№1. Тақырып. Ойлау мәдениетінің пайда болуы. Дәріс жоспары

Жоғарыда  айтылып  өткендей,  Конфуций  өз  ілімін  адамға  бағыттаған. 
Ол  -  алғаш  рет  адамның  кісілік  тұлғасы  туралы  ой  қозғаған  философ.  Үлгі 
тұтуға  жарайтын  ер  адамның  адамгершілігі  (жень),  үлкенді  сыйлауы  (сяо), 
әдет-ғұрып,  дәстүрді  құрмет  тұту  (ли)  жоғарғы  дәрежеде  болуы  тиіс.  Адам 
тумысынан  жаман  болып  тумайды,  оны  жаман  да,  жақсы  да  қылатын  өскен 
ортасы.  Конфуций  мемлекетті  де  үлкен  отбасы  деп  түсіндірген.  Оның  ілімі, 
жалпы  алғанда,  үстем  таптың  мүддесін  қорғады,  құлдықты  сөкет  көрмеді, 
сондықтан  да  ұзақ  жылдар  бойы  мемлекеттік  ресми  идеологияға  айналып, 
Қытайдағы қоғамдық өмірдің барлық салаларына өз әсерін тигізді. 
Конфуцийдің  қазасынан  кейін  оның  ілімі  сегіз  тармаққа  бөлініп  кетті. 
Олардың  ішіндегі  ең  негізгілері  идеалистік  бағыттағы  Мэн-цзы  мектебі  мен 
материалистік  бағыттағы  Сюнь-дзы  мектебі.  Бұл  екі  бағыт  та  Конфуцийдің 
шәкірттері  Мэн  және  Сюньнің  аттарымен  аталады.  Мэн-дзы  Конфуций 
ілімдерін жинақтап, бір жүйеге түсірумен ғана айналыспаған, сонымен қатар, 
жаңа  ойлармен  толықтырып  отырған.  Мысалы,  «адамның  табиғаты  тек 
жақсылықтан  жаратылған»  деген  қағида  Мэн-дзы  философиясының  негізгі 
өзегі болып табылады. 
Сюнь-цзы  Конфуций  іліміне  материалистік  нышан  енгізген.  Әлемнің 
негізі материалдық күш (ци) және оның екі түрі болады (инь және ян). Әлем 
өзінің  табиғи  заңдылықтары  арқылы  өмір  сүреді,  көк  тәңірі  -  әлемнің 
құрамдас  бөлігі  ғана,  оны  зерттеп,  сырын  ұқса  адамдардың  мақсат-
мүдделеріне пайдалануға болады, Бақытты, бақытсыз болу, сау немесе ауру, 
бай немесе қайыршы болу адамдардын өзіне ғана байланысты. Бұл тұжырым 
Абайдың  ауруды  жаратқан  Құдай,  бірақ  нақты  адамды  ауру  қылған  Құдай 
емес; байлық кедейлікті жаратқан Құдай: бірақ белгілі бір адамды бай немесе 
кедей  қылған  Құдай  емес,  адамның  бақытты  яки  бақытсыз  болмағы  өзінен 
дейтін ойымен үндесіп жатыр. 
Осындай  этикалық  теориялары  негізінде  Конфуций  өзінің  саяси 
тұжырымдамасын  дамытты,  бұл  орайда  оның:  “Билеуші  –  билеуші,  ал 
бағынышты – бағынышты, әке – әке, ал ұл – ұл болу керек”, – деген атақты 
сөзі  кеңінен  мәлім.  Конфуцийдің  мемлекетті  “адамгершілікпен  басқару” 
теориясы  оған  дейін  де  болған  идеяға  –  басқарушы  билігін  құдіреттендіру 
идеясына  сүйенді.  Соған  сүйене  отырып,  оны  дамытты  әрі  негіздеді. 
“Басқару  –  түзету  деген  сөз”  деген  қанатты  сөзбен  тұжырымдалатын  негізгі 
принцип  “чжень  мин”  ілімінде  көрініс  тапқан.  Мұнда  Конфуций 
[[қоғам|қоғамдағы  әр  нәрсені  өз  орнына  қою  қажеттігін,  әркімнің  міндетін 
қатаң да дәл анықтау керектігін айтты (Конфуций бойынша мемлекет – үлкен 
отбасы). Ол ел билеушілерін халықты заңдар мен жазалаулар негізінде емес, 
ізгілік  жасаушылар  жәрдемімен  биік  адамгершілік,  имандылық  қасиеттер 
танытатын  тәртіпті  үлгі  ету  жолымен  басқаруға  үндеді.  Халықты  салық, 
салғырт  салумен  қинамай,  әдет  құқығы  негізінде  басқаруды  қош  көрді.  Ең 
бастысы  –  шынайы  принципті  әрқашан  басқарушы  қатаң  ұстануға  тиіс  деп 
білді, сонымен бірге адамдар мен олардың игіліктеріне қамқорлық көрсету – 
басқарушы парызы. Адамдардың байлық пен мәртебені бәрінен жақсы көріп, 
кедейлік  пен  жасқанбаушылықты  жек  көретіндерін  дана  билеуші  жақсы 

