1 тара у. Саясаттану ғылымы § Саяси ғылымның пайда болуы және қалыптасуы
§ 1. Демократия туралы ұғым және оның белгілері
жүктеу/скачать 253,23 Kb.
|
Саясаттану (жалпы)
§ 1. Демократия туралы ұғым және оның белгілері Демократия деген сөз ежелгі гректердің "демос"— халық және "кратос"— билік деген мағынаны білдіретін сөздерінен шыққан. Қазіргі кезде бұл ұғым әр түрлі мағынада қолданылады: 1) мемлекеттің түрі (типі) мен оның саяси жүйесі; 2) басқару органдарының дер кезінде мерзімінде сайлануы және көпшілік дауыспен шешімдерді қабылдау принциптеріне негізделген кез келген ұйымның ұйымдастырылған түрі; 3) қоғамдық құрылым және соған сәйкес саяси көзқарастар. Жалпы демократияның көпшілікке белгілі нақты анықтамасы жоқ. Себебі кез келген заманның ойшылдары оны әр түрлі түсініп қабылдаған. Сонымен қатар, оның үстіне әр түрлі елдерде олардың ұлттық, тарихи, рухани ерекшеліктеріне байланысты демократия сан түрлі өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Дегенмен, демократиялық мемлекеттердің көп түрлі болуына қарамастан, олардың ортақ белгілері болады. Оларға мыналар жатады: 1. Халықтың заң негізінде мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы ретінде саналуы. Мұндай мемлекетте ұйымдастырушы, конституциялық биліктің халыққа тән екендігіне көз жеткізіледі. Ол жоғары органдарға өз өкілдерін сайлап, жүйелі түрде ауыстырып отырады. Себебі көптеген мемлекеттерде халықтың бастамасымен немесе референдум өткізу арқылы зандар жетілдіріледі және қабылданады. Сондықтан да АҚШ-тың төртінші президенті А. Линкольн демократияға "халық үшін және халық сайлаған халық билігін" жатқызды. 2. Халық билігін орнату үшін оған жағдай жасау керек. Ондай жағдай теңдік бар жерде ғана болады. Б. з. б. V ғасырда өмір сүрген гректің атақты тарихшысы Геродот сол кездің өзінде демократия деп теңдікке негізделген мемлекетті айтады деген болатын. Теңдік барлық салада – халық жиналысында, мемлекеттік істерге қатысуда, заң шығаруда, оны орындауда болуға тиіс. 3. Табиғатына, әлеуметтік, саяси, мәдени және т. с. с. ерекшеліктеріне байланысты адамдар әр түрлі болады. Солардың бәрін қалай теңдестіруге болады? Ол үшін заң, құқық алдындағы теңдік болуы керек. Заң және құқық - жалпы және барлығына бірдей қоғамдық және саяси өмірдегі демократиялықтың негізі және қорғаушысы болып табылады. Олар қоғамдағы қатынастарды реттейді, жүріс-тұрыс, іс-әрекеттер ережелерін орнатады. Қажетті деген іс-әрекетгерге рұқсат етеді. Ол тәртіптерге қайшы келген іс-әрекеттерге тыйым салады, оларды бұзғандары үшін жазалайды. Бірақ қоғам біреулерге рұқсат етілгенді, екіншілерге рұқсат етпеуі, біреулерге басымдық беріп, басқаларға қысым көрсетуі мүмкін. Билік иелері (күштілер, байлар, ақсүйектер) заң мен құқықты өз мақсаттарында пайдаланғылары келеді. Сондықтан құқықтық теңсіздікті болдырмау керек. Оны қалай жасауға болады? 4. Оның кепілі — әділеттілік. Әділеттіліктің де бірыңғай ұғымы жоқ. Ол жөнінде әр түрлі тарихи дәуірлерде әр қоғамның өзіндік түсінігі болады. Мысалы, алғашқы қауымдық қоғамда қарт, ауру адамдарды өлтіру әділеттілікке жатты. Инквизацияны жақтаушылар үшін діннен безгендерді тірідей отқа жағу - әділетті іс. Кеңес заманында еріксіз ұжымдастыру барысында қазак, халқының жартысына жуығы қырылып, біразы босып кетті. 