лекция. Криминалистикалық ұқсастыру теориясы және диагностика, олардың қолдаңбалы мағынасы

Мақсаты: Танылатын объектінін өзіндік касиеті мен максат, міндетте-ріне байланысты материалдык дүние объектілерін тану проце-сіндегі тенестіру әр түрлі жоддармен жүзеге асырылуы мүмкін, сол танылатын объектілерді қандай ұқсатандыру тактикалары арқылы асыратылатындығын көрсету.

Объектісі бойынша: адам, жануар, атыс кдруы, кәлік құрал-дары және т.б. идентификация түрлерін бөліп карастыруға бо-лады.

Криминалистикалык идентификация анықтамасы.

Криминалистикалык идентификация теориясының калыптасуы мен даму тарихының кезеңі.

Криминалистикалык идентификацияның нысаны.

Мақсаты: Криминалистика пәні жүйесінің бірі, қылмысты ашу мен тергеуге қажетті дәлелдемелерді жинауға, зерттеуге және пайдалануға арналған техникалық-криминалистік құрал-жабдықтар, әдістер мен тәсілдердің құрамын құрайтын криминалистикалық техниканың маңызын түсіндіру

кандай техникалык кұралдар қылмыс жасауға кедергі жасайтындағын.

Криминалистикалыктехниканын қүралы, әдісі мен тәсілінін қайнар көзі мен кылмыстык. сот өндірісіне кажеттілік кабілетінін дәрежесіне байланысты үш топка бөлінеді: бірінші топты басқа ғылым мен техникада қолданылатын кұралдар, әдіс пен тәсілдер кұрайды. Бүларға мысалы, фотоаппараттар, жалпы тұрғыдағы бейне- және дыбысжазба аппараттары, микроскоптар, спектро-метрлер, хроматографтар және баска да іздестіру және зерттеу күралдары.

МАҚСАТЫ: Тергеу әрекеті мен жедел-іздестіру шараларынын барысын, онын жеке кезендері мен нәтижелерін және криминалистика-лық-сараптамалык зерттеулерді бейнелеп бекіту арқылы дәлел-демелік, жедел-іздестіру және сараптамалык ақпараттарды дәлме-дәл алуға болатын құралдар туралы түсінік беру.

Криминалистикалық фотография, бейне- және дыбысжазбаларының түсінігі, манызы және жүйесі.

фотографиялық процесс, оның сатылары және мазмұны.

бейне және дыбысжазбаларын криминалистикада қолдану.

Тергеу әрекеті мен жедел-іздестіру шараларынын барысын, онын жеке кезендері мен нәтижелерін және криминалистика-лық-сараптамалык зерттеулерді бейнелеп бекіту арқылы дәлел-демелік, жедел-іздестіру және сараптамалык ақпараттарды дәлме-дәл алуға болады. Бекітудің мұндай кең тараған әдістері мен кұрал-жабдықтарына криминалистикалық фотография, бейне- және дыбысжазбалары жатады. Осыған сәйкес аталған құрал-жабдықтар мен әдістердін жиынтығы, яғни фотография, бейне- және дыбысжазбалары криминалистикалыктехниканын бір топтык тарауларын кұрады. Аталған тараулардың ішінде криминалистикалык фотография бөлімі бұрынырақ пайда бо-лып калыптасқан. Ал бейнежазбалары кейіннен пайда болып колдана бастады. Тергеу барысында дыбысжазбаны қолданудың криминалистикалық аспектілері әлі жеке бөлім ретінде калып-таспаған. Ол бейнежазбамен бірге қарастырылады.

Криминалистикалык фотография - фототүсірілімдердін жалпы және арнайы турлерін қолданудын қүрал-жабдықтары мен әдістеріне, оларды криминалистикалық мақсатта колдану-дың ғылыми негізделген мәліметгеріне, сондай-ақ криминали-стикалык зерттеулердің сәйкес нәтижелеріне негізделеді. Кри-миналистикалыктехниканыңбөлімі ретінде, ол қылмысты ашу мен тергеуге байланысты әр түрлі криминалистикалык кызмет барысында қолданылатын фототүсірілім кұралдары мен әдіс-терінің жетілдірілген ғылыми жүйесін құрайды.

Криминалистикалық фототүсірілім жекеленген тергеу әрекеттерін, жедел-іздестіру шараларын, кей жағдайларда са-раптамалык зерттеулерді жүргізу барысы мен нәтижелерін көрнекі түрде бекітудің тиімді әдіс-күралы. Ол іс үшін маңызы бар қылмыстын іздерін, жеке заттарды және баска да материал-дық объектілер мен заттай дәлелдемелерді көрнекі түрде бейнелеудің сенімді әдіс-күралы болып табылады. Осыған сәйкес көрсетілген фототүсірілім тергеуші, жедел-іздестіру қызметкерлері, маман және сарапшылармен орындалуы мүмкін.

Криминалистикалық мәселелер мен криминалистикалык қызмет түрлерінің ерекшеліктерін ескере отырып, сот фотогра-фиясын екі түрге бөліп көрсетуге болады:

1. 
   сот-жеделдік фотография;
   

2. 
   сот-зертгеу фотографиясы.
   

Сот-жеделдік фототүсірілімдер оптикалық құраддарды қол-данбай-ак кезге көрінетін әр түрлі іздер мен объектілерді бекіту мақсатында колданылатын әдіс]ал зерттейтін фототүсірілімдер көзге көрінбейтін іздер мен объектілердің бөлшектерін, түс айырмашылықтарын аныктап бекітуге негізделген әдіс болып табылады.] Криминалистикалық бейнежазба, бейнежазбаның кұралдары мен әдіс-тәсіддері тергеу барысындағы мәселелерді криминалистикалық мақсатта ғылыми талдап қорытындылау мен криминалистикалык-ғылыми жетістіктерге сәйкес пайда-лану негізінде қалыптасады. Аталған түсірілім және бейнежаз-ба түрлері криминалистикалык техниканың бір тарауы ретінде криминалистикалық әрекет жүргізу барысында дәлелдемелерді жинау мен бекіту үшін колданылатын бейнежазба кұралдары-нын ғылыми әдістемелік өнделіп жетілдірілген жүйесінен тұрады.

Фото- және бейнежазба құралдарына кдрағанда дыбысжаз-ба техникасының ерекшелігі — ол жеке тергеу әрекеттерін жүргізу барысын дыбыстай көрнекі түрде бекіту кұралы ретінде ғана емес, сонымен катар тергеушінін кылмыстык, окиғаға бай-•ланысты алғашқы жедел акпараттарын бекіту жүмыстарын жеңілдететін техникалык, құрал болып табылады. Мысалы: құжатгарды толтыру кезінде (кейбір тергеу әрекеггерін жүргіз-генге дейінгі бағдарламалықакпаратты алу құралы ретінде, окиға болған жерді кдрау кезінде хаттамаға бекітетін ақпаратты ба-сып алу күралы ретінде, жауап алу барысын жазып алу кұралы ретінде) колданылады.

Бейнежазбаға түсіру көбівде тергеу әрекетін жүргізу бары-сында колданылады. Бейнежазба күрделі және әр түрлі жағдай-дағы зерттелетін оқиғаның жай-күйін, оның жекеленген затта-ры мен іздерінің байланысын көрсету қажеттілігі туындағанда, кандай да бір жүргізілетін тергеу әрекетін, сондай-ак, жеке әре-кеттер мен косымша процестерді, оқиғаның немесе қүбылыс-тындаму барысын толық бейнелеп көрсетіп бекіту мақсатында қолданылады. Мысалы: қылмысты жасау әдісі мен болған окиға-ның механизмін және т.б. анықтау үшін бейнежазбаға түсіріледі.

Бейнежазбаның өзіндік жетістіктері мен кемшіліктері де болады. Бейнежазбаның кино-түсірім әдісіне карағаңда ерек-шелігі түсіру кезінде магниттік лентаға дыбыс пен көріністі бір уакытга (синхрондык) бекітуге және оның сапасын колдануға мүмкіндік береді. Бейнежазба кинотүсірілім сияқты лаборато-риялық өңдеуді кджет етпейді. Сонымен қатар, кинотүсірілім-мен салыстырғанда бейнежазба жылдам ағымды оқиғаларды және олардың баяу көрінісін өндіріп жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Криминалистикалык. бейнежазбаның әдеттегі фототүсірі-лімге кдрағанда ерекшелігі оның алға койған мәселесі мен бекіту әдісін қолдану мақсатында. Бейнежазба көзделген мақсатка сәйкес, композициялық және техникалык жағынан дұрыс болу үшін міндетті түрде бейнежазбаға тұсіру жоспарын алдын ала кұрып алу қажет. Жоспарда мүмкіндігінше түсірілетін объекті-лерді және оларды бекіту мақсатын, колданып отырған күрал-дардың құрылым масштабын, түсіру нүктелерін, онын техни-калук тәсілдері мен қосымша жарықтандыру әдістерін көрсе-ту керек.

№5 Лекция. Іздер туралы криминалистикалық ілім (трасология).

Мақсаты: криминалистикалық іздерді зерттеу барысында маңызға ие, әрі криминалистиканың үлкен бір ілімі туралы түсінік қалыптастыру

Қылмыс іздері туралы түсінік, олардың түрлері.

Қол іздері, олардың криминалистикалық мағынасы.

Криминалистикалық із танудың заты мен міндеттері.

Трасология — криминалистикалық техниканын дәстүрлі саласы болып табылады. Трасология ілімін келесідей ғалымдар ғылыми еңбектерінде жете зерттеген - Б.И. Шевченко, Г.Л. Гра-новский, Ю.Г. Корухов, Ю.Г. Василевский, М.В. Салтевский, С.И. Поташник, Ю.П. Голдованский, В.М. Прищепа, Я. Бер-гер, Л.Н. Мороз, Г.А. Мозговых, Ә.А. Исаев, А.Г. Скоморохо-ва және т.б. Сонымен кдтар, И.Ф. Крылов, Ф.П. Сова, В.И. Ши-кановтардың трасология іліміне қатысты еңбектері бар. Трасо-логияның ғылыми негізде калыптасуының өзіндік тарихы бар.

Ең алғаш 1938 жылы «трасология» терминін И.Н. Якимов: «Заттай дәлелдемелер мен іздерді оку», - деген атаумен трасо-логияны криминалистиканын жеке бір бөлімі ретінде бөліп карастыруды үсынған. Оның берген «іздер» жөніндегі ұғымы кең мағынада қарастырылып, кылмыстардың барлык іздерін камтыған. Дегенімен де ізді ортак өндеп жетілдірудің ғылыми негізі трасологиялык зерттеу объектілердің нақты аныктамасын талап етті.

1945 жылы С.М. Потапов іздер туралы үғымдардын әр түрлі болуына байланысты іздіңтрасологиялыктүсінігін бөліп көрсе-туге мүмкіндік беретіндей белгілерді ұсынды. Із - тергелетін оқиғамен себепті байланыста болатын кұбылыстардын матери-алдык. затгардан көрініс табатын белгілері. Мүнда С.М. Пота-пов із ұғымын аныктауда: «ізді шлмыстың жалпы материал-дык жағдайының өзгеруі ретінде емес, ол белгілердің көрініс табуы» - деп іздер туралы ұғымды (түсінікті) шектейді.

1942 жылы және кейіннен де Б.И. Шевченко із жөніндегі ұғымдарды «заттардың баска да бір материаддық заттарға сырт кы көрініс бейнесін каддыру (түсіру) трасологияның объектісі болып табылады» — деп толыктырады. Трасология үшін маңы-зы бар төмендегідей тәртіп ережелерін ұсынған:

Іздін — активті және пассивті іздердің өзара байланыска түсуі аркылы пайда болуы;

Қатты денелердін сыртқы қүрылысының жекелілігі, олардың сырткы көрінісінін бедерінен тұрады, бұл катты дененің жалпы және кажетті касиетіне жатуы;

Объектілердің сыртқы құрылысы ішкі факторлардын -заттын өзіндік касиеті және коршаған ортадағы затгардың сырттай әсер етуі аркылы калыптасуы;

Объектінің сыртқы кұрылысы үздіксіз козғалыстағы және өзгерістегі касиеттер ретінде кдрастырылуы;

Трасологиялык идентификация процесі объектінің сырткы кұрылысының кайталанбайтын жеке белгілерінін жиынтығын аныктаудан түруы;

7. Із қалдырушы объектінін сырткы құрылысынын пайда болу процесін зерттеу және де оларды табу, бекіту, алу әдістерін типтендіру үшін, сондай-ак идентификациялау максатында зерттеу әдістемесі мен техникасын өндеу үшін топтастырулар жасалуы кажет.

Іздердің кәмегімен шешілетін мәселелерді идентификация-лык және идентификациялык емес деп екі топка белуге бола-ды. Іздер бойынша анықталатын идентификациялык емес сұрак-тарды негізінен тергеуші мен криминалист-маман окиға бол-ған жерді карау, тінту кезінде шешеді. Идентификациялык си-паттағы мәселелер әдетте трасологиялык сараптама шеңберінде аныкталады. Іздердің кәмегімен аныкталынатын нақты жағдай-ларды (идентификациялык, және идентификациялык емес) төменде керсетеміз.

Іздерді криминалистикалык зерттеудін негізінде пайда бол-ған негізгі кдғидаларға мыналар жатады:

• материалдык. дүниедегі объектілердін жекелілігі, соның ішінде объектінін сырткы кұрылысынын жекелілігі. Бір топтык объектілердің сыртқы күрылысы жалпы белгілері бойынша сәйкес келуі мүмкін, бірак олар жеке белгілері (формасы, көлемі, түрі және т.б.) бойынша ерекшеленеді. Трасологиялык. жеке белгілерге - іздін сырткы кабаты бедерінін (ерекшеліктері) немесе із өрнегінің («суретінін») детальдары жатады. Шабу іздеріндегі бедер детальдары балта кырының тегіс емес кедір-бұдыр жерлерімен каддырылған кыртыс пен көтерінкі шыккдн, арасы шұңкырланған сызыктардан тұрады; кол саусағынан қал-ған іздерде папиллярлы өрнектің детальдары калады, автокөлік дөнгелектерінің протектрлерінен калған іздерде жекеленген акау белгілері (мысалы: дөңгелек резенкелерінің жырылуы) калады;

объектілердің сыртқы құрылысының салыстырмалы турактылыгы — бүл белгілі бір уакыт аралығында объектінің өз формасы мен басқа объектілерден бөліп қарастыруға мүмкіндік беретін айрыкша белгілерін сақтау касиеті. Трасологиялык зерттеудің объектісіне тек кана кдтты заттар, яғни кдсиеттері салыстармалы түрде өзгермейтін объектілер жатады. Із калдырған объектінің белгілері және ізде көрініс тапқан белгілер белгілі бір уақыт аралығында езгеріске ұшырамаған жағдайда ғана трасологиялык идентификацияны жүзеге асыруға болады. Қатты заттардың сырткы кұрылысы салыстырмалы тұракты болғандыктан, олардың іздері ұзак, уакыт аралығында өзгеріске ұшырамайды және зерттеу жүргізу үшін қажетті акпаратты сактай алады. Бүл касиет із қалдырушы мен із кдбылдаушы объектілерден әр түрлі көрініс табуы мүмкін. Мысалы, бұзу кұралының бөгетге калдырған ізі уакыттың етуіне карамастан өзгеріске үшырамайды, ал тістін тағамда (алма, алмұрт) калдырған ізі аз уақыттын ішінде де өзгеріске үшырайды. объектілердің сыртқы қурылысы, соның ішінде онын жеке белгілері (детальдары), белгілі бір жағдайларда басқа бір объектілерде өз бейнесін дәлме-дәл түсіру кабілетіне ие жеке белгілердің дәлме-дәл, әрі толык. көрініс табуы. Жеке белгілердің толык және дәлме-дәл көрініс табуы іздің пайда болу жағдайларына байланысты. Олардын негізгісіне — із қалдырушы мен із кабылдаушы объект материадцарының физикалык касиеті жатады. Сонымен катар, объектілердің карым-катынаска түсу механизмі де жатады. Із кабыддаушы объект неғұрлым иілімгіш (созылмалы), күрамдык күрылысы үсағырақ болса, пайда болатын іздің детальдары соғүрлым нактырак, айкынырақ көрініс табады;

• пайда болатын ізде объектінін сырткы кұрылысының көрініс табуы айналы түрде кері жүретін процестің нәтижесі түріңде карастыруға болады. Мысалы: деңес (шығынкы) объектілер (аяқкиім ұлтаны (табаны) жүмсак, материалдарда: кұмда, лай-батпақтарда) көлемді іздерді қаддырады. Іздің пайда болу кезіндегі жағдайларға катысты баска да өзгешеліктерді байкауға болады. Мысалы: беткі қабаттын, бедерлі болуынан із тырна-лыптүседі.

