 1-профазада ДНҚ молекуласының жекелеген бөлiгiнiң жаңадан пайда болған тiркестерiмен, бiр жұпқа жататын хромосомалар арасында үлескiлер алмасуы, рРНҚ, иРНҚ түзiлулерi, ядрошықтар белсендiлiгiмен сипатталады. Мұнда кариолемма сақталады. 1-профазада бес саты: лептонема, зигонема, пахинема, диплонема және диакинез болады. 1-метафаза ядро қабығының ыдырауынан басталады. Ядрошықтары жойылып, бөлiну ұршығының дамуы басталады. Хромосомалар экватор тақташасына шоғырланатындықтан, санауға қолайлы жағдай туады. 1-анафазада тек хиазмалар жоғалып, олар биваленттер ұшынан сырғып түседi, не болмаса метафазаның соңында үзiлiп қалады. Бұл кезең соңында хромосомалар саны әр полюсте гаплоидты болады. 1-телофазада хромосомалар полюске жетедi, ядро қалыптасады да, цитотомия басталады. Жас жасуша пайда болады. Қысқа кезеңаралықта мейоздың екiншi бөлiнуiне дайындық басталады. Мұнда ДНҚ, белок-гистондардың түзiлуi жүрмейдi, бiрақ қуат жиналады, бөлiну ұршықтарына қажет белок–тубулиндер түзiледi. Одан кейiн мейоздың екiншi бөлiнуi басталады, ол митозға ұқсас өтедi. 2 Бұлшықет ұлпасының даму көзі қандай? Жасушалар арасындағы арнайы жасушааралық байланыстар қалай аталады 'Бұлшықет ұлпасы (textus mus- cularis; лат. textus — ұлпа; лат. musculus — бұлшық ет) — адам мен жануарлар организмдерінде жиырылу қызметін атқарып, қимыл-қозғалыстарды іс жүзіне асыратын ұлпа. Омыртқалы жануарлар денесінде бұлшықет ұлпасының үш түрі болады. Олар: бірыңғай салалы ет ұлпасы, көлденен жолақты бұлшықет ұлпасы және жүрек бұлшықет ұлпасы. Бірыңғай салалы ет ұлпасы — пішіні үршық сабына ұқсас, екі ұшы үшкірленген, жуандау орта түсында бір ядросы болатын жолақсыз миоциттерден (ет жасушаларынан) тұрады. Ол ішкі мүшелердің, қан және лимфа тамырларының етті қабықтары мен қабаттарын түзіп, еріксіз жиырылады (оның жұмысын автономды вегетативтік жүйке жүйесі реттейді). Жолақты қаңқа бұлшықет ұлпасын бұлшықет талшықтары (миосимпласт) құрайды, ерікті жиырылады. Оның жұмысын сомалық жүйке жүйесі реттейді. Жолақты жүрек бұлшықет ұлпасы кардиомиоциттерден (жүрекет жасушаларынан) құралған, еріксіз жиырылады (жұмысын автономды вегетативтік жүйке жүйесі реттейді).[1] Бұлшықет ұлпасы миоциттері мен миосимпласттарындағы жиырылу процесін 16 асыратын протеин жіпшелері — миофибриллалар актин және миозин миофиламенттерінен құралған. 'Бұлшықеттер адам ағзасындағы әр түрлі қозғалыстарды қамтамасыз ететін тірек-қимыл жүйесінің белсенді бөлігі. Бұлшықетттер-бұлшықет ұлпасынан ,тығыз және кеуекті дәнекер ұлпалардан, қантамырлары мен жүйке талшықтарынан тұрады.Бұлшықет ұлпасын құрылысына қарай бірінғай салалы , көлденен жолақты, жүректің бұлшықеттері деп бөлінеді. Бірінғай салалы бұлшықет ішкі мүшелерді( ішек, қарын, қантамырлар, қуық т.б) астарлап жатады. Көлдене жолақты бұлшықет дейтін себебі бұлшықет талшықтары көлдененінен жолақтанып жатады. Талшықтарының пішіні цилиндр тәрізді, диаметірі-0,1 мм ,ұзындығы бірнеше ондаған мм-ге жетеді. Жүректің бұлшықеті құрылысы жағынан көлдене жолақты, қызметі жағынан бірінғай салалы бұлшықетке ұқсайды.Яғни оның жиырылуы адамның еркінен тыс болады Жасуша аралық байланыстар (контактлер): қарапайым байланыс, кілт түріндегі байланыс, тығыз байланыс, десмосомалық байланыс, саңылау арқылы байланыс (нексустар), синапстық байланыс (синапсы). 