1986 жылы желтоқсанда жастарды қырғынға ұшырату біреулерге әділетті көрінді. Әйтпесе, сол жазалаушылар жазасын алулары керек емес пе? Сайып келгенде, әділеттілік қоғамдық қатынастармен, қоғамдағы саяси құрылыспен, оның мемлекеттілігінің тұрпатымен, саяси мәдениетінің дәрежесімен айқындалады. 5. Ал қазақ жастары желтоқсан көтерілісінде бостандық, еркіндік үшін алаңға шыққан болатын. Бұл - демократияның бесінші белгісіне жатады. Қазақ халқы еркіндікке жету үшін ғасырлар бойы күрессе, адамзат қоғамына демократияны шектейтін, тендік пен әділдікті бұзатын, қанаудың, тәуелділіктін барлық түрлерінен азат етілу үшін мыңдаған жылдар бойы күресуіне, реформалар, революциялар, өзгерістер жасауына, сан рет жеңілуге, жеңіске жетуге тура келді. Теңдікке, әділеттілікке, еркіндікке, демократияға, олардың принциптеріне сәйкес өмір сүруге үйрету және үйрену керек. Құқық пен заң адамды күйзелу, қорқыныш, заңсыздықтан құтқаруға міндетті. Сайып келгенде, осының бәрі еркіндік, бостандыққа байланысты. Сонымен біз халықтың мемлекеттік билікті жүргізуге қатысу керектігі, құқық, теңдік, еркіндік жөнінде әңгіме еттік. Осы принциптердің бәрі түгел болғанда ғана әділдік болады. Бұл - әділдіктің демократиялық түсінігі. Ол, өкінішке орай, адамзаттың басқа да арман-мұраттары сияқты бірден толық орындала бермейді. Жоғарыда көрсетілген белгілермен қатар демократиялық принципке жүйелі түрде мемлекеттің негізгі органдарын сайлау жатады. Ең алдымен жоғарғы заң органы сайланбалы болуға тиіс. Одан соң төменгі өзін-өзі басқаратын органдарға дейін сайланбалы болғаны дұрыс. Сонымен қатар шешім қабылдағанда ерте заманнан демократияға азшылықтың көпшілікке бағынуы жататын. Кейінірек мұндай бағыну шектелді, азшылықтың өз пікірі болуы, оны сыйлау, онымен санасу керектігі мойындалды. Қазіргі демократиялық процесте мынадай демократиялық рәсімдер де қарастырылған: барлық сайлаушылардың тең дауыс құқығы, сайлаудың еркіндігі, балама үміткердің болуы, тізім бойынша сайламау, демократияның үздіксіз қоғамдық бақылау аясында болуы, мемлекеттің дау-дамай, шиеленістерді реттеудегі ықпалды тетіктерін табуы және т. с. с. Демократия болу үшін саяси, экономикалық, құқыктық, мәдени, идеологиялық кепілдіктер жүйесі болуы шарт. Оның маңызды кепілдігіне әр түрлі демократиялық елдерде қалыптасып жатқан азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттер жатады. Сонымен, демократия деп халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік принциптеріне негізделген мемлекеттік құрылысты айтамыз. Халықтың билігі ретіндегі демократия көбіне утопиялық арман-аңсарды білдіреді. Кейбіреулер оған жақындайды, кейбіреулерге көкжиекте көрініп тұрғандай көрінеді, біреулерге оған жету жолы оңайырақ, кейбіреулерге қиынға түседі. Дегенмен, ол - шындық, өмірдегі бағдар, нысана, қоғамның саяси дамуының мақсаты. Ағылшынның көп жылдар Премьер-Министрі болған Уинстон Черчилльдің айтуы бойынша, "демократияның көп кемшіліктері бар, бірақ оның ең құндылығы сонда - бұдан артықты; бүгінге дейін ешкім ойлаптапқан жоқ". жүктеу/скачать 253,23 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|