1. Септік жалғауларының қалыптасуы
жүктеу/скачать 177,5 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -ру / -рү, -ғару / -геру, -ын / -ін, -н, -лы / -лі.
| Біле шылауының –мен көмектес жалғауына және мен (менен, пенен) шылау сөзіне ажырауы халықтық ауызекі сөйлеу тілінің құрамында өткен процесс. Біле шылауының көмектес септік жалғауына айналуындағы бірінші фактор, дыбыстардың үндесу заңдылығы (басқы б- ның м, ал соңғының п- ға айналу фактісі), одан соң редукция құбылысы (ықшам сөйлеуге тырысушылық, соның салдарынан редукциялануы) әсер еткеніне сөз жоқ [1;107].
Қорытынды V-VIII ғғ. ескерткіштер тіліндегі түркі тілдерінің ауытқуы сол категориямен кейінгі ХІ-ХV ғғ. ескерткіштер тілінде жіктелуі бойынша да, грамматикалық функцияларды қолдануы бойынша да бірдей емес. V-VIII ғасырлардағы көне түркі тіліндегі кейбір үндеулер әлі толық қалыптаспаған. Кейбір толықтырулар екі-үш түрлі грамматикалық мағынада қолданылды. Сондай-ақ, ол қатты дискідегі жағдайлардың айтылуын өте сирек кездестіреді. Кейінгі дәуір жазбаларының тілінде осы күннің барлық дерлік қатысуларында семантикалық және морфологиялық із болуы мүмкін. Сонымен қатар, пайдалану тұрғысынан, негізінен, бір-бірінен семантикалық түрде бөлінген және дараланған. Қазіргі тілдегі туыстық қатынастардың формасы, ең алдымен, біз ескерткіштер тілінде көреміз. Дегенмен, бір ерекшелікті атап өту керек. Тарихи салыстырмалы әдіспен іздеуге болатын барлық бұрмаланулар ежелгі ескерткіштер тілінде қолданылатын қосылыстар ретінде қарастырыла бермейді. Бұл тілде кейбір қажетті қосылыстар тек тамырмен біріктірілген "өлі" қосымша түрінде кездеседі. Сонымен, біздің тақырыпты қорытындылай келе, істер қосылыстарының тарихына шолу мынаны көрсетеді: А) Қазіргі қазақ тіліндегі септік жалғаулары тұлғалық тұрғыдан аса көп өзгеріске түспей, көне түркі дәуірінен сақталған. Олардың ішінде қолданудан жалғау есебінде шығып қалған тұлғалар: -ру / -рү, -ғару / -геру, -ын / -ін, -н, -лы / -лі. Бірақ бұлар тілден біржола ізсіз жоғалмай, кейбір сөздер құрамында «өлі» қосымша есебінде сақталып, сөздің бастапқы түбірімен бірігіп, тұтасып кетіп жаңа «түбір» сөз құраған. Мәселен: кері, бері, ішкері, тысқары, сайын, қосың(да), ерлі-байлы сөздері мен тіркестері сондай түбір мен қосымшаның бірігуінен барып пайда болған екінші дәрежелі (вторичная) түбірлер. Б) септикалық қосылыстың дамуында көрінетін процестің конъюгация сферасының кеңеюі немесе тарылуы. Ежелгі түркі тілінде атаудың қолданылу аясы қазіргі тілге қарағанда әлдеқайда кең болды. Осыған қарап, тұлғаның даму процесінде атаудың қолданылу аясы біртіндеп тарылып жатқанын көруге болады. Таным қазіргі қарым –қатынастың бірдей мағынасын берген кезде, ол бір бірлестіктен пайда болды-Мен бір уақытта тек үш түрлі тұлға арқылы берілуі мүмкін семантикалық өрнектерді сіңірдім. Б) бір кездері жеке бас тарту мағынасы мен қолданылуы бойынша бір-біріне толық жіктелмеген. Ежелгі түрік тілінде бір септік жалғау бірнеше тектік септікке тән мағыналарда қолданылады. Сол кездегі жағдайлардың нақты жіктелуінің кейбір іздерін қазіргі тілде байқауға болады. Әсіресе, Қазіргі ауызекі тілде жиі кездесетін жағдайлардың ауысуы олардың өзара жіктелуінің белгісі болып табылады. Тілдің кейінгі дамуы кезінде мұндай ауысулар белгілі бір стиль фонына ие болды. Г) түркі тілдері тарихының өте ежелгі кезеңінде есімдіктердің және есімдердің (зат есімдердің) септелуі. Сонымен қатар, тәуелді декларациялар арасында болған нақты жіктеу қазіргі тілдерде сақталмаған. жүктеу/скачать 177,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|