Сонымен, трасологиялық зертгеудің негізгі объектісі болып табылатын із-бейнелеуші объектілер екі объектінің өзара қарым-катынаскд түсу нәтижесінен пайда болады. Із қалған объект — із-қабылдаушы, ал із кдлдырған объект — із-қшідырушы деп ата-лады. Із пайда болған кезде кдрым-катынасқа түсетін беткі қабат-тар — түйісу кабаттары деп аталады.

Іздердің түйісуі кезінде объектілер физикалық, химиялық және биологиялық әсерге түседі. Физикалык әсер ету механи-калык және жылулық болуы мүмкін.

Трасология — механикалық әсерге түсетін іздерді зерттейді. Трасологиялык зерттеудін мәнін — түйісетін (контактілі) объек-тілерге механикалык, жағынан әсер етудің ерекшеліктерін және •осының нәтижесінде пайда болатын іздерді зерттеу құрайды.

Қалыптасу жағына байланысты іздерді келесідей топтарға жүйелеуге болады: статикалық және динамикалык,; квлемдіжәне беткі қабатты', локальды және перифериялық.

Статикшіык, іздер дегеніміз — із қалдырушы объектінің әрбір бөлігінің (нуктесінің) із кабылдаушы объектіде дәлме-дәл бейнеленуі нәтижесінде пайда болатын іздер. Мүндай іздер коз-ғалыста болған объектінің тоқтауы кезінде пайда болады. Із пай-да болған кезде объектілер салыстырмалы түрде (тыныштық) кимылсыз (статика) күйде болады. Мысалы: адамнын тұрған кездегі аяқкиімінің ізі, қолдын папиллярлы ернектері бар ізінің қалуы, есіктегі бүзу қүралының басылып-жаншылған ізі. Динамикалық іздер дегеніміз — із қалдырушы объект нүктелерінін із кабылдаушы объект бетінде сырғу-жылжу нәтижесінде пайда болған іздер. Объектінін, дөңес жерлері ойыс іздерін, ал ойыс жерлері томпак (жүмыр) іздерін қалдырады. Динамикалык, іздерге кесілген, шабылған, үйкелген және т.б. іздержатады.

Көлемді іздер дегеніміз — із калдырушы объектінің із қабыл-даушы жұмсак объектіде шүнқыр түрівде қалуы, яғни қабыл-даушы объектінің деформацияға түсу (өз қалпын өзгерту) нәтижесінде пайда болған іздер. Мұндай іздерде үзындығы, енімен катар үшінші өлшем — терендігі көрсетіледі. Сондыктан осы іздерді зерттеу аркылы мәліметтерді көлемдірек түрде алуға болады. Мысалы: лайлы жерде қалған көлік күралының про-текторларының іздері және т.б.

Беткі қабатты іздер дегеніміз — тығыздығы жағынан шама-мен бірдей (немесе із кабылдаушы объектініңтығыздығы көбі-рек) объектілердің бір-бірімен катынасқа түсу нәтижесінде пай-да болған іздер. Бұл іздер көлемді емес, беткі кдбатты болып табылады. Мысалы: шыны бетіндегі кол саусактарынын майлы іздері, протектордын асфальтта калған іздері, бояу жағылған еден бетіндегі аяқкиімнің іздері.

Беткі кабатты іздердің өзі екі топқа бөлінеді: қатпарлану (от-слоение) және қабаттшіу (наслоение) іздері. Қабатталу іздері - із қалдырушы объекті бөліктерінің із кабылдаушы объектінің бетінде кдлып кою нәтижесінде пайда болады. Байланысқа түскен объект беткі кабатта өз белгілерін калған бөлшектері аркылы бейнелейді. Мысалы: қол саусактарының майлы іздері, канаған колымен - есік, терезе бетін үстау нәтижесінде қанға боялған іздердің қалуы және т.б. Қатпарлану іздері — із қалды-рушы объект із қабылдаушы объектінің беткі қабатының бөліктерін өзімен алып кету нәтижесінде пайда болатын іздер. Мысалы: бояуы кеппеген еден бетінде аяккиімнің калған іздері жәнет.б.

Локальды іздер дегеніміз — объектілердің беткі кдбатының бай-ланысқатүсуі нәтижесінде пайдаболған іздер. Мысалы: аяқкиім ізі (көлемді немесе беткі кдбатты) мен жер (топырак) бетінің байланысқа түсуі кезінде езгеріске ұшырауынан пайда болады, бірақ іздің жан-жағындағы беткі кдбат өзгерісіке үшырамайды.

Перифериялык, іздер — керісінше байланыскд (контактіге) түсетін объект жиектерінің сыртындағы өзгерістердің нәтиже-сінде пайда болған іздер. Мысалы: сыртқы беті шаң болған аяқ киімнен таза еден бетінде кылмыскердің жүруі кезінде шаң аяқ киімнен сырғып түсіп, аяк киім жиектерінің сыртындағы табан конфигурациясын кайталайтын із еден бетінде калуы арқылы пайдаболады.

Көріну дәрежесіне байланысты іздер: көрінетін, элсіз көріне-тін (нашар) және көрінбейтін болып бөлінеді. Көрінетін іздер арнайы әдістерді колданбай-ак. карапайым көзге көрінеді. Әлсіз көрінетін іздер немесе көрінбейтін іздер — із кдбылдайтын объектінщ түсі тасаланып өзгеруі немесе түскен із көлемінің шағын көлемді (микро іздер, микро бөлшектер) болуы негізінде пайда болады. Динамикалық іздер дегеніміз — із қалдырушы объект нүктелерінін із кабылдаушы объект бетінде сырғу-жылжу нәтижесінде пайда болған іздер. Объектінін, дөңес жерлері ойыс іздерін, ал ойыс жерлері томпак (жүмыр) іздерін қалдырады. Динамикалык, іздерге кесілген, шабылған, үйкелген және т.б. іздержатады.

Көлемді іздер дегеніміз — із калдырушы объектінің із қабыл-даушы жұмсак объектіде шүнқыр түрівде қалуы, яғни қабыл-даушы объектінің деформацияға түсу (өз қалпын өзгерту) нәтижесінде пайда болған іздер. Мұндай іздерде үзындығы, енімен катар үшінші өлшем — терендігі көрсетіледі. Сондыктан осы іздерді зерттеу аркылы мәліметтерді көлемдірек түрде алуға болады. Мысалы: лайлы жерде қалған көлік күралының про-текторларының іздері және т.б.

Беткі қабатты іздер дегеніміз — тығыздығы жағынан шама-мен бірдей (немесе із кабылдаушы объектініңтығыздығы көбі-рек) объектілердің бір-бірімен катынасқа түсу нәтижесінде пай-да болған іздер. Бұл іздер көлемді емес, беткі кдбатты болып табылады. Мысалы: шыны бетіндегі кол саусактарынын майлы іздері, протектордын асфальтта калған іздері, бояу жағылған еден бетіндегі аяқкиімнің іздері.

Беткі кабатты іздердің өзі екі топқа бөлінеді: қатпарлану (от-слоение) және қабаттшіу (наслоение) іздері. Қабатталу іздері - із қалдырушы объекті бөліктерінің із кабылдаушы объектінің бетінде кдлып кою нәтижесінде пайда болады. Байланысқа түскен объект беткі кабатта өз белгілерін калған бөлшектері аркылы бейнелейді. Мысалы: қол саусактарының майлы іздері, канаған колымен - есік, терезе бетін үстау нәтижесінде қанға боялған іздердің қалуы және т.б. Қатпарлану іздері — із қалды-рушы объект із қабылдаушы объектінің беткі қабатының бөліктерін өзімен алып кету нәтижесінде пайда болатын іздер. Мысалы: бояуы кеппеген еден бетінде аяккиімнің калған іздері жәнет.б.

Локальды іздер дегеніміз — объектілердің беткі кдбатының бай-ланысқатүсуі нәтижесінде пайдаболған іздер. Мысалы: аяқкиім ізі (көлемді немесе беткі кдбатты) мен жер (топырак) бетінің байланысқа түсуі кезінде езгеріске ұшырауынан пайда болады, бірақ іздің жан-жағындағы беткі кдбат өзгерісіке үшырамайды.

Перифериялык, іздер — керісінше байланыскд (контактіге) түсетін объект жиектерінің сыртындағы өзгерістердің нәтиже-сінде пайда болған іздер. Мысалы: сыртқы беті шаң болған аяқ киімнен таза еден бетінде кылмыскердің жүруі кезінде шаң аяқ киімнен сырғып түсіп, аяк киім жиектерінің сыртындағы табан конфигурациясын кайталайтын із еден бетінде калуы арқылы пайдаболады.

Көріну дәрежесіне байланысты іздер: көрінетін, элсіз көріне-тін (нашар) және көрінбейтін болып бөлінеді. Көрінетін іздер арнайы әдістерді колданбай-ак. карапайым көзге көрінеді. Әлсіз көрінетін іздер немесе көрінбейтін іздер — із кдбылдайтын объектінщ түсі тасаланып өзгеруі немесе түскен із көлемінің шағын көлемді (микро іздер, микро бөлшектер) болуы негізінде пайда болады.

Мақсаты: Қару оқ-дәрі, жарылғыш құрылғылар және олардан қалған іздерді криминалистикалық зерттеу туралы сот баллистикасының маңызын түсіндіру.

Қару оқ-дәрі, жарылғыш құрылғылар және олардан қалған іздердің криминалистикалық зерттеуінің түсінігі, объектілері мен мағынасы.

Қару және олардың іздерін табу, қарау, бекіту және алу.

Сот баллистикалық сараптама шешетін сұрақтар: идентификациялық, жіктемелік және диагностикалық.

Сот баллистикасы криминалистикалық техника бөліміне жатады.

Баллистика (гр. сөз. «Ьаllе» - «лақтырамын») - ок және бытыраның қозғалысы мен жыддамдығын зерттейтін ғылым. Бал-листика сыртқы және ішкі болып екіге бөлінеді. Ішкі баллистика қару оқпанындағы оқтың козғалысы. Сыртқы баллистика кеңістіктегі октың козғалысы.

Сот баллистикасының теориялык және әдістемелік мәселе-лері В.Х. Черваков, С.Д. Кустанович, Ю.М. Кубицков, Б.Н. Ер-моленко, А.ІХ Вакуловский, В.С. Аханов, Ю.Г. Корухов, Б.И. Шев-ченко, Л.Н. Мороз, Г.А. Мозговых, Ә.А. Исаев және т.б. ғалым-дардың енбектерінде карастырылған.

Көптеген авторлар сот баллистикасын зерттеу объектісі ретінде карастырған.

В.Ф. Черваков сот баллистикасын кылмыстык-техниканын көлемді бөлімі ретінде карастыра отырып, атыс кару-жарақта-рын, оқ-дәріні, гильзаларды, оқты және оқ-дәрі жабдықтарын материалдык кұрамы жағынан, сондай-ак, әр түрлі заттар мен киімдерден табылған порохтар мен өзге де іздерді, атыс кдрула-рын криминалистика және сот-медицина тарапынан зерттеу қажеттілігін көрсетті.

А.П. Вакуловский сот баллистикасын криминалистикалык техниканың бір саласына жатқызып, кылмысты ашу мен тергеу мақсатывда колданылатын атыс қаруларын, ок-дәрі жабдыкта-ры мен олардың іздерін табу, бекіту, алу және зерттеу әдіс-тәсіл-дерін оқытатын ілім деп керсеткен. Б.И. Шевченко сот баллистикасы анықтамасын сот баллис-тикалық зерттеу арқылы шешілетін мәселелермен толыктыра-ды. Ол, сот баллистикасын криминалистикалык техниканың бір саласы ретінде қарастыра отырып, атыс қаруларын, ату кезінде пайда болған кұбылыстарды, қылмыскерлер колданған қару-жарақтар мен ок-дәрілердің қай топка жататындығын аныктау және идентификациялау максатывда ату іздерін зерттеу кажет-тілігін, сондай-ак атылған және ок-дәрі жабдыктары арқылы зақым келтірудің техникалык жағдайын анықтау кажеттілігін көрсеткен.

Ұзакжылдар бойы жинакталған тәжірибелік материаддарға байланысты сот баллистикасының теориялык мәселелерін зерт-теу кажетгілігі туындады. Атап айткднда: октын атылу занды-лыктары, кылмыс жасау максатында колданылған кару-жарак-тар мен оны колдану нәтижесінде пайда болған соттык дәлел-демелер.

Осы зандылықтарды түбегейлі танып (зерттеп) білу, атыс каруларын пайдалану арқылы заттай дәлелдемелерді іздеп табу, бекіту, алу және зерттеу мәселелерін барынша тиімді шешуге мүмкіндікбереді.

Сотбаллистикасы өзінің жеке теориялык негіздерінің калып-тасуына байланысты криминалистикалык техниканың бір са-ласы ретінде карастырылады. Оның мазмұнына ату зандылык-тары мен қару-жарақтын тигізетін әсерін зерттеу және осылар-дын негізінде атыс каруларының, оқ-дәрі жабдықтарынын ату кезінде пайда болған іздері мен құбылыстарын табу, бекіту, алу және зерттеу кезінде қолданылатын ғылыми-техникалық әдіс-тәсілдер мен кұрал-жабдықтарды өндеп шығару жатады.

Сот баллистикасының ғылыми негізін диалектикалык материализмнің жалпы әдістемесі мен ғылыми-техникалык білім салаларынын ғылыми ережелері кұрайды.

Атап айтқанда, оларға: атыс кдрулары мен оның ок-дәрінің кұрылысын, октың бегетке тигізетін әсерін; кару оқпанындағы ату кезіндегі пайда болған кұбылыстарды және октың окпан* нан шықканнан кейінгі козғалысын зерттейтін әскери-техни-калык ғылым салалары жатады.

Б.И. Ермоленко өз тарапынан сот баллистикасына катысты келесідей: «ок. және гильзамен байланысқа түсетін кару-жарақ бөлшектерінің өзіндік бедері, қару-жарак белшектері бедер-лерінің түрақтылығы (идентификациялық кезең); оқ-дәрі мен гильзада пайда болған іздердің механизмі; ок және гильзадағы іздерде қару-жарак, бөліктері белгілерін бейнеленуіне әр түрлі факторлардын әсер етуі; сот баллистикасы объектілеріндегі іздерді бекіту женінде ғылыми мәліметтер; сарапшы корытын-ДЬІсын шығару кезінде объектілердің әр түрлі қасиеттері мен белгілерін бағалаудың тәртіптері туралы» ілімдерді көрсетгі. Ғылыми зерттеудің әдістемесін дәстүрлі зерттеу әдістері кұрайды: бақылау, өлшеу, эксперимент, салыстыру, бейнелеу және т.б. Сонымен катар, сот баллистикалык зерттеудің арнайы әдістемесі — октар мен гильзалардағы іздерді микро- және макрофотографиялық әдістермен бекіту, экспериментальды оқтар мен гильзаларды алу әдісі, шашыраған бытыра бойынша ату арақашыктығы экспериментальды түрде аныктау әдістемесі; ату кдру-жарағынын жағдайын аныктаудың әдістемесі және т.б.

Сот баллистикалык. зерттеулер екі түрлі процессуальдык. ны-санда жүргізіледі:

тергеуші (кейбір жағдайларда маманның катыстырылуымен) жүргізілетін тергеу әрекеті ретінде - оқиға болған жерді карау, атыс кдру-жарағын, ок-дәрі жабдыктарын, ату іздерін карау, атыс кару-жарағы немесе оқ-дәрі жабдықтарымен тергеу экспериментін жүргізу;

зерттеуді сот баллистикалык сараптама нысанында жүргізу.

Тергеу әрекеттері мен баллистикалык сараптама шеңберінде жүргізілетін баллистикалык зерттеулер кылмыстын объективтік және субъективтік жағынан тұратын жағдайларды аныктауға мүмкіндік береді. Осы жағдайларды екі топка бөліп қарасты-руға болады: идентификациялык; идентификациялык емес.