100% Жасушааралық байланыстар-ақуыздар көмегімен түзілген жасушалар арасындағы қосылыстар. Жасушааралық байланыстар жасушалар арасындағы тікелей байланысты қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, жасушалар бір — бірімен қашықтықта жасушааралық зат арқылы берілетін сигналдар (негізінен сигналдық заттар) арқылы өзара әрекеттеседі. Жасушааралық байланыстардың әр түрі белгілі бір ақуыздар есебінен қалыптасады, олардың басым көпшілігі трансмембраналық ақуыздар. Арнайы адаптивті ақуыздар жасушааралық байланыс ақуыздарын цитоскелетпен байланыстыра алады, ал арнайы "қаңқа" ақуыздары осы ақуыздардың жеке молекулаларын күрделі молекулааралық құрылымға біріктіре алады. Көптеген жағдайларда Ca2 + иондары ортадан шығарылған кезде жасушааралық қосылыстар жойылады. Жасушааралық қосылыстардың функциялары Жасушааралық қосылыстар ұлпалардағы жасушалардың жанасу орындарында пайда болады және заттардың жасушааралық тасымалдануы мен сигнал беру (жасушааралық өзара әрекеттесу), сондай-ақ жасушалардың бір-бірімен механикалық байланысы үшін қызмет етеді. Жасушааралық қосылыстардың түрлері Қарапайым жасушааралық байланыс кезінде жасуша мембраналары 15 - 20 нм қашықтықта біріктіріледі. Бұл байланыс сабақтас жасушалардың ең кең аймақтарын алады. Қарапайым қосылыстардың көмегімен жасушааралық кеңістіктерде заттардың тасымалдануына кедергі келтірмейтін әлсіз механикалық байланыс жүзеге асырылады. Қарапайым қосылыстың бір түрі - «құлып» типіндегі байланыс, көршілес жасушалардың билипидті мембраналары цитоплазманың бір бөлігімен бірге бір-біріне басылып, осылайша үлкен байланыс бетіне және күшті механикалық байланысқа қол жеткізіледі. Тығыз байланыс кезінде жасуша мембраналары мүмкіндігінше жақын, мұнда олар шын мәнінде бірігеді. Тығыз байланыстың рөлі - жасушаларды механикалық жабыстыру және заттардың жасушааралық кеңістіктер арқылы тасымалдануын болдырмау. Бұл аймақ макромолекулалар мен иондарды өткізбейді, жасуша аралықтарын сыртқы ортадан қорғайды. Тығыз түйіспелер, әдетте, эпителий бұл мүшелердің (асқазан сөлі, ішек шырыны) шектейтін эпителий жасушалары арасында пайда болады. Бұл жерлерде тығыз байланыстар периметрі бойынша әр жасушаны жауып тұрады, мембрана аралықтары болмайды, ал іргелес жасуша қабықшалары бір-біріне қосылады. Егер тығыз адгезия шектеулі аймақта пайда болса, онда адгезия орны (десмосома) пайда болады.Тығыз қосылудың ерекше жағдайлары - жабылу және адгезия аймақтары. Десмосома-бұл жануарлардағы жасушалардың (әдетте эпителий немесе бұлшықет тіндерінің) берік байланысын қамтамасыз ететін жасушааралық байланыстардың бір түрі. Десмос функциясы негізінен жасушалар арасындағы механикалық байланысты қамтамасыз етеді. Десмосомалардың 3 түрі бар-нүктелік (лат. macula adherens), белдемшелер (лат. zonula adherens) және гемидесмосомалар. Нүктелік десмосома-бұл екі іргелес жасушаның мембраналарын байланыстыратын кішкентай платформа (диаметрі 0,5 мкм-ге дейін). Бір жасушадағы нүктелік десмосомалардың саны 2000-ға жетуі мүмкін. Десмосомалар үйкеліс, созылу және басқа механикалық әсерлерге (эпителий жасушалары, жүрек бұлшықет жасушалары) ұшырайтын тіндердің жасушалары арасында түзіледі. Цитоплазмадан десмосомаларға аралық жіпшелер қосылады, олар цитоплазмада үлкен созылу күші