1 тақырып Фонетиканың зерттеу объектісі
жүктеу/скачать 166,77 Kb.
|
| Дәріс жоспары:
1. Пунктуациялық белгілер. 2. Әріптердің емлесі. 3. Бөлек жазылатын сөздер. Мазмұны Графика әріптермен қатар пунктуацияға да үлкен мән береді.Пунктуация (лат. punktum - нүкте сөзінен) а) алфавиттен тыс белгілердің (тыныс белгілерінің) графикалық жүйесі. Мұның өзі графика және орфографиямен бірге жазудың негізгі құралы болып табылады; ә) тыныс белгілерін кою ережелерінің жиынтығы; б) тексте тыныс белгілерін орналастыру; в) тыныс белгілері деген сөз. Пунктуациялық белгілерге жататындар: үтір (,) нүкте (.), сұрау белгісі (?)., леп белгісі (!), нүктелі үтір (;), қос нүкте (:), сызықша (-), дефис (-), көп нүкте (...), жақша (), тырнақша {«»). Бұлар да әріптер сияқты жазбаша тілдің элементтері болып табылады, ауызша тілді шашпай-төкпей жеткізуге қызмет етеді. Қазақ жазуы күні бүгінге дейін 1957 жылы қабылданған емле ережелерін пайдаланып келеді. Бұл ережеде жазудың негізгі екі түрлі принципі қолданылған болатын, оның бірі — морфологиялы принцип те, бірі — фонетикалық принцип. 30 жылдан астам уақыт ішінде осы ережелерді қолданып келген жазу тәжірибеміз, қазақ орфографиясы принциптерінің дұрыс таңдалып алынғандығын және осы принциптерге сәйкес жасалған емле кағидалары негізінен дұрыс екендігін дәлелдейді. Дегенмен емле заңдылықтары да тілдің өзі сияқты дамып, жетіліп отыратын құбылыс болғандықтан, 1957 жьілы түзілген қазақ орфографиясының принциптері негізінен дұрыс, жинақы бола тұрса да, кейбір ережелерін әлі де болса толықтыра түсу қажеттігі туды. Осы себептен Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі институты мен Қазақ ССР Оқу министрлігі 1957 жылғы орфографиялық ережелер кодексіне толықтырулар мен түзетулер енгізіп, оның жаңа редакциясын ұсынды. Ол ресми түрде қабылданып, Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумынын, 1983 жылғы 25 августағы Указымен бекітілді. Орыс графикасына негізделген қазақ жазуының болмысын айқындайтын орфографиялық ережелердің бар тарихы осы. Қазақ орфографиясы басшылыққа алатын принциптер жайында «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігінің» 1-басылымында (1963) мынадай түсінік берілген. «Морфологиялық принцип бойынша сөздердің, ауызекі айтылуында көршілес дыбыстардьң әсері нәтижесінде пайда болатын дыбыстық құбылыстар ескерілмей, бастапқы түбір күйіндегі дыбыстық құрамы сақталып жазылады. М ы с а л ы: түнде, түнгі, түн бойы дегенде, түн сөзінің, соңындағы әрпі үш жағдайда үш түрлі дыбысталады: бірінші жағдайда н, екінші жағдайда ң, үшінші жағдайда м. Бірақ осындағы сөздің бастапқы дыбыстық құрамына жататыны к да, қалған екеуі (ц мен м) сөздің түбірінің, соңғы дыбысына кейінгі дыбыстардың ықпалы нәтижесінде пайда болған варианттар. Морфологиялық принцип бойынша сөзді ауызекі айтқан кезде естілетін бұл тәріздес дыбыстық варианттар жазуда есепке алынбайды». Фонетикалық принцип бойынша сөзге жалғанатын қосымшалар түбір сөздің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарай түрленіп, қалай айтылса, солай жазылып отырады, Мысалы: кітап-тың, қағаз-дың, мектеп-тің, жер-дің т. б. Дәстүрлік принципте көзделетін мақсат — сөздің жазылуындағы ертеден келе жатқан, халықтың ұғымына сіңген дәстүрді бұзбау. Бұған естілуінше жазылып қалыптасқан белбеу, түрегел, әкел, ашудас, әнеугүні, алдыңгүні, бүгін, бүрсігүні, алаңғасар тәріздес, араб, иран жұртының тілінен енген ақыл, мысал, саясат, тәлім, орыс тілінен енген кәмпит, кәрзеңке, кереует, жәшік, сот, болыс, бишік секілді сөздердің жазылуы жөнінде осыны айту керек. Енді осы принциптердің негізінде 1957 жылы түзілген «Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелері» мен 1983 жылғы толықтырулар мен түзетулердің сыңарына фонетикалық біліміміздің тұрғысынан тереңірек бойлап көрейік. Мұның бастапқысында 51 параграф, 12 ескертпе болса, толықтырудан соң оған 3 параграф және 3 ескертпе қосылған. Әрбір филолог, әсіресе тіл маманы бұл ережелерді біліп қана қоймай, ондағы түйткілдерді де көңілге түйіп қойғаны жөн. Енді ережеге фонетика тұрғысынан қарап керейік. Ережелер іштей тоғыз тақырыпқа жіктелген. 1. а, э, е, о, ө,ү, ү, ы, і, э әріптері жалаң дауыстылардың ал ё, и, у, ю, я әріптері қосынды дауыстылардың да (мысалы: ёлка, щ, ки, бидай, су, шумақ, аю, кою, якорь, саясат), кейде жалаң дауыстылардың да таңбасы ретінде (мысалы: слёт, кино, коммунист, бюро, октябрь) жұмсалады. Осындағы е, и, у, ю, я әріптері орыс тілінде ара-тұра жалаң дауыстыға сәйкес келіп, дауыстылардың таңбасы ретінде танылатыны белгілі. Қазақ тілінде (дауыссыз г/-ды айтпағанда) бұлар тек дауыссыздар мен дауыстылардың қосындысы түрінде болады. 2. а, е, ы, і әріптері сөздің барлық буындарында жазылады. Е с к е р т у: Соңғы буынында ы, і дыбыстары бар сөздерге дауысты дыбыстан басталғанда қосымша жалғанғанда, ы,і дыбыстары кей уақытта түсіп қалады. Мысалы: орын — орны, ауыл — аулы, құлық — құлқы, әрin — әрпі, ерін — ерні, көрік — көркі, хальқ -халқы, ойын — ойна, алты — алтау, үрік — үркек — үркіп, жеті — жетеу, ерін — ернеу, ресім — ресми. Ережедегі ы, і дыбыстары, дұрысы ы, і әріптері екенін аңғару керек. Өйткені орын, көрік, ойын, үрік сөздерінің екінші буынындағы ы, і— ерін, дыбысталуы — ұ, ү. Сондықтан ескерту — ұ, ү, ы, і дыбыстары немесе ы, і, әріптері» жайында болуға тиіс. Әріп пен дыбысты бірімен-бірін шатастыру оқулықтар мен зерттеулерде әлі күнге дейін орын алып келеді. 3. о, ө, ү, ү әріптері жалаң сөздердің, бірінші буындарында жазылады. Шынында да о әрпі де, о дыбысы да тек бірінші буында жазылады және айтылады. Қалғандарының айтылуы жазылуына сай келе бермейді. Орфоэпия елеусіз қалған 50 жылда о, ө, ұ, ү дыбыстарының айтылуы да жазылуынан ұзамай кетсе, оған осы ереженің елеулі үлесі болғанын ұмытпаған жөн. Ережеде -қор, -қой, -гөй сияқты қосымшаларда жазылатыны да ескерілуі керек. 4. й әрпі мынадай орындарда жазылады: а) түбір сөзде де, туынды сөзде де жіңішке естілетін жалаң дыбысының және қосарлы ый, ій дыбыстарының таңбасы ретінде и әрпі қолданылады; ә) я, ю әріптерінен бұрын ы, і дыбыстарыньң да орнына и жұмсалады; б) йы, йі дыбыстар тіркесіне бітетін етістіктерге көсемшенің -й жұрнағы жалғанғанда, ый, ій әріптерінің орнына бір ғана и жазылады. М ы с а л ы: колхоз байыйды — байиды (байыйды, баиды емес), ол ке-йі-й-ді — ол кейиді (кейійді, кеиді емес). Е с к е р т у: Қосарлы ый әріптері тік сый, тый сөздерінде (оларға қосымша жалғанғанда) жазылады. Мысалы: сыйлық, сыйлау, сыйымды, сыяды, ты-йым, тыйылу, тыяды. в) и дыбысына бітетін етістіктерге жалғанатын тұйық райдың -у жұрнағы -ю түрінде, көсемшенің -а жұрнағы -я түрінде жазылады. Мысалы: и —ию (иу емес); ки — кию (киу емес), қи — қию (қиу емес)} жи — жию (жиу емес), қи — қияды (қиады. емес), жи — жүктеу/скачать 166,77 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|