Идентификациялык мәселелерге: окиға болған жерден та-былған немесе мәйіттен алынған октар сезіктіден алынған кдру-жарақтан атылған ба? Окиға болған жерден табылған оқ (гиль-за) пен ашылмаған кылмыстар бойынша алынған ок (гильза) бір кару-жарақтан атылған ба? Окиға болған жерден және мәйітген алынған бытыра (картечь) мен сезіктіден алынған бы-тыра (картечь) бір металдан жасалынған ба немесе бір коспаны қүрай ма? Оқиға болған жерден табылған тығын мен сезіктіден алынған тығын бір материалдан жасалынған ба? Қолдан жаса-лынған кару-жарақ сезіктіден алынған қүрал-жабдықтар мен материалдардан жасалынған ба деген сұрақтарды анықтау жа-

тады.

Идентификациялық емес мәселелерге (классификациялык, диагностикалык, ситуациялык): қылмыстың жасалу уакыты мен орны, қылмыс жасау кезінде кандай ату күралы колданылған, атудың аракашыктығы мен бағыты, аткан адамнын және жәбірленуші мен баска да окиғаға катысушылардың орналасу жағдайы, кылмыскердің ниеті, октың үшу бағыты, атылған оқтың саны мен кезектілігі, карудың жарамдылығы, өздігінен атылып кету мүмкіндігі туралы мәселелерді, сондай-ак. қаруды, ок-дөрі жабдыктарын жасау әдісін, кандай материалдар колдан-ғандығы, карумен атылған-атылмағандығы, калибр жүйесінін кандай да бір бөлшегі ауыстырылған ба, жок па, ауыстырылса қандай түрімен ауыстырылды, сезікті жейдесінің калтасында металл іздерінің бар-жоктығын және т.б. анықтау жатады. Сот баллистикалық зерттеу объектісі болып негізінен ату және атылу мүмкіндігімен байланысты заттай дәлелдемелер та-былады. Зерттеу объектілері келесідей топтарға белінеді:

1. 
   атыс карулары;
   

2. 
   ок-дәрі жабдыктары (патрондар), шикі заттары, материалдары, қару-жарақ пен ок-дәріні дайындау кезінде колданылған кұраддар;
   

3. 
   ату кұраддарын колдану іздері.
   

№7 лекция. Құжаттардың криминалистикалық зерттеуі.

Мақсаты: тергеуге маңызды кұжаттың алғашкы мазмұнын өзгертудін және күжат-ты дайыңдаудың әдісі мен жағдайларын аныктау.

Құжаттардың техникалық криминалистикалық зерттеуінің түсінігі мен шешетін міндеттері

Жыртылған, жанған, әлсін көрінетін, түссізденген, үстіне сия төгілген мәтіндерді, қағаздарды, бояуларды және т.б. сараптамалық зерттеуден өткізу мүмкіндіктері

Сараптамаға материалдар дайындау

Қандай да бір әдіспен мазмүнды мәліметтер жөнінде жазылған объектілер кұжат болып табылады. Олар жазба кұжаттары, кино, фото және электрондық болып бөлінеді.

Құжаттар - мөлшері, пішіні, материалдардыңтүрлері, қорғау әдістері, мәтіні, колтаңбасы, мөртаңбалары бойынша және бүрыштамалардың болуымен сипатталады. Кәсіпорындар мен мекемелер атынан берілетін көптеген ресми кұжаттардын міндетгі элементтері белгілі бір мемлекеттік стандарттарға және нүсқауларға сәйкес болуы керек. Ресми емес құжаттардын элементтері олардың колдануына байланысты аныкталады. Кейбір жағдайда кылмыстык процеске түсетін күжаттар, бір элемент — «мәтіннен» ғана түрады.

Тәжірибеде кездесетін кужаттарды келесідей түрлерге бөлу-ге болады: тағайындалуы бойынша (қандай да бір фактілер мен құкыкты куәландыратын және белгілі бір мәліметтерден тұратын кұжаттар, мысалы: аныктамалық сипаттағы); шығу тегі бо-йынша (мемлекеттік мекемелерден шығатын, ресми және жеке тұлғалардан шығатын — ресми емес); дайындау тәсілі бойынша (колмен, машинкамен, компьютермен жазылған, баспаханалық, құрама, жеңіл баспаханалык кұралдармен дайындалған және фотосурет көмегімен жасалған); шығу кезектілігі бойынша (түп нұсқа және көшірме).

Кейбір жағдайда сараптамаға кұжаттык емес сипаттағы объектілер де түседі (жазулары бар бөшкелердің ағаш қақпак-тары, тақтай бөліктері, жәшіктердін бөлшектері, маталар, ме-талдан жасалған пластиналар). Аталған объектілерді құжаттар-дың накты түсінігі бойынша кұжаттарға да, олардың жасалу әдісіне де жаткызуға болмайды. Бұл объектілер кұжатгардың криминалистикалык сараптамасывда зерттеледі, өйткені кұжат-тарды жеке зерттеуге арналған әдістер кұжаттык емес сипат-тағы объектілерді зерттеген кезде жаксы нәтиже береді. Құжат-тар қылмыстың қүралы болған немесе кылмыстын іздерін сақ-тап қалған немесе кылмыстық әрекеттің объектілері болған ткағдайда Қылмыстык іс жүргізу кодексінің баптарына сәйкес заттай дәлелдеме бола алады.

Заттай дәлелдеме болып табылатын күжаттар Қылмыстык іс жүргізу кодексіне сәйкес қарау хаттамасында толық сипатта-лып жазылып, мүмкіндігінше суретке түсіріліп және іске тіркелуі керек. Қавдай да себептерге байланысты құжаттар кыл-мыстық істе „еақталына алмаса, олар міндетті түрде суретке түсіріледі, буып-түйіледі, мөрленеді және аныктаушы, тергеуші, сот көрсеткен жерлерде сакталады.

Егер оқиға болған жерді карау, тінту және т.б. да тергеу әрекеттерін жүргізу барысында кұжат табылып, оған карау әрекеті жүргізілмеген немесе кұжаггы тергеушіге — сезікті, айып-кер, жәбірленуші немесе куә үсынған жағдайда қүжатгарға жеке тергеу қарауы жүргізіледі.

Тергеушіден алынатын күжаттар, яғни заттай дәлелдеме-лердің бүзылып, закымдануынан немесе қандай да бір взгеріске үшырауынан сактауға барлык шараларды коддануын талап етеді. Мүндай құжаттарды іске тігуге болмайды, олар бүктеме сызығы бойынша бүктеліп, жеке конвертте сакталады. Ескірген және жыртылған құжаттарды кағаз беттерінін астыңғы жағына жа-быстыруға, кыстырғышпен кысып коюға, карындаш, каламсап немесе үшкір затпен оларға белгі салуға болмайды. Көне (ескір-

ген) және жанған (өртенген) кұжаттарды мүмкіндігінше екі әйнектін арасына салып сактау қажет.

Кұжаттарды сараптамаға жібергенде оларды таза қағаздың арасына койып тығыз конвертке салу үсынылады.

Қүжаттарды карауды екі кезеңге бөлуге болады: біріншісінде — кайшылыктардың болу мүмкіндігін аныктау максатында қүжат-тардын мазмұны зерттелінеді, ал екінші кезенде — оның кандай да бір өзгерістерге үшырағандығы аныкталады.

Күжаттың мазмүнындағы қайшылықтар, оның жекелеген реквизиттерін салыстыру жолымен анықталады. Атап айтқан-да: бланктерін, мөр және мөртанбаларын, күжатты беру және бланкті дайындау мезгілдерін. Құжаттағы қайшылыктар, дүрыс дайындалған кұжат үлгісімен салыстыру арқылы ғана анықта-лады. Егер құжат бірнеше данадан жасалған болса, олардың барлығын салыстыру керек.

Бухгалтерлік құжаттарды қарау кезівде оған байланысты құжаттармен салыстырып, ондағы сандық мәліметтерге ариф-метикалық тексеріс жүргізу кажет.

Құжаттардың мазмұнын зерттеу кезівде — берілген мезгіліне көңіл бөліп, оларды күнтізбемен ал, кейбір жағдайда қүжаттар-ды беру орныменен салыстыру қажет. Қүжатгың мазмүнын мұқиятталдау аркылы кұжатта берілген және көпшілікке танымал фактілер арасында, сондай-ақ істің нақты жағдайларындағы қайшылықтар анықталуы мүмкін.

Құжаттың мазмұнын зерттеу барысында интеллектуалдық және материалдықжалғандықанықталады. Қүжатгағы материал-дық жалғандықты, құжаттың мазмұнындағы өзгерістерді куә-ландыратын белгілерді анықтау үшін тергеуші кодда бар бар-лық техникалық кұралдарды (лупаларды, инфрақызыл және ультракүлгін сәулелердің көздерін өлшеу кұралдарын, жарық-фильтрлерді, электрооптикалыққұралдарды) пайдаланғаны жөн.

Кұжаттар шашыраңкы жарық, сондай-ак тік және қиғаш түсетін бағыттағы жарык, арқылы зерттелінеді.

Баспа мәтіндерін, мөр және мөртаңбаларын қарау кезінде сьізғыш, циркуль өлшеуіштерін пайдалану тиімді. Олар әріптердің өлшемдері мен (биіктігін, енін) олардың арасындағы арақашықтығының айырмашылығын аныктауға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік мөр-бедерлік шеберханада дайындалған мөр мәтініндегі әрбір сөздегі әріптердің аракдшыктығы бірдей, ал дөнгелек мөрді бойлаған осьтер шенбер радиусы бойынша ор-наласады. Кұжаттарды карау жағдайлары мен нәтижелері Кыл-мыстық іс жургізу кодексінін баптарына сәйкес хаттамада: кұжаттың атауы, оның нөмірі, берілген куні, кімнін атына беріл-гевдігі, кұжаттың өлшемдері, онын жиектерінің (шеттерінің) сипаты, жыртылған жерлерінің, дактарының, бүктеулердің бо-луы, құжатты дайындауға колданған материалдардың турлері (қағаздың түсі мен тығыздығы, бояғыш заттардын түсі), транс-крипцияның, колтаңбалардың және мөр мен мөртаңбалардың орналасуы, қарау кезінде анықталған жалғандық белгілер си-патталып жазылады.

Хаттамада карау кезінде қолданылған техникалык кұрал-жабдықтар, оларды колдану шарттары мен тәртібі, техникалық құраддар қолданылған объектілер көрсетіледі. Қарау барысын-да табылған құжат және кұжаттың белгілері фотосурет әдіс-терімен де бекітілуі мүмкін.

Тергеушіге құжаттарды қарау, бекіту және алу кезіңде, әсіре-се, электрографиялық көшірмелерді, кұжаттық емес сипаттағы компьютермен теріліп принтерде басылған құжаттарды, ерек-ше жағдайларда мөртанбалары басылғанХұжаттарды т.б. карау кезінде мамандар үлкен көмек көрсетеді.

Құжаттарды криминалисткалык зерттеудің үш түрі карас-тырылады:

қолжазуды криминалистикалык зерттеу (қолжазбатану);

мәтін авторын криминалистикалық зерттеу (автортану);

кұжаттарды техника-криминалистикалык зерттеу.

Техника-криминалистикалық зерттеудің мақсаты тергеуге маңызды кұжатгьщ алғашкы мазмүнын өзгертудін және күжат-ты дайыңдаудың әдісі мен жағдайларын аныктау. Осы аталған мівдеттерді шешу үшін арнайы ғылыми білімдерді және кри-миналистикалык әдістеме негізівде әр түрлі ғылым саласындағы әдістерді колдануды талап етеді.

Құжатгарды криминалистикалық сараптаудың пәніне кұжаттың түп нұскасын немесе жалғандығын аныктау жатпайды. Бұл кұкыктык мәселе болып табылатындықтан, оны тек қана тергеуші мен сот шешеді. Күжаттардын криминалистикалык сараптамасы - аныктама өндірісінде, алдын ала тергеуде және кылмыстык істер бойынша сот талкылауында және істерді аза-матгьІК процесте карау кезівде тағайындалады. Егер де ұсыныл-ған кұжаттын түпнұскасына күмән келтірілетін жағдайлар туындаса, мұндай сараптаманы тағайывдау қүқығы мемлекетгік нотариуска және нотариалдық әрекетті жүзеге асыратын лауа-зымдьі тұлғаларға (мемлекеттік нотариат туралы заң) беріледі.

№8 лекция. Адам сырт келбеті туралы криминалистикалық ілім.

Мақсаты: Әр түрлі керіністегі адамның сыртқы бейнесін зерттейтін және кылмыстарды ашу мен аддын алу мақсатыкда сыртқы бейне туралы мәліметтерді жинау, зерттеу және пайда-ланудың техника-криминалистикалык құрал-жабдыктары мен әдіс-тәсіддерін жетілдіретін криминалистикалык техниканың саласы бойынша түсінік қалыптастыру.

Криминалистикалық габитология түсінігі мен мазмұны, оның жаратылыстану ғылымилық негіздері

Адам сырт келбетінің белгілері мен элементтері, оның жіктемесі

Адам сырт келбетін «ауызша портрет» әдісімен суреттеу ережелері.

Адам сырт келбетін сипаттайтын киім кешек пен басқа да заттарды суреттеу.

Габитология - әр түрлі керіністегі адамның сыртқы бейнесін зерттейтін және кылмыстарды ашу мен аддын алу мақсатыкда сыртқы бейне туралы мәліметтерді жинау, зерттеу және пайда-ланудың техника-криминалистикалык құрал-жабдыктары мен әдіс-тәсіддерін жетілдіретін криминалистикалык техниканың бір саласы болып табылады.

Адамнын сыртқы бейне белгілері бойынша танудағы кри-миналистикалык ілімді жете менгеру - білім жетістіктерін тәжірибеде кеңінен колданып қылмысты тергеу мен айыпкерді іздестіру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.

Адамдарды идентификациялау үшін криминалистикада әр түрлі әдістер мен тәсілдер жетілдірілген (өнделген). Идентифи-кациялауда кеңінен колданылатын әдістердің бірі - адамды сыртқы бейне белгілері бойынша салыстыру болып табылады.

Адамды сырткы бейне белгілері бойынша идентификация-лаудың әдістері мен ғылыми негіздері жаратылыстану ғылым-дарының жетістіктеріне: анатомия, физиология, сот-медицина-сы, математиканын кейбір бөлімдеріне, жедел-іздестіру және сараптама тәжірибелеріне суйене отырып ұзак жылдар бойы қалыптасқан.

Адамдарды криминалистикалык идентификациялауға мүмкіндіктін болуы, кез келген адамның сырткы бейнесінін ба-сқа адамда кайталанбайтын белгілерінің болуына байланысты. Әлемде сырткы бейне белгілері жиынтығы бойынша бірдей екі адам кездеспейді, тек бір-біріне ұксас адамдар кездеседі. Бұл кағида криминалистикалык. идентификация теориясы мәлі меттеріне және тікелей анатомиялык мәліметтерге негізделеді. Барлык материалдык дүние объектілері өзіне-өзі ғана тең, тіпті бір тектес объектілердің өзінде де бір-бірінен айыратын ерекщеліктері болады.

Адамнын сыртқы бейнесінін барлык. белгілері тұракты емес,

олар жиі өзгерістерге түсіп түрады.

Адамнын сыртқы бейнесінің ен мәнді өзгерістері ұзақ уакыт ішінде пайда болады. Олар әсіресе адам сүйегі қалыптаскан ке-зендерде көзге кдтты түседі, яғни балалык және бозбалалык кезендерде. Жасөспірімдердің өзгеріске үшыраған белгілерін бейнелеу немесе суретке түсіру және тендестіру жолдарымен бекіту аралығында айтарлыктай көп уақыт етпейтіндіктен кри-миналистикада ол белгілердің мәнді маңызы жоқ. Үзак жылдар өтсе де, кейбір белгілер кдтты өзгеріске ұшырамайды (адамнын күлак калканы, оның формасы, бөлшегі).

Сыртқы бейненін ең тұракты белгілері сүйекті-шеміршек негізімен байланысты, мысалы: адам бетінің формасы, мандай формасы мен оның орналасуы, мүрын арқалығынын формасы және онын орналасуы, күлак, калканы және т.б.

Адамды идентификациялауға пайдаланатын сырткы бейне

белгілері:

• тұракты (белгілі бір уақыт аралығында салыстырмалы өзгеріссіз) болуы тиіс;

салыстырмалы түрде сирек кездесетін;

салыстырмалы түрде басқа белгілерге тәуелсіз болуы керек.