бар желіні құрайды. Десмосомалар арқылы көрші жасушалардың аралық жіпшелері бүкіл ұлпаны қамтитын үздіксіз желіге біріктіріледі. Егер ұқсас құрылымның байланыстары жасушалар мен жасушадан тыс матрица арасында пайда болса, онда оларды гемидесмосомалар немесе жартылай дисмосомалар деп атайды. Нексус (саңылаулы байланыс)- ақуыз каналдары (коннексондар) арқылы организмдегі жасушалардың қосылу түрі. Саңылаулы контактілер арқылы электр сигналдары (әсер ету потенциалы), сондай-ақ кішкентай молекулалар (молекулалық массасы шамамен 1.000 Д дейін) жасушадан жасушаға тікелей берілуі мүмкін. Бұл арқылы саңылаулы контактілер плазмодесмалардан ерекшеленеді, олар арқылы макромолекулалар мен тіпті органоидтер тасымалдануы мүмкін. Синапстар-жасушааралық қосылыстардың ерекше формалары. Олар жүйке тініне тән және нейрондар арасында (нейронаралық синапстар) немесе Нейрон мен мақсатты жасуша арасында (нейромаскулярлық синапстар және т.б.) кездеседі. Синапстар-қозуды немесе тежелуді бір жасушадан екінші жасушаға бір жақты беруге мамандандырылған екі жасушаның байланыс аймақтары. Олардың қызметі-бұл жүйке импульсін нейроннан басқа жүйке жасушасына немесе мақсатты жасушаға беру. 3 Жұмыртқа цитоплазмасында кортикальды түйіршіктер деп аталатыны белгілі. Кортикальды түйіршіктер нақты қай жерде орналасқан? Олар жасушаның қандай компонентіне жатады? Кортикальды түйіршіктердің химиялық құрамы қандай? Кортикальды түйіршіктердің функционалдық мәні қандай? Кортикальды түйіршіктер - бұл жұмыртқа жасушаларында кездесетін реттеуші секреторлық органеллалар (диаметрі 0,2 мм-ден 0,6 мм-ге дейін) және ұрықтанудан кейін полиспермияны болдырмаумен байланысты. Овоцит ішінде қыртысты түйіршіктер қыртыстың бойымен, яғни жасуша орталығынан ең алыс аймақта орналасады. Овоциттің ерекшелігі – жасуша орталығы болмайды, сары уыз синтезі белсенді жүреді, пісіп-жетілу кезеңінде цитоплазманың шеткі ұшында мөлшері 1 мкм, саны 4000-дай кортикальді гранулалар пайда болады. Бұл гранулалардың құрамында гликозаминогликандар мен ферменттер бар Олар кортикальді реакцияға қатысып, овоциттерді полиспермия процесінен сақтайды. Жұмыртқа жасушасына бірінші сперматозоид енген соң, бірден оның үстіңгі жұқа қабығы бөлектеніп, ұрықтану қабығы пайда болып, кортикальды реакция жүреді. Осы реакцияның нәтижесінде басқа сперматозоидтар жұмыртқа жасушасына ене алмайды. Қосымша енген сперматозоидтар ӛзгеріске немесе ұрықты Өлімге алып келеді.Қалыпты жағдайда аналық гамета бір ғана сперматозоидпен ұрықтанады. Соның нәтижесінде ата-анасының белгілері бірдей дәрежеде тұқым қуалайды және хромосомалардың саны тұрақты сақталад 4 Эмбрионның дамуының негізінде жатқан биологиялық процестерге анықтама беріңіз-индукция, детерминация, бөліну, жасуша миграциясы, өсу, дифференциация, жасушаның өзара әрекеттесуі, жойылу. Ұрықтық немесе эмбрионның дамуы тірі ағзаның дамуы анасының ағзасынан тыс немесе оның ішінде жұмыртқа қабықтарында болады. Осы эмбрионның даму барысында аналық жасушадан өз бетінше өмір сүруге қабілетті әртүрлі органдар мен тіндерден тұратын көп жасушалы организм пайда болады. Барлық жануарларда эмбрионның дамуы жұмыртқаның ұрықтандыруын немесе партеногенез жағдайында, оның активтендірілуін қамтиды, одан кейін ұсақтау, гаструляция, органогенез кезеңдері жүреді, одан кейін жұмыртқа қабығынан шығу немесе туылу. Эмбрионның дамуы ана ағзасында немесе су ортасында болады. Ұрықтандыру үшін жұмыртқаны ұсақтау керек, оның барысында ол біртіндеп және бірнеше рет бластомерлерге бөлінеді-алдымен ірі, содан кейін одан да көп және одан да көп ұсақ жасушалар. Нәтижесінде көп жасушалы организм — эмбрионды даму сатылары басталады. Ұсақтаудың бөлу тізбегі саралаудың пайда болуына, яғни ұрықтың бөліктері арасындағы айырмашылықтың пайда болуына алғышарттар жасайды. Жұмыртқаның әртүрлі бөліктерінен пайда болған жасушалардың цитоплазмасының біртекті емес құрамын бастапқы саралау. Эмбрионалды жасушалардың қозғалу қабілеті де ересек ағзаның ағзаларын қалыптастыру үшін маңызды. Гаструляция кезеңінде ұрық жапырақтары оқшауланады, нәтижесінде үш қабатты құрылым пайда болады — эктодерма (сыртқы қабат), энтодерма (ішкі қабат), мезодерма (аралық қабат). Ерте даму сатысында эмбриональды жасушалар әртүрлі бағыттарда дами алады, бірқатар факторлардың әсерінен олар біртіндеп детерминацияланады Эмбриональдық индукция — дамып келе жатқан ұрықтың бір бөлімдерінің (индукторлар) басқа бөлімдеріне (эффекторлар) тигізетін әсері. Ұрық дамуында эмбриогенездің жасушалық және генетикалық тетіктерімен қатар эмбриональдық индукциялардың да ролі зор. Эмбриональдық индукцияны алғаш рет 1924 жылы неміс биологы Г.Шпеман қосмекенділер ұрығында көз бүршігінің эктодерма қабатынан пайда болуын зерттеу кезінде ашқан. Егер ұрық эктодермасынан көз бастамасын алыс тастасақ көз бүршігі қалыптаспаған. Керісінше, ұрықтың бір бүйіріне көз бастамасын қондырса эктодермадан көз бүршігі пайда болған, ал қалыпты жағдайда одан тері эпидермисі түзілуі қажет болатын. Кейінірек Г.Шпеман хордомезодерманың эктодермадан орталық жүйке жүйесі бастамасының (жүйке тақтасының) пайда болуына индукциялық ықпал ететіндігін байқаған. Бұл құбылысты ол алғашқы эмбриональдық индукция, ал индуктор-хордомезодерманы ұйымдастырушы деп атаған. Дамушы ұрықтың кейбір бөлімдерін кесіп алып оларды бөлек-бөлек не бірге ұрықтың басқа жерлеріне қондыру негізінде эмбриональдық индукцияның көптеген омыртқасыз және барлық омыртқалы жануарлар арасында кең таралған құбылыс екендігі анықталды. Эмбриональдық индукция құбылысы тек компонетті эффектор жасушалары, яғни индукция ықпалын қабылдауға қабілетті және тиесілі кері жауап бере алатын жағдайларда ғана жүзеге асады. Детерминация анықтау (лат. determinatio-шектеу, анықтау), жасырын дифференциация, қасиеттердің пайда болуы, мүшелер мен тіндердің морфологиялық тұрғыдан ерекшеленетін бет белгілерінің пайда болуының алдындағы кезеңдерде дамушы ағзаның бөліктері арасындағы айырмашылықтар. Термин "Д. (1900 жылы К. Гайдер ұсынған) бағалау үшін де қолданылады морфогенетикалық. жасушалық материалдың қасиеттері, сондай-ақ процестерді белгілеу үшін, нәтижесінде D күйіне жетеді, жасуша материалы сатыдан бастап детерминирленген болып саналады, к-да ол алғаш рет бөтен жерге трансплантациялау кезінде ағзаға дифференциациялану қабілетін анықтайды.одан қалыпты түрде пайда болады. Тірі эмбриондардағы тәжірибелерде (эмбрионның бөліктерін ерекше жерге алып тастау және трансплантациялау, сондай-ақ оларды морфологиялық тұрғыдан ерекшеленетін белгілер пайда болғанға дейінгі кезеңнен бастап тұзды ерітінділерде өсіру) әр түрлі органдар мен тіндердің Д.