білуге  тиіс.  Билеуші  үшін  –  кісі  сеніміне  ие  бола  білу  өте  қажет.  Осы 
пайымынан  туындайтын:  “Билікке  қалай  жетуге  болады?”–  деген  сұраққа 
Конфуций:  “Халықтың  сүйіспеншілігіне  қол  жеткіз,  –  деп  жауап  берген,  – 
сонда  сен  билікке  жетесің,  егер  халықтың  сүйіспеншілігін жоғалтар  болсаң, 
онда билікті де жоғалтып аласың”. 
Конфуцийді  ұлы  моралист  деп  атайды,  өйткені  ол  өзінің  саяси-
әлеуметтік  доктринасын  моральдік  максимумдарға  –  биік  мораль,  лайықты, 
дұрыс  тәртіп,  этикет  эталондарына  (ли)  негіздеді.  Нашар  мінез  бен  келеңсіз 
әдетті  өзгертудің  ең  жақсы  құралы  ретінде  музыкаға  (юе)  зор  мән  берді. 
Конфуций  мүлтіксіз,  жетілген  адам  (цзюнь-цзы)  тұжырымдамасын  жасады. 
Мұндай адамның асылдығы, Конфуций бойынша, шыққан тегіне емес, алған 
тәрбиесіне  байланысты  болмақ.  Өте  оңды,  тамаша  адам  өзін-өзі  жетілдіру 
нәтижесінде қалыптасады. Ойшыл ретінде Конфуций мұндай кісіні адамшыл 
(жень),  әділ,  адал,  ақжүрек  болу  керек  деп  есептейді.  Ол  әрқашан  білім  ала 
беруге  ұмтылып  тұруға  тиіс.  Ата-анасына,  жалпы  қарт  адамдарға  айрықша 
ілтипатпен  қарым-қатынас  жасау  ләзім.  “Бүкіл  өмірің  бойы  басшылыққа 
алуға  тұратын  сөз  бар  ма?”  деген  сұраққа  орай  Конфуций:  “Бар,  ол  сөз  – 
мейірімділік”,  –  деп  жауап  берген.  Конфуций  адамдар  арасындағы 
(отбасында, қоғамда, мемлекетте) мүлтіксіз  қарым-қатынас заңын мынандай 
қанатты  сөзбен  тұжырымдаған:  “Өзіңе  тілемейтініңді  басқаға  жасама”. 
Бертінгі  ұрпақ  адамгершіліктің  алтын  ережесі  ретінде  дәріптейтін  осынау 
Конфуций іліміндегі тұжырымдама ілгерілі-кейінгі ойшылдар пайымдауында 
адам мінез-құлқы мен тәртібінің іргетасы іспетте қолданылуда. Конфуцийдің 
ізбасарлары оның ілімін басшылыққа алып, дамытып отырды. Мысалы, Мэн-
цзы  (б.з.б.  372  –  289  ж.)  өз  тұжырымдамасында  басқарудағы  басты  рөлді 
халыққа берді. “Мемлекетте халық ең бастысы болып табылады,  – деді ол, – 
одан  кейін  топырақ  пен  дән  рухтары,  ал  ең  соңғы  орында  ел  басшысы 
тұрады”. Жалпы алғанда, Конфуций ізбасарларына қатаң әлеуметтік жіктелу 
идеясын,  сондай-ақ,  қоғам  мүшелері  міндеттерін  отбасындағы  қызмет  бөлу 
тәрізді [[иерархия|иерархиялық бөлініске салуды жақтау идеясын қорғау тән. 
Мемлекет  –  халық  игілігін  қамтамасыз  ету  және  қажет  тәртіпті  орнату 
құралы. Солай бола тұра, мемлекет бәрін қамтитын және баршаға ортақ, бәрі 
орындауға  міндетті,  бірақ  бет-бейнесіз  заңға  да,  тиран-билеушінің 
озбырлығына  да  сүйенбеу  керек,  керісінше,  мемлекет  –  билеуші  мен  оның 
көмекшілерінің  даналығына,  ізгілік-мейірімділігіне  арқа  сүйеуге  тиіс. 
Конфуцийдің саяси доктринасына әр заманда әрдайым мұқият көңіл бөлініп 
отырды.  Конфуций мен  оның  ізбасарларының  ілімінде  бейнеленген  идеялар 
осы  күнге  дейін  Қытай  саяси  мәдениетінің  аса  маңызды  құрамдас  бөлігі 
болып табылады. 
Имануэль Канттың категориялы императиві  - адам ойының ең жұмбақ 
жемістерінің  бірі.  Менің  ойымша,  бұрынғы  және  қазіргі  философтардың 
ешқайсысы  бұл  тұжырымға  қарсы  болмайды;  Категориялық  императивтің, 
әсіресе  оның  формуласының  дәл  тұжырымдамасын  түсіндіруге  және 
түсіндіруге арналған шексіз әрекеттеріне ешкім таң қалмайды: «тек осындай 
максимумға сәйкес жасаңыз, оны басшылыққа ала отырып, сонымен бірге сіз 