Теңдестіру кезінде жиі кездесетін белгілерге карағанда си-рек кездесетін белгілердін манызы зор. Сырткы бейненің белгі жиынтығын дүрыс қолданған жағдайда ғана тендестіру нәтижелі

жүргізіледі.

Адамды сыртқы белгілері бойынша тендестірудін ғылыми әдістемесі 1880 жылдары калыптаса бастаған. Француз криминалисі Альфонс Бертильон қылмыскерлерді тіркеу жүйесін-алыптастырған, оның бір бөлімі адамның сырткы бейне белгічерін арнайы термин колдану аркылы суреттеуден тұрады. гйнелеуді «ауызша суреттеу» немесе «сөздік портрет» деп айтады. Бұл әдіс бойынша адамнын сыртқы бейнесі накты сурет-телді. А. Бертильон адам бейнесінің 49 түрін аныктаған, оның көпшілігі кұлак калқанынын әр түрлі бөлшектерінен тұрады. Дактилоскопиялықтіркеу жүйесінің кеңінен таралуына байла-нысты А. Бертильоннын бұл жұйесі өзінің тәжірибелік мәнін жоғалтты. Дегенмен де ауызша суреттеу әдісі одан әрі дамып шаркына жетті. Кдзіргі уақытта ауызша суреттеу жүйесін кылмыскерлерді, танылмаған мәйіттер мен хабар-ошарсыз кет-кен адамдарды және т.б. тұлғаларды сырткы бейне белгілері бойынша идентификациялау максатында колданады. Сондай-ак ауызша суреттеу барлық жағдайда, яғни адамның жеке басы анықталмаған (төтенше жағдайлардын, апаттардың, табиғи апат-тардың болуына байланысты адамдар жаппай каза болған) кез-де немесе кылмыскер езінің шын атын кдсақана жасырған жағ-дайларда колданады.

Сырткы бейне белгілері бойынша сәйкестендіруді азамат-тык сот өндірісі (алимент өндіріп алу ісі бойынша жауапкерді інықтау) кезінде де колданылады. Адамның сырткы бейнесі бойынша идентификациялауды тарихшылар, өнертанушылар, әдебиеттанушылар және басқа да ғылым өкілдері пайдаланады. Қылмыскерлердің сырткы бейне белгілерін теледидар, газет және полиция мәліметтері бойынша хабарлануы, олардың тез арада ұсталуына көмегін тигізеді.

Адамның сырткы бейнесінің жекелігі (қайталанбауы) мен өзгермейтін белгілерінің жиынтығы адамның идентификация-сының ғылыми негізін кұрайды. Сыртқы бейнесі бойынша иден-тификациялау мен диагностикалаудың ғылыми негізі мен әдістемесі анатомия, адам физиологиясы, сот-медицинасы және математика мәліметтерін ескере отырып криминалистикада жетіддірілген.

Адамның сыртқы бейнесінін элементтерін және олардың белгілерін негізге ала отырып, адамның сыртқы бейнесінін белгі-лері мен элементтер жүйесі дәстүрлі түрде топтастыру аркылы қарастырылады. Адам денесінін қүрылыс белгілері мен элемент-тері және оның өмір сүру әрекетінің көрініс табуы — өзіндік белгілер деп аталады. Олар адамның өзіне ғана тән, онын сырт-қы бейнесі бөлінбейді, тек өзіне тиесілі. Адамның сырткы бейнесін толыктыратын белгілері мен элементтері ілеспелі бо-лып табылады. Олар адам денесінін күрылыс элементтеріне жатпайды, бірақ кандай да бір көлемде өзіндік белгілер мен элементтерді аныктауға (жасын, жынысын, әдет-дағдысын, жүрісін және т.б.) мүмкіндік береді.

Ілеспеліэлементтер мен олардық белгілеріне: киім, ұстап жүруге арналған үсақ заттар адамның сырткы бейнесі (немесе олардын бөлшегі) мен олардың белгілерін бейнелеуге қолданатын нәрсе-

лер.

Өзіндік элементтер мен олардын белгілері жалпыфизикалық, анатомиялык, және функционалдык, болып бөлінеді.
А. Адамнын сыртқы бейнесініц жалпыфизикалық және де-мографиялык элементтеріне - онын жынысы, жасы, антропогендік типі жатады. Жалпы физикалық белгілер адам-ның анатомиялык, функционалдық және ілеспелі белгілерінен, адам денесінін жалпы күрылыс белгілерінен, бет белгілерінен, киімінен және басқа да белгілерден көрініс табады. Сондыктан да жалпы-физикалык элементтер мен оның белгілерін көбіне кешенді деп те атайды.

Адамнын жынысы, жасы, оның түріне сырттай кдрау арқы-лы аныкталады. Мысалы: 20—25 жас аралығында, өйткені адам-нын сырткы бейнесі кейде накты жасына сай келе бермейді. Антропологиялык типі - азиат, европа, монғол және т.б. тип-тес деп салыстыру арқылы аныкталады.

Б. Адамньщ анатомиялык кұрылыс ерекшеліктерін сипаттай-тын белгілер анатомиялык (немесе статикалық) деп аталады. Белгілердін келесі тобынын физиологиялык негізі адамның ди-намикалык стереотип қозғалысынан туындап, катар жүретін шартты-рефлекторлы процестері бар белгілерді күрайды. Бұл -әдеттегі, автоматтандырылған адам козғалысы мен денесінің және онын жекеленген бөлшектерінің (жүрісі, дене бітімі, колын бүлғап сөйлеуі, бетін кимылдатып сөйлеуі) жай-күйі. Осы топқа кіретін белгілер фу нкционалдық немесе динамикалык деп аталады.

Ауызша суреттеу әдістемесінде адамның сыртқы бейне белгілерінің қалыпты вариациясы ғана емес, совдай-ақ патоло-гиялык формалар да (анатомиялық және функционалдык, ано-малиялары) мәнді маңызға ие болады. Олар «ерекше белгілер» деп жеке топка бөлінеді. Ерекше топты бірден көзге тусетін, яғни салыстырмалы түрде сирек кездесетін, көзге айкын түсетін, есте оңай сакталынып калатын белгілер кұрайды. Қосымша бел-гілер тобына адам киімдері мен басқа да ұстап жүрЛін сипаттағы зат-тар жатады. Бұл белгілер іздестіру шараларындағы тану әрекеттерін жургізуге қолданылуы мүмкін.

Ауызша суреттеу анатомиялық белгілерді олардың келемі-мен, пішінімен, жай-күйімен карастырады, ал кейбір жағдай-ларда түсін, санын және көзге көріну деңгейін (әжімдерді) көрсетеді.

Адам денесінің пішіні оның денесінін баска бөлшектерін көзбен шолып салыстыру жолымен аныкталады. Мысалы: маң-дай биіктігі мүрын және ауыз өлшемдеріне катысты, қолдың ұзындығы адам бойына кдтысты анықталады.

Ауызша суреттеу кезінде үш сатылы, бес сатылы және жеті сатылы градациялар колданылады. Үш сатылы градаііия бо-йынша маңдай өлшемдеріне байланысты - төмен, орташа, биік деп сипатталады. Егер де оған өте төмен және өте биік деген сипаттау мөлшерін қосатын болсақ, бес сатылы градация пайда ^ болады. Ал, осыған тағы да екі мелшерді: орташадан темен және орташадан жоғары деп коссак, жеті сатылы градация деп атала-ды. Бұл градацияларды қолдану максатына карай жедел-іздестіру тәжірибесінде көбівде үш сатылы, ал сот сараптама-сында бес және жеті сатылы градациялар пайдаланылады. Дененің сырткы пішінін сипаттау үшін геометриялық фигу-ралар мен сызыктардың терминологиясы (үшбұрышты, сопак, тік, шығыңқы, ирелеңкі және т.б.) колданылады.

Басы. Адам басының көлемі жалпы дене бітімімен салысты-ра отырып көрсетіледі, ал желкесінің формасы кырынан (тік, ішке кірінкі және шығыңқы) бейнеленеді.

Шашы. Оның калындығы, формасы, мандайының алдынғы бөлігіндегі шаштың өсу бағыты, таз болу және ақ шаштардың таралу дәрежесі, шаштың ұзындығы, прическасы, шаштың киылу түрі, шашты бояу белгілері бекітіледі. Ал мүрты, сақалы және бакенбардысына байланысты оның ұзындығы, түрі, түсі көрсетіледі.

Бет-әлпеті. Алдынан қарағандағы жалпы формасы (дөңге-леніп келген, сопақша және т.б.), беттің қырынан қарағандағы жалпы пішіні (тік, (дөнес) кіріңкі және шығыңқы), толықтық дәрежесі мен түсі сипатталады.

Мақдайы. Қырынан кдрағандағы биіктігі, орналасуы (ішке қарай кіріңкі, тік, шығыңқы) және жалпы пішіні сипатталады. Қас имегінің алдыға карай шығуы және мандай дөңестерінің болуы көрсетіледі. Бетпе-бет карау жағынан мандайдың ені бекітіледі.

Қасы. Үзындығы, ені, қалындығы, орналасуы (сыртка неме-се ішке қарай иілуі, көдденең), пішіні және өзара орналасуы бойынша бейнеленеді.

Көзі. Өлшемі, формасы, кез қиығының орналасуы, кез ал-масының шығыңқылық деңгейі және түсі сипатталады. Көз тустерінін әр түрлілігі, кылилығы, ақ дақтардың болуы, көз протезінің және басқа да ерекшеліктер көрсетіледі.

Мурны. Биіктігі мен ені, мұрын үстінің ұзындығы, кеңсірі-гінің терендігі, мүрынның шығынқылығы, кырынан караған-дағы мұрын үстінің пішіні, алдыңғы жағынан мұрын үстінің ені мен формасы, кырынан мұрынның орналасу негізі, мұрын ұшы . мен танауының орналасуы мен формасы сипатталады.

Еріні. Оның қалыңдығы, сондай-ақ үстінгі еріннің биіктігі мен шығыңкылығы бойынша сипатгалады. Алдыңғы тістер бол-маған жағдайларда еріннің тартылып түруы байқалуы мүмкін. Ал тістері болған кезде үстінгі еріннің көтеріңкі болуы немесе төменгі еріннің салбырап түруы көрсетіледі.

Ауызы. Алдынан карағанда ауызының көлемі мен бұрышта-рынын орналасуы (көлденен, көтеріңкі, түсінкі) бейнеленеді.

Кулақ. Жанынан карағанда онын көлемі, формасы (сопак,, домалак, тікбұрыш, ұшбұрыш). Оның орналасуы (тік, жатынкы), сондай-ак сырғалықтын кұлак түйіншігі және де кұлақ калқа-нынын басқа да бөлшектерінің ерекшеліктері көрсетіледі. Кұлақтын анатомиялык ерекшелігінін әр турлі болуы және тұрактылығы оның үлкен акпараттык және идентификациялык мәнін біддіреді.

Әжімдер. Егер әжімдер калыпты морфологиялык денгейлер-де (жасқа сәйкес) көрсетілсе, оның идентификациялык рөлі жоғары болмайды. Ал егер бұл әжімдер жас адамнын бетінде көп кездессе немесе керісінше карт адамның бетінде болмаса онда мұндай белгілер үлкен идентификациялык мәнге ие бола-А>[. Әжімдер ездерінін орналасуы бойынша мандайдағы, касы арасындағы, самайдағы, күлактыңтүйініндегі, ауыздағы, беттегі ерін мен мұрын арасындағы және мойындағы болып бөлінеді. Сипаттау кезінде олардын орналасуы, саны, көрініс денгейі, формасы, бағыты көрсетіледі.

Мойын. Биіктігі және жуандығы бойынша сипатталады; жүткыншағы болса, онын көріну сипаты көрсетіледі.

Иық. Ені бойынша және орналасуы бойынша сипатталады (төменге карай түсінкі, тік, көлденен, көтерінкі, кейде бір иық екіншісінен төмен болуы мүмкін).

Кеуде. Ені бойынша, шығыңкылығы бойынша (теменге қарай түсінкі, шығыңкы) және кеуде бүлшық-еттерінін көріну денгейі бойынша (кеуденін толыктығы) сипатталады.

Арқа. Арка тік болуы мүмкін (жалпақ). Мойын, кеуде және бел жақтағы кішігірім бүктесінің болуымен және мойын омырт-касы аумағында кисаюдың болуымен (бүкір) сипатталады. Сонымен катар, омыртканың патологиялык қисаюы да еске-ріледі.

Аяқ-қолы. Үзындығы мен жуандығы бойынша сипатталады. Колдың басын сипаттау кезінде олардың үзындығы мен ені, алақанынын сырткы бетінде түктердін болуы, саусактардын үзындығы мен жуандығы, жекелеген саусақтың немесе ондағы буындардың болмауы, саусақтың кисык болуы және бүгілмеуі, буындардың жуандығы, тырнақтардың формасы мен көлемі, кәсібіне байланысты колдың ойылуы мен тыртык. іздерінің бо-луы кәрсетіледі.

В. Функционалдық (динамикалық) белгілер. Денебітімі. Ол әртүрлі болуы мүмкін (дененің, бастыңжәне колдың калыпты жағдайы). Дененін, орналасуы бойынша дене бітімі еркін, ширак және бос болады. Дене бітімін қолдың калыпты жағдайы да сипаттайды: біреулер колын калтасында ұстауды әдет кылады, кейбіреулер бүйірін таянып жүреді, колын бос үстайды, колын артына және алдына ұстап жүреді, сондай-ақ, киімнің төменгі жак ұшын үстап жүретіндер де кездеседі және т.б.

Аксау кезінде кай аяғына қарай және қаншалықты қатты ақсандайтындығы көрсетіледі. Онын таяқты, балдақты, имек таяқты пайдалану немесе пайдаланбауы көрсетіледі.

Жулқынып сөйлеу. Сейлеумен бірге жүретін іс-кималдар жи-ынтығын білдіреді. Ол негізінен сөзді мәнерлеуді күшейту максатында жасайтын коддың кимылдары мен, сөйлесу кезінде адамның басының немесе барлық денесінің әдеттегі калыптас-кан іс-кимылымен сипатталады.

Ым. Бет бұлшык-етінің әдеттегі кимылы. Өте дамыған және керісінше дамымаған болуы мүмкін. «Ауызша суреттеудегі» ымдау ерекшелігі накты көрсетіледі: мысалы, кабағын түю, маң-дайын тыжырайту, ернін тістеуі, ауызын кисайту, көзін жұму, кабағының астымен карау және т.б.

Дауыс. Ырғағы бойынша, күші, ашыктығы, жоғарғылығы бойынша ерекшеленеді.

Сөйлеу мәнері. Сипаттау кезінде оның келесідей ерекшелігі кәрсетіледі: жәй, жыддам, калыпты, козып, бөліп-бөліп сөйлеу, накты, анык немесе анык емес, сөйлеу кемістігі (кекештеніп, сакауланып және т.б.) белгілі бір акцентпен, белгілі бір жергі-лікті диалектімен, (мысалы, күрсіну), интонация, фразеология-лык және лексикалык ерекшеліктері.

Белгілі бір әрекеттерді орындау әдісі. Функционалдык. белгілердің тобына белгілі бір әрекеттерді орындаудын көпте-ген стереотиптік ерекшеліктері де жатқызылады. Мысалы, темекі тарту әдеті, оны ұстап —өшірудің әдеті, амандасудың, шаш түзеудің, күлудің, бас киімді киюінің және т.б. әдетгер.

Адамнын сыртқы бейнесінің функционалдык белгілері де идентификациялық мәнге ие және кылмысты ашу кезінде олар-ды ескеру керек. Белгілі бір адамдар калыптаскан әдеттегі іс-қимылдың стереотиптері адамдарды тендестіру міндетін катесіз шешуге мүмкіндік беретін тұракты вдентификациялық жиын-тык болып табылады. Бірақ анатомиялык белгілерге қарағанда сыртқы бейненің функционалдык белгілері оларды кабылдау кезінде (мысалы, оқиға болған жерден кетіп бара жатканда қыл-мыскер ақсак адамның жүрісін келтіреді, дауысын езгертуі мүмкін және т.б.), сондай-ак, түлғаны тану үшін үсыну кезінде де оңай өзгеруі мүмкін.

Г. «Ерекше белгілер» және көзге бірден түсетін белгілер. Бүл бірден есте калатын, көзге айқын көрінетін белгілер. «Ерекше белгілерге» аз кездесетін және түрактылығымен ерекшеленетін әр түрлі анатомиялық және функционаддык. ауытқулар жата-ды. Анатомиялық ерекше белгілерге — дене бітімдерінің, оның мөлшерінін сәйкес келмеуі, түсіндегі ауыткулар, тыртыктар және басқа да бірден көзге түсетін дене күрылысындағы анато-миялык, кемістіктер, аяқ-қолының қысқа болуы, омыртқаның қисаюы, бүкірдің болуы, қалдың, меңнін болуы, ісіктер мен күстің болуы, терінің ерекше болуы, сондай-ак, олардын жеке-леген түрлерінің боялуы, тері ауруларының болуы, татуировка жатады.

«Көзге бірден түсетін белгілер» — де анатомиялык және функ-ционалдык сипатта болуы мүмкін. Оларға функционалдык, белгілер (жүру кезінде қолды сілтеудің ерекше тәсілдерінің болуы) және көзге тез түсетін дененің ашык бөліктерінде орна-ласкан анатомиялық белгілер (өте үлкен мүрын, еріннің косар-лануы және т.б.). Ерекше белгілер мен көзге тез түсетін белгілер онын табылған жері бойынша, керініс табу деңгейі бойынша, мөлшері, формасы, ал кейбіреулері түсі мен түрі бойынша жеке-детальды түрде сипатталады.

Татуировканы сипаттау кезінде бейненін көрінісі, жазбалар, инициалдар және т.б. ерекшелерді көрсету кажет.

Киім, аяккиім, сакина, білезік, алка, сырға, колға және кал-таға салатын сағат, түтікше және т.б. түрақсыз оңай ауыстыры-латын зат болып табылатындыктан олардың идентификациялық мәні тануға үсыну кезінде өзгеріссіз жағдайда адамда сақталға-нына байланысты болады. Жеке заттардын манызды мәні бо-луы мүмкін егер мүлтіксіз бақылау жағдайында олартез кабыл-данып және есте тез сакталатын болса. Анатомиялык белгілерге карағанда киім және баска да жеке заттар мүмкіндігінше де-тальды түрде сипатталуы қажет (әсіресе танылмаған мәйітті кдрау кезінде).

Мақсаты: Қылмыспен күрестің тиімді түрі ретіндегі криминалистикалық тіркеулердің алатын орнының ерекшелігін анықтау мен белгілеу.

Криминалистикалық тіркеулердің түсінігі.

Криминалистикалық тіркеудін түрлері

Криминалистикалық тіркеудің объектілері мен мақсаттары

Қылмыспен күрес жүргізу мақсатында біздің дәуірімізге дейін де тіркеу әдістері колданылған. Әдетте мынандай екі түрлі әдіс қолданылды: танбалау және мертіктіру, яғни тану мен жа-залауды катарынан жүзеге асыру (б.д.д. II ғасырдағы ежелгі үнді «Ману заңы» және ежелгі Вавилонның Хаммурапи заңы). Қылмыскердің жасаған қылмысы бойынша жазалау, олардың денесіндегі мертіккен жерлерін ғана сипаттап қоймай, сонымен катар канша кылмыс жасағандығын да айқын әшкерелеп көрсететіндей етіп таңбаланды. Таңбалау кезінде шартты белгілерді, әріптерді немесе толық бір сезді адамнын бетіне, болмаса денесінін баска бөлшегіне күйдіріп түсірді. Таңбалау кылмыскерлерді ұстауға біршама көмегін тигізді, бірак, оның кайда, қашан және не үшін жазаланғандығын, сондай-ақ таң-басы аркылы онын жеке басын аныктауға мүмкіндіктер болма-ды. Англия мен Францияда «Идентификациялық салтанаттар» —деген атпен камаудағы кылмыскерлердің ішінен полициялар бұрын көрген қылмыскерлерді тануға байланысты тексерулер жүргізді.

Криминалистикалық тіркеудің ғылыми негізін ең алғашкы рет XIX ғ. аяғында (1882 ж.) А. Бертильон кылмыскерлерді тіркеудіңантропометриялық, ал В. Гершель, Г. Фуддс, Ф. Галь-тон 1887-1891жж. дактилоскопиялық тіркеу әдісін енгізу ар-қылы калыптастырған. Кдзіргі уақытта да криминалистикалық оқулықтарда кездесетін тіркеудің алғашқы жүйесі «кылмыстық тіркеу» — деп кездейсоқ аталмаған. Бүгінгі танда криминалис-тикалык тіркеу жүйесі шеңберінде тіркеудің сан алуан түрлері қолданылады. Мысалы: алфавитгік, дактилоскопиялык және т.б. тіркеу түрлері.

Криминалистикалық тіркеу түрінен онын формасын ажы-рату қажет, яғни тіркелетін ақпараттарды жинау тәсілдері. Кри-миналистикалық ақпараттарды бекіту әдістері де әр түрлі: си-паттайтын, бейнелейтін, графикалық, коллекциялык болып келеді. Тәжірибеде тіркеу әдісінің аралас түрлері де жиі колда-нылады: үсыныстар-альбомдармен, суреттермен; ал акпаратты бекітудің суреттеу тәсілі-фототүсірілім, дактилоскопиялык кар-та және т.б. жасау арқылы үйлестіріледі.

Криминалистикалықтіркеуді оқып білудің негізі - бізді қор-шаған әлемді, материаддық танымды, диалектикалык зандар мен таным теориясын білуге неізделеді. Криминалистикалык тіркеудін дамуы — криминалистикалык идентификация теория-сымен, іздердің пайда болу тетігі жөніндегі ілімдермен, және кылмысты жасау тәсілдерімен, дәлелдемелі акпараттарды бекітумен табиғи байланыста болып келеді. Криминалистикалык тіркеулер қылмыстык процессуальдык зандарда тікелей қарастырылмаған. Бірак та криминалистика-лык тіркеуді жүргізу тәртіптері Кылмыстык іс жүргізу кодек-сінің талаптары негізінде анықталады. Олар Кылмыстык іс жүргізу кодексінін баптарында бекіту тәртібіне катысты заттай дәлелдемелерді сактау және алу; салыстырмалы зерттеулер жүргізу үшін үлгілер алу; маманды катыстыру; сот сараптама-сын тағайындау және жүргізу көрсетілген. Сонымен катар, по-лиция мен жедел-іздестіру кызметі туралы нормативтік актілері де криминалистикалыктіркеудің кұкыктык негізі болып табы-лады.

Тіркеудін материалдарын жинау рәсімдері Қазакстан Рес-публикасының Ішкі істер бөлімінің зан актілерімен, Бас про уратураның жеке бүйрыктары және инструкцияларымен белгіленеді.

Жеке тұлғаларды тіркеуге төмендегілер жатады:

камауға алу сиякты шараларды колдану туралы, сондай-ак айыпкер ретінде кылмыстык іске тартуға байланысты прокурордың, тергеушінің немесе аныктама жүргізушінің шығарған каулылары;

соттың үкімі немесе шешімі;

түлғаларды іздестіруді жариялауға байланысты шығарылған каулылар;

сезіктіні ұстау хаттамасы.

Тергеу әрекетінін хаттамалары қылмыстық окиғамен байла-нысты басқа да объектілерді тіркеудің занды негізінін біріне жатады.

Алынып отырған объектілердің ерекшелігі мен оларды тіркеу кезінде сипаттайтын белгілеріне байланысты — тіркеу: «жедел-анықтамалык,, жедел-іздестірудегі» — деп бөлінеді. Осы түрлер-дің барлығын криминалистикалық деп атауға болады.

Жедел-анықтамалық тіркеуге — адамдардың, заттар мен бұйымдардың белгілерін көру аркылы кабылдап бекітуді жат-кызамыз. Мысалы, бейне және дыбысжазба аппаратуралары, шығарылған уақыты, орны, кай заводта дайындалғандығы көрсетілген немірі мен белгісі бар сағаттар және сол сияқты басқа да бұйымдар. Мұндай тіркеу объектілерінің белгілеріне тергеушілер мен жедел орган қызметкерлері сипаттама береді (объектілердің акпараттык. белгілерін арнайы зерттеу немесе сараптама жүргізу жолымен анықталған кездегі криминалис-тикалық тіркеуді коспағанда).

Жеде/І-іздестірудегі кейбір тіркеу объектілері әр түрлі кате-гориядағы заттар мен түлғаларды іздестіру мәселесін арнайы Қамтамасыз ету максатындағы криминалистикалык тіркеуге де Қатысты болып табылуы мүмкін. Осы объектілер кылмысты тер-геу мен ашуға ерекше кызмет көрсетеді. Бүл жерде тергеуден Және соттан бой тасалап жүрген түлғалар мен хабар-ошарсыз кеткен адамдар, танылмаған мәйітгер; нөмірленген заттар және г.б. осы сияқты объектілер жөнінде сөз болып отыр. Жоғарыда <өрсетілген әр түрлі белгілеріне байланысты бұл объектілердің бір бөлігін криминалистикалық, ал бір бөлігін жедел-анықта-малық тіркеуге жатқызамыз. Анықтамалық-көмекші тіркеуге: қылмыстық оқиға мен тер-геуге себепті байланысы жоқ объектілер жатады; ал тіркемелік белгілері көріп кабылдау арқылы, болмаса арнайы зертгеулер жүргізу көмегімен анықталады. Бұл тіркеудің түрі сараптама-лық мекемелерде жүргізіледі.

Әкімшілік деңгейіне байланысты тіркеу жергілікті, аймақ-тык және орталык (центральный) болып бөлінеді.

Жергілікті тіркеуді — Ішкі істер министрлігінің аудавдық бөлімдерінің криминалистикалык бөлімшелері жүргізеді.

Аймақтық тіркеуді — қалалык, және облыстык ішкі істер бөлімдерінін криминалистикалыкбөлімшелері және кұкықтық статистика және арнайы тіркеу комитеті жүзеге асырады.

Орталық тіркеуді— Қазакстан Республикасының Ішкі істер министрлігі және Бас прокуратуранын кұкыктык, статистика және арнайы тіркеу комитеті жүзеге асырады. Бұлардың көпшілігі жергілікті орталыктандырылған болып табылады және де көрсетілген барлық деңгейді қамтамасыз етеді.

Криминалистикалык тіркеуге келесідей объектілер алына-ды: белгісіз кылмыскерлер - жазадан бас тартып тергеуден не-месе соттан бой тасалап жүрген; камауға алынған айыпкерлер; қайыр тілеу мен босқындап жүруіне байланысты үсталған түлға-лар; кылмыс жасаған, бірак коғамдык ыкпал немесе жағдайдын өзгеруі бойынша шаралар колдануға байланысты кылмыстык жазадан босатылған түлғалар; сотталған адамдар; хабар-ошар-сыз кеткен тұлғалар; өзі жөнінде мәліметтер беруге жағдайы жоқ, балалар және қарттар үйіндегі, емдеу мекемелеріндегі нау-қас адамдар; танылмаған мәйітгер, қылмыс салдарынан және аяк асты кайтыс болған тұлғалар; ұрланған, жоғалған, алынған және өз еркімен өткізілген атыс кдрулары; ашылмаған кылмыс-тык істер бойынша оқиға болған жерден табылған қару-жарак-тар, патрондар, оқтар, бытыралар, гильзалар; үрланған және іздестірілмеген, сондай-ақ үсталған түлғалардан алынған зат-тар; қылмыспен байланысты нөмірленген заттар (фотоаппарат-тар, бейнекамералар, сағаттар, ұялы телефондар және т.б.); аныкталмаған автомотокөлік құралдары; жалған ақшалар; бас-паханалык әдіспен, компьютерлік және баска да көбейткіш «.үралдарымен жасалған жалған күжаттар (диплом және т.б.); есірткі немесе күшті әсер ететін емдеу дәрілерін алу үшін жа-салған жалған рецептер; жасырынудағы қылмыскерлерге тиесілі күші жойылған, ұрланған кұжаттар; оқиға болған жерден алын-ған иіс іздері; үрланған және іздестірудегі, болмаса кылмыскер-лерден алынған, сондай-ак каңғып жүрген малдар; ашылмаған кылмыстар бойынша оқиға болған жерден табылған кол іздері; осындай істер бойынша табылған бұзу құралдары мен карулар-дын іздері; теміржол көліктеріндегі жүктер мен заттарды ұрлау фактілері; ашылмай калған қылмыстарды жасау әдістері және баскалары.

Криминалистикалық тіркеу жүргізу кезіндегі бекітудін, негізгі әдістеріне - ауызша суреттеу, фотосуретке түсіру және дактилокөшірілімдерді жасау кіреді. Соңғысы тіркелетін тұлға-лардың кол саусақтарының бедер іздерін алу аркылы жүзеге асырылады. Тіркеу ақпараттарын сақтау үшін колданылатын әдісіне байланысты - картотекалар, фотоальбомдар, іздердің коллекциялары пайдаланылады. Қазіргі кезде қылмыстық тіркеуге электронды-аныктауыш техникалары да колданылады. Оны пайдалану кезівде тіркемелік мәліметтер белгілі бір кодпен жазылады және олар компьютер-ге енгізіледі.

Тіркеу бойынша тексеру кезінде мынандай мән-жайлар анықталады. Криминалистикалық тіркеудің міндеттеріне келесілер жатады:

а) көрсетіліп отырған тұлға тіркеуде тұрған жок па, егер түрса, оның жеке басын (түрғылықты мекен-жайы, бүрын сотталғандығын, кылмыс жасау түрі мен әдісін, жазасын өтеу мерзімі мен орнын, ісі кысқартылғандығын, іздестіруде жүргендігін, кайыр тілеу мен босқындап жүргендігі үшін үсталғандығын, сыртқы белгілерін, шұғылданған кәсібін, баскд да бейімділігін, мысалы: есірткіге немесе ішімдікке) сипаттайтын мәліметтер;

ә) қандай да бір тәсілмен жасалған, бірақ ашылмаған кыл-мыс ретінде тіркеуде тұрған жок па; сезікті туралы кандай да бір мәліметтер бар ма;

б) атыс каруы кімнің атынан тіркелген; ол үрланған емес пе; Кьілмысты жасау кезінде пайдаланылған жок па;

в) бұл карудан атылған ок және табылған гильза немесе патрондар тіркеуде тұрған жок. па; олар кашан, кайдан және кімнен алынды;

г) осы адаммен калдырылған және ұсынылып отырған қол саусақтарының іздері тіркеуде тұрған жок па; бұл адам туралы қавдай да бір мәліметтер бар ма;

д) танылмаған мәйіт тіркеуде тұрған жок па, хабар-ошарсыз кеткен тұлғамен кімнің және қандай адамның сырткы бейнесі ұқсас;

е) осындай әдіспен жасалған және ұсынылып отырған жалған ақша белгілері тіркеуде тұрған жоқ па; оларды жасаушылар туралы кандай да бір мәліметтер бар ма;

ж) автомотокөлік кұралының нақты иесі кім; автокөлік иесіз емес пе; автокөліктің кдндай да бір жол-көлік окиғасына катысы бар ма;

з) ұрланған ретінде көлік құралынын техникалық кұжаты тіркеуде тұрған жок па, егер тұрса ол кімнің атында тіркеуде тұр, ұрлануы туралы кдндай мән-жайлар бар;

и) жүргізуші қандай да бір жол-көлік оқиғасына қатысты емес пе, ол әкімшілік жауаптылыққа тартылған жок па;

к) белгілі бір куәлік ұрланған куәлік ретінде тіркеуде тұрған жок, па; бұл куәліктің иесі іздестірілуде ме;

л) мұндай баспаханалық құжат немесе осы әдіс бойынша есірткі затгарын алу үшін жасалған рецепт тіркеуде тұрған жок па; кұжаттарды жасайтын накты тұлғалар туралы мәліметтер бар ма; м) белгілі бір немірленген зат немесе оның бөлшегі (бейне-камера, фотоаппарат, ұялы телефон, автокелік двигателі және т.б.) тіркеуде тұрған жоқ па; оның иесі жайлы кандайда бір мәліметтер бар ма;

н) қандай да бір сыртқы белгілері бойынша жеке басы анық-талмаған адам науқас ретінде тіркеуде тұрған жок па; кандай да бір белгілері бойынша жеке басы анықталмаған науқас тұлға хабар-ошарсыз кеткендер катарында тіркеуде тұрған жок па; бұл жеке басы аныкталмаған тұлға кім (онын кол саусақтары-ның іздері дактилоскопиялық картотекаларда бар ма);

о) теміржол транспортымен тасымалданған жүктер ұрлан-ған заттар катарында тіркеуде тұрған жок па, егер тұрса, олар-дың: ұрланған уакыты, табылған жері, ұрлау тәсілі, онын (буып-түйілуін қосқанда) нақты сипатгамасы, кылмыстык істің нөмірі, істі козғаған орган, заттардың қайдан табылғандығы және кімнен алынғандығы туралы мәліметтер бар ма.

Тексеруге байланысты жіберілетін сұраулар тиісті акпарат-тык-іздестіру картасынын тіркеу бланкілеріне тексерілетін объект жөніндегі мәліметгері толык көрсетіле отырып жазылады.

Кейбір жағдайларда заттарды тексеру үшін міндетті түрде тексерілетін объектінің өзін жібереді. Мысалы: ақшалай белгілерді, кару, патрон, ок, гильзалар, саусак іздері және т.б.

Сұрауларды күрастыру кала (аудандык) ішкі істер органдар-дағы тіркеуді жүргізетін, сонадай-ак кылмыстық-іздестіру белімшелерінде жұмыс істейтін тиісті полиция қызметкерлеріне тапсырылады. Тіркеу орталығы дұрыс нәтиже бере алмаса, сүрау-лар жергілікті тіркеу бойынша тексеруге жіберіледі.

№10 лекция. Криминалистикалық тактиканың тұжырымдамалық негіздері және технологиясы

МАҚСАТЫ: Қылмыстық істерді тергеу заңда көрсетілген әрекеттерін жүрзігу арқылы жүзеге асырылады. Сол істерді тергеуде криминалистикалық тактика түрлері қандай және олар қалай жүзеге асырылатын анықтау.

Криминалистикалық тактиканың түсінігі.

Тактикалық тәсілдер, оларды қолдану шарттары

Тактикалық комбинацияны: түсінігі, жіктемесі, шектіліктің жалпы жағдайы.

Қылмыстык істерді тергеу занда көрсетілген тергеу әрекет-терін жүргізу аркылы жүзеге асырылады. Бірак, қылмысты дер кезінде ашып, керекті дәлелдемелерді кідіртпей жинап алу үшін тергеуші занда кәрсетілген тергеу әрекеттерін жүргізу ереже-лерімен шектелмейді. Кай тергеу әрекетін жүргізгенде де ол осы аркылы неғүрлым көп және кұнды дәлелдемелер жинап алу үшін колайлы. үтымды тергеу әрекетінін нәтижелілігін артты-руға бағытталып, занға кайшы келмейтін әдістер мен тәсілдерді колданады.

Мүндай әдістерді колданудың негізгі мақсаты, ол кылмыс-кердің кылмыстын. ашылуына кедергі жасау үшін колданып отырған айла-әрекетгерін әшкерелеп, іс бойынша объективті дәлелдемелер жинау.

Криминалистика ғылымының тергеу үстінде әркилы ситуа-Циялықжағдайларға байланысты колайлы әдістер мен тәсілдерді колдану және тергеуді ұйымдаскан түрде, жоспарлы жүргізу жөніндегі кағидаларды окытатын негізгі бір бвлімін кримина-листикалық тактика дейді. Сонымен, криминалистикалық тактика дегеніміз — тергеу әрекеттерінін тиімділігін, нәтижелілігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер кезінде жинауга, мүнымен катар тергеуді үйымды және жоспарлы түрде жүргізуге бағытталған, заң шеңберінде колданылатын тиімді де, қолайлы тәсілдер жөніндегі гылыми ережелерлін жиынтығы.'

Криминалистикалык тактиканың осы келтірілген жалпы ережелерін және түсінігін тұжырымдап, нактылайтын болсак, оны қамтитын тергеушінің тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде осы сәтте туындаған тергеу ситуациясына байланысты дұрыс, ықшамды позиция ұстауы, ситуацияға байланысты нәтижелі және тиімді тәсілдерді кдлдану, тергеуді ұтымды жүргізу үшін өз жұмысын дүрыс жоспарлау.

Кейбір окулыктарда криминалистиканың бүл бөлімін тер-геу тактикасы деп те атайды. Бірак тактикалык тәсілдердің кол-данылуы алдын ала тергеумен шектелмейді. Тактикалык әдіс-тердің көбі сот мәжілісінде де колданылады. Совдықтан тергеу тактикасы деген үғым бұл әдістердің қолдану жүйесін толық камтымағандыктан, бүл бөлімді криминалистикалық тактика деп атау өте орынды.

Криминалистикалык, тактика криминалистиканын басқа да бөлімдерімен тығыз байланысты. Айталық, криминалистикалык, күрал-саймандарды тергеу үстінде қолданып, пайдалану ерекшеліктері әр тергеу әрекетін жүргізгенде колданылатын тактикалык тәсілдермен тығыз байланысты. Жаңа криминалис-тикалык күрал-саймандар пайда болса, оларды тергеу әрекет-терін жүргізгенде қолдану әдістері криминалистикалықтакти-када каралады. Сонымен кдтар, тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде колданылатын тәсілдер тергеліп жатқан қылмыстың түріне байланысты. Жалпы тактикалык, тәсілдер әр кылмыстың тергеу әдістемесінін ерекшелігіне байланысты өзгертіліп, осы қылмысты ашуға, тергеуге бейімделіп қолданылады. Мысалы, оқиға болған жерді карау тактикасы — тактикалык тәсілдерді пайдалану ерекшелігіне, жасалған қылмыстың түріне байланыс-ты. Айталық, жол-келік окиғасы болған жерді қарағанда бір тактикалык әдіс қолданылса, керісінше, басқа тактикалык әдістер ұрлык болған жерді қарау үстінде қолданылады. Сон-дыктан әр тергеу әрекеттерінің тактикалык тәсіддері жеке кыл-мыстарды тергеу әдістемесі арқылы кылмысты ашу әдісі есебінде жүзеге асады.

Криминалистикалык тактика бөліміне тергеу әрекетін жүр-гізгенде қодданылатын тәсілдермен бірге, тергеуді жоспарлау, тергеу устінде тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының ара-сында қалыптасатын қарым-қатынастардың түрлері, тактика-лық операция, тергеу ситуациясы деген сұрактар да кіреді.

Криминалистикалык тактиканың ең бір негізгі, түйінді сұрактарының бірі — ол тактикалық әдіс.

Жоғарыда айтқандай, тергеушінің тергеу әрекеттерін жүр-гізгенде алдына коятын негізгі мақсаты - тергеуді жүргізу арқы-лы неғұрлым көп және құнды дәлелдемелер жинау, тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру. Қойылған максатқа жету үшін әр тергеу әрекетін жүргізгенде тергеуші нақтылы туын-дап тұрған тергеу ситуациясына орай қолайлы, тиімді әдістер, заңға сыйымды айла-әрекетгер қоддану арқылы объективті және толық дәлелдемелер алуға тырысуы керек. Міне, осындай тер-геу әрекетін жүргізгенде колданылатын әдіс-айланы тактика-лық әдіс дейміз. Әрине, ақылға салмайтындай кез келген әдістерді қоддана беруге болмайды. Сондықтан қолданатын так-тикалык, әдістер белгілі бір талаптарға сай болуы керек. Такти-калык әдістерге қойылатын негізгі талап — оның заңға кдйшы келмеуі, жеке адамның не занды түлғалардың кұкығын бұзбауы және жалпы моральдык, этикалық қағидаларға сай болуы. Тактикалық әдіске қойылатын талаптардын тағы бірі — так-тикалык әдістің объективтігінің ғылыми тұрғыдан дәлелден-гендігі, оның ғылымның бір саласына немесе логика, психоло-гия, педагогика т.б. ғылымдардын белгілі бір кағидаларына негізделуі (тактикалык әдістін ғылымилык қағидасы). Осы ай-тылғавды түжырымдайтын болсак, тактикалык әдіс дегеніміз ол — заңға, этикалык талаптарға кдйшы келмейтін, белгілі си-туациялық жағдайда, тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің колданатын арнайы айла-әдістері. Тергеу әрекетінің шеңберінде колданылатын тактикалык әдістердің бірнеше түрі болады. Тергеу әрекетін жүргізу үстінде туында-ған ситуациялық жағдайға байланысты тиімді және ыңғайлы әдіс қолданылады. Кей жағдайда бір тергеу әрекетін жүргізгенде, бір сұрақты аныктауға тактикалык тәсілдердің бірнеше түрі арнайы кезекпен колданылады. Мұны криминалистикада тергеу әрекетін жүргізу үстінде қолданылатын тактикалык комбинциядейді.

Тактикалык әдістердің, олардын комбинациясының қолданылуы тергеу ситуациясына байланысты екендігі жоғарыда айтылды. Сондықтан тергеу ситуациясы деген криминалистика-лық санатгың ұғымына, түсінігіне токталайык. Тергеу ситуация-сы дегеніміз — тергеудің белгілі бір кезенінде айғақты мәлімет-тердің, дәлелдемелердің көлеміне және ерекшелігіне, істің мән-жайын аныктау мүмкіндігіне байланысты калыптасатын жағ-дай. Тергеу әрекеттерін жүргізудің кейбір ережелері кылмыс-тық іс жүргізу заңында көрсетілген, сондықтан оларды такти-калық әдістер деп санауға болмайды. Осыған байланысты айта кететін бір жағдай, ол занда көрсетілген ережелердін көбі тер-геу тәжірибесінде пайда болып, алғашкыда тактикалык әдіс есебінде колданылғандығы. Тіпті, кейбір тергеу әрекеттерінің өзі де басында тергеу үстінде тактикалық әдіс есебінде пайда-ланылған. Атап айтканда: объектілерді тану үшін көрсету, ай-ғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау деген тер-геу әрекеттері алғашқыда тергеу тәжірибесінде жауап алудың тактикалық әдіс есебінде пайдаланылған. Кейіннен ғана заң жүзінде бекітіліп, тергеу әрекеті есебінде жүргізілетін болды. Міне, осыған байланысты қазіргі жағдайда тергеу тәсілі есебінде қолданылып жүрген кейбір тәсілдер кейінгі мезгілде, заң жүзінде бекітілген жағдайда, олар заңталабы, процессуальдық ереже есебінде қодданылуы мүмкін. Әр тактикалык әдістін ма-ғынасын талдасак, оның түсінігі, табиғи негізі кдй ғылымның түріне, кандай ғылыми қағидаға негізделгендігімен сипаттала-ды. Тергеу әрекеттерін жүргізу үстінде қолданылатын тәсіл-дердің көбі логика, психология, педагогика, еңбекті ғылыми жолмен ұйымдастыру және баскд да ғылымдардын қағидала-рына негізделеді. Айтылған ғылыми салапардын кағидалары тергеуге, атап айтканда, тергеу әрекетін жүргізуге бейімделіп, модификацияланған. Белгілі бір ғылымның кағидалары пайда-ланылғандыктан, бүл әдістер - логикалық, психологиялық, пе-дагогикалық тактикалык әдістер деп аталады. Өзінін шешетін тактикалық міндетіне байланысты тактикалық тәсілдер: таным-дык, басқарушы, ұйымдык-техникалыкдеп үш түрге бәлінеді.

Тергеп жатқан кылмысты ашуға керекті, былайша айткднда, криминалистикалық, дәлелдемелі ақпараттарды алуға бағытта-лған және осы үшін колданылатын әдіс-айлаларды танымдык, тактикалык, әдістер дейміз.

Тергеу әрекетін жүргізу барысын дұрыс баскарып отыруға, оның нәтижелілігін арттыру үшін тиімді әдістерді колдануға бағытталған тәсілдерді басқарушы тактикалық әдістер дейді Мысалы, беттестіріп жауап алғанда, беттестіріп отырған адам-дар айтысып, сөз жарыстырып, тергеу әрекетін жанжалға ай-налдьірып жібермеу үшін, оларды белгілі бір кезекпен сейлетіп, жауап алу тактикасы колданылады. Атап айтканда, бірінші ке-зекте іске керекті фактіні қолдап, дәлелдеп отырған адамнан жауап алынса, екінші кезекте осы айтып отырған фактының, окиғаның болуын, керісінше, жокка шығарып, айтылғанды кол-дамай отырған адамнан жауап алынады. Тактикалық әдістер тергеудің ұтымды түрде жүргізіліп, тергеудің нәтижелі болуына мейлінше қолайлы жағдай туғы-зуғабағытталады.

Тергеудің бастапқы, кей жағдайда соңғы кезендерінде туын-даған ситуациялык жағдайларға байланысты тергеу және же-дел-іздестіру әрекеттерін белгілі бір кезектілікпен жүргізу так-тикалық жағынан алып карағанда тиімді. Сондықтан тергеу жоспары жасалғанда тергеудің үтымдылығын қамтамасыз ететін тактикалық әдістер негізге алынады.

Қылмыстык істерді тергегенде тергеу әрекеттерімен катар жедел-іздестіру шаралары және басқа да дайындык, ұйымдас-тыру жүмыстары жүргізіледі. Тергеудің нәтижелі табыска жетуі, қылмыстың дер кезінде ашылуы, іске керекті дәлелдемелерді толық жинап алу тергеу барысында жүргізілетін тергеу әрекет-терін және жедел-іздестіру жүмыстарын кешіктірмей дүрыс кезектілікпен жүргізуге тікелей байланысты. Мүнымен қатар тергеу әрекеттерін жүргізгенде, жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу үстінде алынған мәліметтерді орынды және белгілі бір әдіспен пайдалану да тергеудің нәтижелілігін арттырады. Ай-тылған жүмыстарды бәрін бірімен-бірі жалғасып жаткдн бүтін процесс деп есептеп, осы жүмыстардын жиынтығын тұжырым-дап, оны бір ұғыммен тактикалык комбинация (операция) деп атаймыз. Кейбір оқулыктарда бүл ұғымды тактикалық комби-нация деп атайды да, ал баскд біреулерінде оны тактикалық опе-рация дейді. Бірінші айтылған оқулықтын авторлары тактика-лық комбинация деген үғымды кдрапайым және күрделі деп екі топқа бөледі. Қарапайым тактикалык комбинация деп бір тер-геу әрекетінін шенберінде бірнеше тактикалык әдістердін кол-Данылуын айтады да, ал күрделі тактикалык комбинация деп тергеу үстінде белгілі кезекпен жүргізілетін барлық жұмыстар-Дьің кешенін атайды. Ал кейінгі айтылғанды кейбір авторлар тактикалык не криминалистикалык, операция дейді. Былайша қарағанда, осы екі ұғымда да колданылатын сөздер бірімен-бірі тепе-тең де емес, біріне-бірі кайшы да келмейді. Комбинация дегеніміз киыстыру, кисындастыру, немесе қиыстырудың ай-ласы. Операция дегеиіміз күрделі әрекет. Біздіңше тергеу үстінде жүргізілетін жұмыстарға келетін болсақ. оларды белгілі айла-мен қиыстырып жүргізу керек. Сондыктан бұл жұмыстарды тұжырымдап, оған толық сипат беретін болсак, оны тактика-лық комбинациялык. операция деп атағанымыз дүрыс болар еді. Сонымен тактикалық комбинациялык операция дегеніміз тер-геу үстінде ситуацияға байланысты қылмыстын мән-жаііын анық-тау үшін жүргізілетін тергеу әрекеттерінің, жедел-іздестіру және басқа да үйымдық жүмыстардын жиынтыгы және оларды белгілі кезекпен, тактикалық айламен кисындастырып жүргізу әдісі.

Тактикалык комбинациялык операцияның түсінігін анык-тап, айқындайтын болсак, ол негізінен екі түрлі жұмыстардың жүргізілуімен сипатталады — тергеу әрекеттері және жедел-іздестіру жұмыстары. Сондықтан тергеу үстінде жүргізілетін мұндай операцияның табысты және нәтижелі өткізілуі опера-цияны жүзеге асырушы мен тергеу және аныктама жүргізуші органдардын арасында калыптасатын қарым-катынастардың іскерлігіне тікелей байланысты1.

Қылмыстык іс жүргізу кодексінің талабы бойынша тергеуші занда көрсетілген тергеу әрекеттерін жүргізу арқылы әр коз-ғалған іс бойынша кылмыстын мән-жайын аныктап, жасалған қылмысты дер кезінде ашуға тиіс. Бірак тергеуші өзінін күшімен ғанабұл занда көрсетілген міндетті орындай алмайды. Сондык-тан тергеушінін жедел-іздестіру жұмыстарын орындайтын, аныктама жүргізетін органдардың кызметкерлерін көмекке алуға, оларға тергеу үстінде жасалған қылмыстың кейбір мән-жайларын аныктау жөнінде бұл органдардын қызметкерлеріне арнайы нұсқаулар беру жайывдағы өкілеттігі занда көрсетіліп, бекітілген. Жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу үстінде анык,-талған мәліметтерді және осы органның басқа да мүмкінші ліктерін толык пайдаланған жағдайда ғана тергеуші тергеп отыр-ған кылмысты дер кезінде аша алады. Тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының бірлесіп істеуі аркылы қылмысты тез арада ашуға, қылмыскерді дер кезінде ұстауға, керекті айғақ-тарды толық жинап алуға болады. Кдндай кылмысты тергеген-де болсын бұл екі органның алдында тұрған тағы бір мівдет — ол қылмыстың алдын алу, қылмысқа әкелетін себептер мен жағдайларды аныктап, оларды жоюға арнайы жедел шаралар колдану. Осындай ортақ міндеттері бар екі органның бір тергеу комитетівде шоғырлануы, атап айтқанда, бір мекеме шеңберінде болуы олардың қылмысқа қарсы күрес саласындағы үйымдык тактикалық жұмыстарын, әрине сөзсіз арттырады. Сонымен тергеу және анықтама жүргізуші органдардын тер-геу үстінде қалыптасатын карым-катынасынын түсінігі — қыл-мыстык істі тергегенде бір-біріне әкімшілік түрғыдан тәуелсіз тергеу және жедел-іздестіру органдарының қылмысты ашуға, оны сапалы тергеуге, қылмыстың аддын алуга бірлесіп, іскерлікпен істейтін жүмыстары. Бірақ мақсаттары мен міндеттері бірдей, ортак болғанмен аталған органдардын кызметтерінде өзіндік ерекшеліктер бар. Бұдан бұрынғы жедел-іздестіру жұмыстары жөнінде занда өте қысқа, мәлімдеме есебінде ғана айтылған болатын. Кдзір арнайы жедел-іздестіру жұмыстары жөніндегі заң қабылданғандыктан бұл органның өкілетгігі заң жүзінде толык бекітіліп көрсетілген. Заңға байланысты жедел-іздестіру органдарына жоғарыда айтылған жалпы міндеттермен қатар өзіне нақтылы жүктелетін міндеттері де бар. Оның ішінде негізгісі — қылмыстын белгілерін, іздерін тауып, оған катысқан қылмыскерлерді анықтап, оларды дер кезінде ұстау. Бүл өзінің алдына заи жүзінде қойылған мівдеттерді аныктама жүргізуші органдар өзінің өкілеттігіне тән әдістермен, тәсіддермен жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу арқылы аныктап орындайды. Тергеуші істің кейбір мән-жайларын аныктау жөнінде бұл органдарға нүскау бере отырып оны кдндай әдістермен, қандай жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу аркылы шешетіндігіне араласып кіріспейді.

Тергеуші мен аныктама жүргізуші органдардың арасында екі түрлі кары;л-қатынас калыптасуы мүмкін: тұрақты және бір жолғы. Тұракты катынас жағдайында тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының кызметкерлері бір істі басынан аяғына дейін бірлесіп, бір жедел топ кұрып тергейді. Қарым-катынас кылмыс осы органдарға белгілі болған кезеннен, тіпті іс коз-ғалмай тұрып-ак калыптасады. Мұндай жағдайда жедел-іздестіру органдары іс козғауға негіз бола алатын фактілерді, мәліметтерді жинап, оны тергеушіге береді. Бұл мәліметгер тергеушінің кыл-мысты қозғау кезенінде дұрыс шешім қабылдауына көмектеседі. Қылмыстық іс қозғалғаннан кейін жедел топ құрылып, оған тергеуші және кылмыстын түріне байланысты бірнеше жедел-іздестіру органдарының қызметкерлері кіреді. Жедел топқа кірген тергеуші және жедел-іздестіру органдарының кызмет-керлері жалпы тергеу жоспарын жасап, онда көрсетілген іс-әрекеттерді нақтылы кім орындайтынын көрсетеді. Кей жағдай-да тергеуші ез алдына жоспар жасап, жедел-іздестіру органда-рының кызметкерлері өзінше жоспар жасаулары мүмкін. Мұндай жағдайда жедел топтың кеңесінде екі жоспарда көрсе-тілген іс-әрекетгер салыстырылып, екі жоспарға да белгілі бір дәрежеде өзгерістер енгізілуі керек. Аныктама жүргізуші орган-дар жедел-іздестіру жұмысын өткізгенде алынған мәліметтерді ' дереу тергеушіге хабарлап отыруы тиіс. Тергеу әрекетін жүргізу үстінде алынған дәлелдеме фактілерді тергеуші аныктама жүргізуші органдардың қызметкерлеріне хабарлап отыруы. қажет. Бір-біріне осындай мәліметберіп, іскерлік карым-каты-наста болғанда ғана тергеу дұрыс бағыт алып, жедел топтың жүмысы нәтижелі аякталып, қылмыс дер кезінде ашылады. Мұны осы екі орган да өз-өзімен жеке жұмыс жасайды деген мағынада түсінбеу керек. Бір тергеу әрекетін бірігіп өткізетін де жағдай болады. Айталык, оқиға болған жерді карау үстінде тергеуші окиға болған жерді кдрап жатканда, аныктама жүргізуші органдардыңқызметкерлері кылмыскердің кім екенін анықтап, оны ұстауға, осы болған кылмысты көрген адамдарды табуға және баска да кылмыстың мән-жайы жөніндегі мәлімет-терді біліп, аныктауға бағытгалған жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізеді. Жедел топка кіретін жедел-іздестіру органының қызметкерлеріне тергеуші кейбір женіл тергеу әрекетін өзі жеке өткізуді де жүктеуі мүмкін. Сонымен, тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының тергеу үстіндегі түрақты карым-каты-насы жедел топты, сондай-ак, жалпы тергеу жоспарын кұру-мен және кейбір тергеу әрекеттерін бірігіп өткізумен сипатта-лады.

Тергеу үстінде осындай тұракты катынаспен бірге, көбінесе жеңіл қылмыстарды тергегенде, эпизодтық, былайша айтқанда, бір жолғы карым-катынас та калыптасуы мүмкін. Мысалы, кыл-мыстык занға сүйеніп тергеуші істін кейбір мән-жайларын же-дел-іздестіру жүмыстарын жүргізу аркылы аныктап беру жөнінде осы органға нүскау береді. Айталык, кылмысқа сезікті адамның түрмыс жағдайын, кіммен карым-қатынастаекендігін, кімнін үйіне және кай жерлерге жиі баратындығын, тағы да бас-қа мәліметтерді жинап беру жедел-іздестіру органдарының кызметкерлеріне тапсырылады. Осымен катар тергеуші кейбір күрделі тергеу әрекеттерін өткізуге көмек беру үшін жедел-іздестіруші органнын кызметкерлерін шакырып, тергеу әрекетін өткізу үстінде оларға арнайы тапсырмалар береді. Күрделі тергеу әрекеттерін тергеуші жедел-іздестіру орган-дарының қызметкерлерімен бірлесіп, іскерлікпен өткізуі бұл тергеу әрекетінін нәтижелігін сезсіз арттырады.

торларды білуі қажет және көрсетпелерді бағалау кезінде ескереді. Сәйкесінше, шынайы көрсетпелер алуға бағытталған тактикалык және психологиялык тәсілдерді колдануы тиіс.

Сондыктан тергеліп отырған әрекетгің мән-жайлары жөнін-дегі көрсетпелердің толыктығы мен шынайылығына әсер ететін факторлар туралы жалпылама мәліметтер кез келген қылмыс турінің криминалистикалық сипаттамасының маңызды элементі болып табылады. Қылмыс іздерін жасыруға бағытталуы мүмкін әрекеттер

Қылмыс іздерін жасыру бойынша жүргізілетін әрекеттер тергеуге кедергі жасауға бағытталады және жасыру, жою, инс-ценировка және жалғавдық турінде көрініс табуы мүмкін.

Жасыру кезінде кылмысты тергеу үшін маңызды ақпарат тергеушіге беймәлім болады. Жою — кылмыс іздері мен ол ту-ралы акпаратты физикалық күш түрғысынан жою женіндегі белсенді әрекеттерден көрініс табады.

Инсценировка — кылмыскер, кылмыс кұралы және кылмыс жасаудың мән-жайлары туралы түсініктерді өзгерту максатын-да жүзеге асырылады. Мысалы: объектілердің орнын ауысты-ру, қылмыс субъектісінің сыртқы керінісін өзгерту және т.б.

Іздер мен өзге де дәлелдемелік акпараттың жалғандығы -олар туралы жалған түсінік калыптастыруға бағытталған. Мы-салы: жалған көрсетпелер беру, жалған куәларды кою, жалған іздер калыптастыру және т.б.

Тергеушінін, кылмысты жасыру тәсілін білуі қылмыскердін айла-тәсіддерін уақытылы аныктауға, сондай-ақ осы бағытта қолданылып жатқан мүмкін болатын әрекеттердін алдын алуға септігінтигізеді.

№11лекция. Криминалистикалық болжамдар және тергеуді жоспарлар.

Мақсаты: Қылмыстын тез арада ашылуы, тергеудің сапасы, тергеушінін істі тергеуге байланысты жұмысынын мақсатты және ұйымдасқан түрде жүргізілуі тергеудің белгілі бір жоспармен жүргізілуіне тікелей байланысты криминалистикалық болжамдар мен тергеуді жоспарлаудың маңыздылығын саралау.

1. 
   Криминалистикалық болжамдар түсінігі мен мәні.
   
2. 
   Болжамдарды құру және тексеру, оларды құру негізі.
   
3. 
   тергеуді жоспарлаудың түсінігі және негізгі қағидалары.
   

Тергеушінің жедел-іздестіру, анықтама және басқа да органдармен байланысы

Қылмыстын тез арада ашылуы, тергеудің сапасы, тергеушінін істі тергеуге байланысты жұмысынын мақсатты және ұйымдас-қан түрде жүргізілуі тергеудің белгілі бір жоспармен жүргі-зілуіне тікелей байланысты. Қылмыстық іс козғалғаннан кейін тергеу жоспарын жасау арқылы тергеуші тергеу барысында шешілетін сүрақтарды толық айқындап алып, осы сұрақтарды нактылы кандай тергеу әрекеттерін, жедел-іздестіру және бас-ка да ұйымдастырушылық шаралар жүргізу арқылы шешуге болатынын анықтап белгілейді.

Сұрактар тергеп отырған қылмыстың мән-жайын анықтауға байланысты болу керек. Сондықтан жоспарға кіретін сүрақтар осы кылмыс жөнінде тергеушінің ойша жасаған болжауынан туындайды. Тергеп отырған кылмыстың қалай, қандай жағдай-да болғанын тергеуші, әрине, өз көзімен көрген жоқ. Бірақ қыл-мысты толық және объективті тергеу үшін тергеуші қылмыс-тын қалай болғанын ойша болса да болжап, қылмыстың жасалу жолын көз алдына елестетіп көріп, онын бейнесін ойша жасап көруі керек. Осындай ойша шығармашылык, талдау процесінің үстінде кылмыстың кандай жағдайда болғандығы, кылмысқа катынаскан адамдар және де қылмыстык, оқиғаның баскд да мән-жайлары жөнінде белгілі бір болжаулар пайда болады. Тергеу-шінің бүл ойша талдау арқылы жүргізетін шығармашылық, белгілі бір сүрақтарды шешуге бағытталған іздеу процесі логи-калык гипотеза әдістеріне негізделеді. Сондықтан тергеу бол-жауы логикалық табиғаты жағынан алғанда гипотезаның бір түріне — жүмыс гипотезасына жатады.

Болжаудың мазмүны және мағынасына байланысты тергеу болжауы жалпы және жеке болып екі түрге бөлінеді. ЖалпьР болжау - ол нақты кандай кылмыстың болғандығы жөніндегі тергеушінің ой-пікірі. Айталык, окиға болған жерде мәйіт та-былған жағдайда тергеуші осы окиға жөнівде мына төмеңдегідей болжаулар жасай алады: жәбірленушіні біреу қасакдна өлтірді, абайсызда өлтірді, не өзін-өзі өлтірушілік. Атап айткднда, мұндай жалпы болжауда қандай қылмыс жасалғандығы жөнінде белгілі бір пікір туындайды. Осы жасалған жалпы болжаудың әрқайсысынан сұрақтар туындап, олар жөнінде жеке болжау-лар жасалады. Мысалы, кылмысты белгілі бір адамның жаса-ғандығы, қашан, кай мезгілде және қавдай кару пайдаланған-дығы жөніндегі, т.б. сұрақ-болжаулар. Осындай шығармашы-лык талдаудан туындаған тергеу болжауларының бәрі бірдей тексерілуі кажет. Бастапқы кезде жасалған болжаулардың қай-сысы дүрыс екенін біліп анғаруға болмайды. Сондыктан жасал-ған болжаулардың бәрін бір кезекте қосарлы түрде тексеріп аныктау керек. Егер тергеуші осы сәтте шындыкка жатады деп екінші элементі болып саналады. Жоспарға кірген сұрактартер-геу әрекеттерін, жедел-іздестіру және баскд да жұмыстарды жүргізу арқылы аныкталып, шешілетін болғандықтан, орында-латын тергеу шаралары жоспардын үшінші элементі болады.

Жоспарланған жұмыстарды кім және кай мерзімде өткізу керек екендігі де жоспарда көрсетіледі. Бұл жоспардын төртінші элементі болады. Кей жағдайларда тергеу шараларын орындай-тын лауазымды адамның аты-жөні өзінше жеке жазылады. Мұндай жағдайда жоспар бес элементтен кұралады. Енді тергеу жоспарын кесте түрінде көрсетсек, ол төрт кей-де бес бағаннан тұратындығы байқалады. Әр бағандағы жоспар бірімен-бірі тікелей байланысып, бірінен-бірі туындайды. Осын-дай жоспар бойынша тергеушінін кылмысты тергеуге байланыс-ты жүргізетін жұмыстары кесте түрінде қағаз бетіне түсіріліп көрсетіледі.

Тергеу жоспары ойша және жазбаша түрде жасалады. Тер-геудің бастапқы кезеңінде кылмыстык іс бойынша мәлімет-терд^ң аз мезгілінде тергеуші өз жұмысын ойша жоспарлайды. Кейбір кідіртпей жүргізуді кажет ететін тергеу әрекеттері жос-парсыз да жүргізіледі. Айталык, кылмыс жөнінде хабар алысы-мен тергеуші окиға болған жерге барып қарайды және кдрау-дың корытындысынан туындаған тергеу әрекеттерін өткізеді. Осы тергеу шараларын жүргізіп, орындаудан жиналған дәлел-деме деректерді талдап, оларды айқындап, анықтау аркылы тер-геу болжауларын жасап, болжауларды тексеруді жоспарлайды. Жалпы қылмыстык іс бойынша жасалатын тергеу жоспары-мен кдтар кейбір күрделі тергеу әрекеттерін, атап айтканда, жауап алу, тергеу экспериментін жүргізу де жоспарланады. Мүндай жоспарда тергеу әрекетін жүргізгенде анықталатын сұрақтар, оны жүргізу үстінде қолданылатын тактикалық тәсілдер, сонымен катар тергеу әрекетінің нәтижелігін артты-ру үшін өткізілетін баска да ұйымдык жұмыстар көрсетіліп, белгіленеді. Мұндай тергеу әрекетгерінің жоспары жалпы тер-геу жоспарынын бір элементі есебінде саналып, осы жоспар-дағы мәселелерді шешуге бағытталады.