примордиясының кезеңдері және эмбриогенездегі және регенерациядағы детерминантты факторлар туралы мәліметтер алынды. D. процесі Жасушалардың миграциясы - немесе жасушалардың орың ауыстырудың онтогенез процесінде үлкен рөлі бар, ол генетикалық бақылаудың және қошаған жасушалармен ұлпалар әсерінің қол астында болады.Жасушалар миграциясының бұзылуы туа біткен ақаулықтарына ,яғни мүшелердің толық жетілмеуімен гетеротопияларға әкеліп соқтырады . Мысалы ,нейропласттар миграциясының бұзылуы ақ затта сұр зат аралықтарының пайда болуына ,микро және макрогирия,полигерия,агирияға әкеледі(микрогирия мен полигерия –үлкен ми сынарларыңда көп және анамальды орналасқан қан тамырлар;макрогерия (пахигерия )- қатпарлардың жуандауы; агирия-үлкен ми сынарлардың ирімдерімен оиыстарның болуы(тегіс ми). Жасушалардың сұрыпталуы және олардың тандамалы (адгезиясы) қалыпты дамуды қамтамасыз етіп ,морфогензде манызды рөл атқарады және генетикалық бақылаумен қоршаған жасушалар әсерінің бақылауында болады .Ісік жасушалардың метастозға қабілеттілігі тандамалы адгезияның бұзылуына байланысты. Дифференциация бастапқы бірдей немесе бірдей элементтен тұратын жүйені түрлі сапалы бөлімдерге бөлу. жүйенің кеңеюі мен интенсификациясымен байланысты, және оның бөліктері арасында бөлу, жүйені интеграцияға сәйкес механизмдері даму жағдайы кезінде оның толық жұмыс істеуіне тиімділік береді. Д. бірнеше тұрғыдан қарастырылады: филогенетикалық Д., жалпы таксонды екі немесе бірнешеге бөлу, (мыс., адаптивті радиация, түртүзу). Түрдің Д. популяцияда табиғи ресурстарды түрдің толығымен тиімді қолдануына әкеледі. Морфофизиологиялық Д. эволюция үрдісі кезінде ағзада түрлі қызмет атқаратын түрлі сапалы мүшелердің пайда болуы; осындай Д. бір қалыпты кезеңдері биологиялық ұйымдасудың негізгі деңгейлеріне сәйкес келеді; бұл Д., морфофизиологиялық дамудың бір белгісі. 28билет 1Ғалымдардың қайсысы алғаш рет өсімдік жасушасын сипаттады? Неліктен өсімдік жасушасы жануарға қарағанда ертерек зерттеледі? Өсімдік жасушасы мен жануар жасушасының айырмашылықтарын көрсетіңіз. Өте көне заманда да өсімдіктер, жануарлар, тіпті адамның өзі ұсақ бірліктерден тұрады – ау деген ой, ұғым болды. Әр дәуірде бұл бірліктер әртүрлі аталды. Мысалы, оларды Демокрит – атом; Аристотель – дененің біркелкі, біркелкі емес бөліктері; Гиппократ пен Гален – алғашқы 4 сұйықтар: қан, сілекей, қара және сары өт; Окен – органикалық кристалдар немесе инфузорий және т.б. деп атады. Бірақ бұлардың бәрі ой қортындылары еді. Тек микроскоп жасалуынан кейін ғана денелердің элементті бірліктерден тұратынына ғалымдардың көзі жетті. 19 ғасырдың 30 жылдарында жануарлар мен өсімдіктердің құрылысы жөнінде көптеген микроскоптық материалдар жиналып, өсімдіктер жасушасының негізгі бөлшектері: ядросы мен цитоплазмасы белгілі бола тұрса да, жасушаның организмдегі маңызы жете айқындылмаған еді, ғалымдар жасушаның өрбуі жөнінен бейхабар болатын. М. Шлейден 1838 ж. өсiмдiк организмi клеткалық агрегат деп пайымдап, жасуша ерекшеленбеген заттан түзiлетiндiгiн дәлелдеп, бұл үрдiсте ядро маңызды рөл атқаратындығына назар аударды. Ол жасушаның құрылуы тек ядролық затқа байланысты екендiгiн көрсеттi. жүктеу/скачать 4,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|