оны  жалпыға  ортақ  заңға  айналуды  армандай  аласыз»  [1].  .  Кантқа  қатысты 
мұндай  ұсақ-түйек  сөйлем  «лас  трюкпен»  туындауы  мүмкін  -  мұқият,  тек 
өзіне  тән  бірнеше  сыншылардың  конустары  жинақталған  ұғымдарды 
туралау. 
Егер  бұл  категориялық  императивке  арналған  бұл  үндеуде  «мәселенің 
түпкілікті және толық шешіміне» тағы  бір талап қойылмаса ғана, мұны есте 
ұстаған  жөн.  Категориялық  императивтің  өзіндік  (пост-канттан  кейінгі) 
философиялық тарихы соншалықты берік болғандықтан, біздің заманымызда 
ол  туралы  бір  кездері  Систин  Мадонна  туралы  айтқанды  дұрыс  айтуға 
болады: «Бұл ханым сонша ғасырлар бойы және ондай адамдар көптеген әсер 
қалдырды. ол өзі таңдайтын және кімге ұнамайтынын өзі таңдай алады. ” 
Категориялық  императивтің  келесі  үндеуі  Кантты  осындай  ерекше  дизайн 
жасауға  итермелеген  теориялық  уәждеме  саяси-философиялық  тәсілдің 
ұрығын  қоздырады  деген  сеніммен  шабыттандырады.  Саяси  философияның 
саяси философия туралы не екенін әлі күнге дейін аз адамдар біледі деп дау 
айтуды  жөн  санаймын.  Бұл  сенімділік  мен  ұсынған  талдауды  Кантия 
зерттеулеріндегі  талпыныстар  санатынан  Кант  идеяларының  жаңа  (немесе 
салыстырмалы  түрде  жаңа)  теориялық  және  философиялық  бағыттарды 
қалыптастырудағы  маңыздылығын  көрсетуге  бағытталған  жұмыстар 
санатына ауыстырады. 
Әдептілік  метафизикасының  негіздерінен  бастау  орынды.  Кант  бұл 
жұмысты  тезиспен  ашады:  олар  «маңызды  философия»  тақырыбы 
болғандықтан,  табиғат  заңдары да,  бостандық заңдары да болуы  мүмкін  [2]. 
Бұл  бөлінудің  өзі  проблеманы  алға  тартады:  табиғаттың  күшінде  тұрған 
адам,  сонымен  бірге,  табиғи  заңдылықтар  саласынан  «шығады»,  бірнеше 
жағынан бұл заңдар оған үстемдік етпегендей әрекет етудің ерекше қабілетін 
көрсетеді  (демек,  «бостандық  заңдары»  өрнегі)  »).  Дәлірек  айтқанда, 
адамдардың 
әрқайсысының 
өмірінде 
кейбір 
қосымша 
(табиғатта 
анықталмайтын) мәжбүрлеу күштері болады: олар адамдағы адам үшін жауап 
береді. «Адамның» мәні - жеке тұлға. Міндеттеме сезімі, адамның атқаратын 
міндеттері  -  бұл  «жеке  бақыт»  аспектісінде  ештеңе  берместен  (және  кейде 
оған  зиян  тигізбейтін)  әрбір  адамның  өміріндегі  ерекше  элемент.  Сонымен 
бірге,  зерттеу  қызығушылығы  адамның  табиғатына  байланысты  міндет 
сезімін  өзгерту  екендігімен  байланысты  емес  (бұл  үшін  Канттың  пікірінше, 
әркімнің 
көптеген 
себептері 
бар), 
бірақ 
тұжырымдаманың 
жиі 
жеткізілетіндігі  әлі  де  бұзылмайтындығына  байланысты,  бұл  қоғам 
тұтасымен байланысты. ешқашан «бәріне қарсы соғыс» күйіне енбейді және 
кейде  тұңғиықтың  шетінде  жүреді,  соған  қарамастан,  түпкілікті  ыдырау 
міндеті туралы идеяларды қолдана бермейді. Міндеттеме ұғымын жұмбақ ету 
үшін,  теория  ерік  күшін  мәжбүрлеудің  әр  түрлі  түрлерінің  барын 
постулаттауға шақырылады, ең күшті тәжірибесіз шыққан; мәжбүрлеудің бұл 
түрі  «сөзсіз  және  объективті,  демек,  жалпыға  бірдей  қажеттілік  түсінігіне» 
сәйкес  келеді  [3].  Мұндай  мәжбүрлеу  жағдайларын  Кант  категориялық 
императив  тұжырымдамасы  бойынша  келтіреді.  Оның  көмегімен  философ 
«біз  міндет  деп  аталатын  ұғым  бос  емес  пе  деген  мәселенің  шешілмегенін 

қаласақ та, біз, ең болмағанда, осы тұжырымдама арқылы не ойлағанымызды 
және оларға не айтқымыз келетінін көрсете аламыз» дейді. 

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: