1. Стилистиканың анықтамасы, лингвистикалық пән ретінде қалыптасуын зерттейтін мәселелері, алдағы міндеттері, оны оқытудың маңызы
жүктеу/скачать 189,05 Kb.
|
| Он бірінші дәріс
Сөз таптарының стильдік қолданысы 1.Етістіктің стилистикалық қызметі 1) Етістік тұлғалардың қызметі, түрлі мағыналық реңктері, нақыш-бояулары, экспрессивтілі көркем шығарма тілінде айқындалады. Мәселен, шақ, рай, көсемше т.б. тұлғалы етістіктердің, болымсыздық формасының стильдік жұмсалу мүмкіншіліктері кең. Етісітк тұлғаларының модальдылығын, экспрессивтілігін күшейте түсетін элементтер де (демеулік шылаулар, одағай, қыстырма сөздер, есімдік, үстеу) айрықша қызмет атқарады. Етістіктің рай тұлғаларының әртүрлі модальдық реңктері (өкіну, ренжу, тілек, ұсыныс т.т.) жеткізудегі стильдік тәсілдер екендігі айқын (оған сәлем айтқайсың, бірауыздан дауыс берейік). Немесе жақтық тұлғалардың да әр түрлі стильдік мән-мағына берудегі мүмкіндігі мол. Мысалы, мына өлеңге назар аударайық – назар аударыңдар (ІІ жақ) деудің орнына назар аударайық (І жақ) деп қолдануда үлкен мән бар. Етістіктің көсемше категориясының да экспрессивтілікті тудыруда стильдік қызметі кең. Мәселен, Абай ойды бейнелі жеткізуде, портрет жасауда, психологиялық хал-ахуалды суреттеуде осы тұлғаларды образды етістіктерді шоғырлап қолданды. «Болыс болдым мінекей» деген өлеңінде болыс, пысықтардың портретін жасауда жалпылдап, барқылдап, шаңқылдап, тарпылдап, дікілдеп, өкімдеп, күпілдеп, шыбындап, жымыңдап т.б.- көсемше тұлғалы етістіктер орынды жұмсалған. Кейбір етістік тұлғалары сұрыпталып, белгілі бір стиль түрлерінде ғана жұмсалады, сол стильдің өзіндік белгілері болып табылады. Ырықсыз етіс тұлғасындағы өткен шақ етістіктер – іс қағаздары стильіне тән (қол қойылды, өтініш берілді, іс қаралды т.т), -сын, -сін бұйрық рай тұлғасы ресми стильге тән ерекшелік болып табылады. 2) Үстеулердің стилистикалық мәнін олардың грамматикалық формалары анықтайды. Қазақ тіліндегі үстеулер – қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгілерін жүзеге асу тәсілін, мекенін, мезгіл, жай-күйін білдіретін сөздер, бұл сөздер әр стильде ӛзінің белгілі стильдік салмағымен ерекшеленіп отырады. Сөйлемде пысықтауыш қызметін атқаратын етістікпен жанасып, кейде сын есім, кейде үстеу түрінде келетін сөздер табиғатын талдау оңайлыққа түспейді. Үстеулердің стилистикалық мәні мен мағынасын көрсетуде оны жеке-дара алып қарағаннан гөрі басқа сөз таптарымен селбестіре қарастыру арқылы стилистикалық мүмкіндіктерін ашуымызға болады. Функциональдық стильдердегі үстеулердің мезгілдік, мкендік, мөлшерлік, көлемдік түрлері мен сын-бейне үстеулерінің стильдік мәні айрықша. Адресант қабылдаушысын, адресатын бей-жай қалдыра алмайды, өз сөзінде стилистикалық белсенділігін әр уақытта көрсетіп отырады. Үстеулердің бір ерекшелігі мынада: сын есімнен оның шырай жұрнақтары арқылы жасалынған негізгі үстеулер де өзінің эмоционалдық күш-қуаты жағынан басқа сөз таптарынан қалыспайды. БАҚ тіліндегі Бүгін Алматыда 10 градус жылы немесе 35 градус нөлден төмен. Кеше Алматыда кататэден халықаралық жарыс өткізілді деген сияқты мезгілдік үстеулер оқиғаларлың арқауы болатын сәттерінде қабылдаушыны елең еткізері анық. Ресми стильде мезгіл, мекен үстеулері айғақты, дәлелді деректемелер үшін соны сипаттап, дәлелдеп көрсетуде үлкен стильдік сұранысқа ие бола алады. Бірде үстеулік, бірде сын есім қатарынан орын алатын мағыналық реңкі контексте орын алатын мағыналық реңкі контексте байқалатын үстеулердің де стильдік бояуы адресанттың қолданыс аясына тікелей байланысты болып келеді. Ол ұзақ сөйледі немесе жол ұзақ сияқты сөйлемдерде үстеулердің әуені бірдей емес. Қыстың ұз-а-а-а-қ кеші (О.Бөкей). Соңғы сөйлем көркем әдебиет стиліне тән болғандықтан, автордың шеберлік стилінде ерекше эмотивті мәнге ие болған. Ол көркем мәтіндегі бітпейтін уақыт категориясын көрсетуді мақсат етеді. жүктеу/скачать 189,05 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|