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің талабы бойынша тергеуші занда көрсетілген тергеу әрекеттерін өткізу арқылы әр қозғал-ған іс бойынша қылмыстың мән-жайын анықтап, жасалған кыл-мысты дер кезінде ашуға тиіс. Бірақ тергеуші тек заңда көрсе-тілген әрекетгерді жүргізу аркылы, өзінің күшімен ғана бүл заң-да көрсетілген міндетті орындай алмайды. Сондықтан тергеушінің жедел-іздестіру жұмыстарын орындайтын, анықтама жүргізетін органдардың кызметкерлерін көмекке алуға, оларға тергеу үстінде жасалған кылмыстың кейбір мән-жайларын анықтау жөнінде арнайы нұскаулар беру жайындағы өкілеттігі занда көрсетіліп, бекітілген. Тек жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу барысында аныкталған мәліметтерді және осы орган-нын баска да мүмкіншіліктерін толык пайдаланған жағдайда ғана тергеуші тергеп отырған қылмысты дер кезінде аша алады. Тергеуші мен жедел-іздестіру органдарынын бірлесіп істеуі ар-қылы кылмысты тез арада ашуға, қылмыскерді дер кезінде ұстауға, керекті заттай дәлелдемелерді толык жинап алуға бо-лады. Кдндай кылмысты тергегенде болсын бұл екі органның аддында тұрған тағы бір міндет - ол қылмысты аддын алу, кыл-мысқа әкелетін себептер мен жағдайларды анықтап, оларды жоюға арнайы жедел шаралар қоддану. Ортак міндеттері бар екі органның бір тергеу комитетінде шоғырлануы, атап айткан да, бір мекеме шеңберінде болуы олардын қылмыска карсы күрес саласындағы ұйымдык, тактикалық жүмыстарын, әрине сөзсіз арттырады.

Сонымен тергеу және аныктама жүргізуші оргаңдардың тер-геу үстінде калыптасатын карым-қатынасының түсінігі — кыл-мыстык істі тергегенде бір-біріне әкімшілік тұрғыдан тәуелсіз тергеу және жедел-іздестіру органдарынын кылмысты ашуға, оны сапалы тергеуге, қылмыстың алдын алуға бірлесіп, іскер-лікпен істейтін жұмыстары. Бірак, мақсаттары мен міндеттері бірдей, ортақ болғанмен аталған органдардың кызметтерінде өзіндік ерекшеліктер бар. Бүдан бұрынғы жедел-іздестіру жүмыс-гары жөнінде занда өте қысқа, мәлімдеме есебінде ғана айтыл-ған болатын. Қазір арнайы жедел-іздестіру жұмыстары жөнін-дегі заң кабылданғандықтан бұл органнын өкілеттігі зан жүзінде толык бекітіліп көрсетілген. Осы заңға байланысты жедел-іздестіру органдарына жоғарыда айтылған жалпы міндеттермен катар әзіне нақтылы жүктелетін міндеттері бар. Оның ішінде негізгісі - қылмыстыңбелгілерін, іздерін тауып, оған катысқан қылмыскерлерді анықтап, оларды дер кезінде ұстау. Бұл өзінің аддына заң жүзінде койылған міндеттерді анықтама жүргізуші органдар өзінің өкілетгігіне тән әдістермен, тәсілдермен жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу аркылы анықтап орындайды. Тергеуші істің кейбір мән-жайларын аныктау жөнінде бұл органдарға нұсқау бере отырып оны қандай әдістермен, кандай жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу аркылы шешетіндігіне араласып кіріспейді.

Тергеуші мен аныктама жүргізуші органдардын арасында екі түрлі қарым-қатынас калыптасуы мүмкін: тұракты және бір жолғы. Түрақты кдтынас жағдайында тергеуші мен жедел-іздестіру органдарынын кызметкерлері бір істі басынан аяғына дейін бірлесіп, бір жедел топ күрып тергейді. Қарым-қатынас кылмыс осы органдарға белгілі болған кезеңнен, тіпті іс коз-ғалмай тұрып-ак калыптасады. Мұндай жағдайда жедел-іздестіру органдары іс қозғауға негіз бола алатын фактілерді, мәліметтерді жинап, оны тергеушіге береді. Бүл мәліметтер тергеушінің кыл-мысты козғау кезенінде дұрыс шешім қабылдауына көмектеседі. Қылмыстык іс қозғалғаннан кейін жедел топ кұрылып, оған тергеуші және кылмыстын түріне байланысты бірнеше жедел-іздестіру органдарының кызметкерлері кіреді. Жедел топқа кірген тергеуші және жедел-іздестіру органдарының кызмет керлері жалпы тергеу жоспарын жасап, онда көрсетілген іс-әрекеттерді нактылы кім орындайтынын көрсетеді. Кей жағдай-да тергеуші өз аддына жоспар жасап, жедел-іздестіру органда-рының кызметкерлері езінше жоспар жасаулары мумкін. Мұндай жағдайда жедел топтың кеңесінде екі жоспарда да көрсетілген іс-әрекеттер салыстырылып, екі жоспарға да белгілі бір дәрежеде өзгерістер енгізілуі керек. Аныктама жургізуші органдар жедел-іздестіру жұмысын өткізгенде алынған мәлімет-терді дереу тергеушіге хабарлап отыруы тиіс. Тергеу әрекетін жүргізу барысында алынған

Тергеу тәжірибесінде тергеу жоспарынын бірнеше түрі бар. Жұмыстың дүрыс жүргізілуі үшін жоғарыда көрсетілген эле-менттердің бәрі де жоспарда көрсетілуі керек. Жоспар бағандық және кестелік түрде жасалады.

Кестеде көрсетілген әр болжау бойынша жеке жоспар жа-сауға болады. Кейбір көп көріністі істерде әр көрініске жеке-жеке жоспарлар да жасалады.

Жалпы тергеу жоспарына косымша, оны толықтыруға ба-ғьітталған, жиналған айғак мәліметтерін бір жүйеге келтіру үшін жоспарлаудың басқа да түрлері колданылады. Мысалы, көп керіністі істер бойынша тергеп отырған қылмысқа катынасы бар әр айыпкерге «жеке есеп» карточкесі толтырылады. Онда әр айыпкерге инкриминацияланған қылмыстык, әрекеттер және оның осы қылмыска катысқандығын дәлелдейтін деректер келтіріледі. Жауапка тартылған кылмыскерлердің саны көп, күрделі және көп көріністі істерді жоспарлаудын «шахматгы ведомость» деген түрі де жиі қолданылады.

Мұндай жағдайда бірінші бағанға әр іс бойынша жауапқа тартылған айыпкерлердің аты-жөні жазылады да, одан кейінгі бағандарға кылмыстың жеке-жеке көріністері жазылады. Ай-ыпкер қай қылмысты көрініске катынасты болса сол бағанға «х» деген белгі қойылады. Бұл жоспарлау тәсілін төмендегі кес-те аркылы көрсетуге болады.

Кейбір өте үлкентер бойынша күрделі, бірнеше торлы бас-қару жоспары да жасалады. Мұндай көп торлы кестеде тергеу-шінің бірнеше бағытта істейтін жұмыстары көрсетіледі. Оның ішіндегі неғұрлым маңызды жұмыстарды, кай бағытта және қан-дай тергеу шараларын орындау үстінде кандай кедергілердің, киыңдыктардың кездесетіндігін алдын ала белгілеп алуға болады.

Тергеудің әр кезеңінде істелетін жұмыстарды жоспарлаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Тергеудің бастапкы кезеңінде кідір-тілмейтін тергеу әрекеттері және жедел-іздестіру жұмыстары-ның жүргізілуі жоспарланады. Тергеудің кейінгі кезендерінде жоспарға кіретін тергеу әрекеттері және жедел-іздестіру жұмыс-тары негізінен айыпкердің жауабынан туындайтын мәселелерді тексеруге бағытталады. Ол үшін айталык, сот-сараптамасын та-ғайындау, тергеу экспериментін жүргізу, айғақтарды оқиға бол-ған жерде тексеру мен нақтылау, тағы баска да тергеу әрекет-терін өткізу жоспарланады.

№12 лекция. Тергеулік қарау және куәландыру тактикасы.

Мақсаты: Қылмысты тергеуге және ашуға маңызы бар немесе маңызды болуы мүмкін заттарды, қүжаттарды және өзге де іздерді табу, бекіту, алу және кылмыстык істін мән-жайла-рын зерттеу максатында тергеушінін кез келген объектілерді тікелей кабылдауы мен зерттеуінен түратын тергеу әрекеті туралы түсіндіру.

Тергеулік қараудың түсінігі, мәні және міндеттері

Тергеулік қарау түрлері, қағидалары және олардың жіктемесі

Оқиға болган жерді караудың түсінігі, манызы және міндеттері

Оқиға болған жерді қарау аддында жүргізілетін дайындық жұмыстары

Тергеу қарауы — қылмысты тергеуге және ашуға маңызы бар немесе маңызды болуы мүмкін заттарды, қүжаттарды және өзге де іздерді табу, бекіту, алу және кылмыстык істін мән-жайла-рын зерттеу максатында тергеушінін кез келген объектілерді тікелей кабылдауы мен зерттеуінен түратын тергеу әрекеті.

Кылмыстык іс жүргізу заңы бойынша карау — қылмыс ізін, өзге материалдык объектілерді аныктау, сондай-ақ іс үшін ма-нызы бар жағдайларды айқындау максатында тергеуші, ал ол жок болған жағдайда анықтаушы немесе кылмыс туралы арыз немесе хабар түскен анықтау органының лауазымы жағынан жоғары кызметкері жерді, үй-жайларды, заттарды, қүжаттарды, көзі тірі адамдарды, мәйіттерді, жануарларды тексеру әрекеті.

Криминалистикалык окулықта тергеу қарауының келесідей максаттары керсетілген:

- тергеушінің жеке объектіні, объектілердің жиынтығы не-месе кешенін тікелей зерттеу;

— окиғаның, кылмыстын механизмі, жері орны, кылмыс-кердің және жәбірленушінің жеке басы және де қылмыстык іс бойынша аныктауға жататын өзге де мән-жайлар туралы типтік, жалпы және жеке болжауларды ұсыну үшін бастапкы акпарат-ты алу;

— қылмыстың суымаған ізі бойынша кылмыскерді іздестіруді және қажетті жедел-іздестіру шараларын ұйымдастыру үшін мәліметтерді алу;

тергеу барысында кейінгі әрекеттерді (кезектегі шараларды) жоспарлау үшін мәліметтерді алу;

тергелетін қылмыстың жасалуына себеп болған жағдайларды анықтау.

Тергеу қарауының түрлерін әр түрлі негізер бойынша жік-теуге болады: қарау объектісі бойынша, жүргізу кезектілігі бо-йынша, көлемі бойынша.

Қылмыстык іс жүргізу заңы бойынша тергеу қарауының келесі түрлері көрсетілген:

оқиға болған жерді;

заттай дәлелдемелер;

- мәйіт;

- сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің денесін карау.

Криминалистикада тактикалық мағынасы жағынан кдрау объектілеріне:

үй-жайдағы окиға болған жер;

ашык жердегі оқиға болған жер;

мәйіт;

— қылмыстың қаруы және қүралы;

- құжаттар, фото-, бейне-жазбалар, киноқұжаттар сонымен катар, пошта-телеграфты хат-хабар;

көлік кұралдары;

компьютерлер;

сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің денесі.

Кезектілігі бойынша тергеу қарауының екі түрін ажырата-мыз:

алғашқы;

қайталама.

Қайталама карауды жүргізу жағдайлары әр түрлі болуы мүмкін: алғашқы карауды сапасыз жүргізу (колайсыз метеоро-логиялык жағдайлар, түнгі уақыт және т.б.), кажетті техника-лық кұрал-жабдықтарды қолданбау, тергеу барысында қайта лама карауды жүргізу кажет екендігін көрсететін мәліметгердің алынуы, алғашқы карауды толық, егжей-тегжейлі жүргізілмесе және дүрыс жүргізілгендігінде күмән туындаса, сонымен катар, прокурор мен тергеу бөлімі бастығының тікелей нүсқауымен жүргізіледі.

Көлемі бойынша тергеу карауы негізгі және қосымша деп белінеді. Алғашкы қарау көп жағдайда негізгі карау болып та-былады. Сондыктан тергеуші караудың жан-жакты, толық жүргізілуіне тырысып, қосымша карау жүргізу қажеттілігін болдыртпауы кажет. Бірақ кей жағдайларда косымша карау жүргізу ситуациялары да кездеседі: негізгі кдрау кезінде жеке-ленген учаскелерге, объект элементтеріне карау жүргізілмеген жағдайларда. Мысалы, бухгалтерлік күжаттарға карау жүргізу кезінде журнал-ордерлер, ведомстер зерттелінді, бірак, №10 ведомстің болмауы себебінен қарау жүргізу мүмкін болмады. Кешірек бухгалтердін үсынуымен №10 ведомстке карау жүргі-зіліп, қосымша кдрау хаттамасында бекітілген.

Барлық объектілерге қарау жүргізуде жалпы процессуаль-дык және тактикалык талаптар қойылады.

Тергеу қарауы екі куәгердің міндетті катысуымен жүргізі-леді, ал оқиға болған жерді карау кезінде өзге жағдайлар да бо-луы мүмкін.

Куәгер болып әрекет қабілеттілігі бар, іске мүдделі емес, заң талаптарын мүлтіксіз орындайтын азаматтардын болуы кджет. Олардын міндетіне тергеушінің барлық әрекеттерін, сонымен қатар, хаттаманың толтырылуын объективті бағалауы мен куә-ландыруы жатады. Куәгерлер мақсатты түрде тергеушінің, кри-миналист-маманның барлық әрекеттеріне бакылау жүргізуі ке-рек.

Кдрауға сонымен катар, тергеуші мамандарды шакыра ала-ды. Қаралатын объектініңтүріне байланысты криминалист-ма-ман, дәрігер (медицина қызметкері), экономист, инженер, хи-мик және т.б. шакыртылады.

Тергеу ситуациясына, каралатын объектіге байланысты участ-ковый, патруль, жол полиция қызметкерлері кдрауға қатысады.

Тергеу тәжірибесі қарауының бірнеше тактикалык нұскау-ларын үсынады:

1) караудың кейінге каддырылмай, дер кезінде жүргізілуі;

максатты түрде жүргізілуі, караудын барысы мен нәтижесіне талдау жасау;

криминалистикалыктехникаталаптары мен ережелерінің сақталуы;

қараудың бір бастамамен жүргізілуі;

тергеу қарауының барлык. нәтижелерін толык және объективті бекіту.

Қылмыстық істерді тергегенде әр түрлі объектілерді карауға тура келеді. Жеке заттарды, мәйітті және баскд да объектілерді қарау бірде дербес тергеу қарауының түрі болып саналады да, кей жағдайларда олар окиға болған жерді караумен қамтылады. Егер айтылған объектілер окиға болған жерден тыс жерде карал-са, бұл қарау жеке тергеу әрекеті есебінде саналады.

Мысалы, ауыр жаракат алып, халсіз жаткдн жәбірленуші ейханаға алып барғаннан кейін кайтыс болса, оның мәйітін қарау жеке тергеу әрекеті болып саналады да, оқиға болған жерді қараумен камтылмайды.

Мұндай жағдайлар, әрине сирек кездеседі, көбінесе жоға-рьща айтылған объектілер окиға болған жерде қаралады.

Окиға болған жерді карау, тергеудің бастапқы кезеңінде, қылмыстык іс козғалмай тұрғанда-ақ жүргізіледі. Көп кылмыс-тардың тергеуі окиға болған жерді қараудан басталады. Бұл тер-геу әрекетін кешіктірмей, дер кезінде жүргізген жағдайда қыл-мысты ашуға керекті, өте кұнды дәлелдемелер жинап алуға бо-лады. Қылмыстық оқиға бір адамның немесе бірнеше адамдар-дың белгілі бір әрекет-кимылдарынан тұратывдықтан ол айна-ладағы ортаға әсер етіп, сол кылмыс жасалған жерде көптеген іздер калдырады. Криминалистикада іздер деген түсінік екі мағынада колда-нылады. Тар мағынада із деп бір объектінің таңбасы, келбеті айтылады (колдың ізі, аяккиімнің ізі, т. б.). Ал, жалпы кен ма-ғынада кылмыс іздері деген ұғымға окиға болған жерде калған заттар, кираған, сынған нәрселер және кылмысқа байланысты айналада болған езгерістердің бәрі жатады. Осы өзгерістердін бәрін негізге ала отырып, оқиға болған жерді карау үстінде тергеуші окиғаның қалай болғанын, айталық, оньщ механизмі жөнінде белгілі бір болжаулар жасай алады. Окиға болған жерді караудын манызы, әрине мүнымен шектелмейді. Себебі, карау үстінде тергеуші осы кылмыска байланысты іздерді, заттай дәлелдемелерді, өте күнды деректерді тауып алып, оларды дәлел-деме есебінде пайдаланады.

Оқиға болған жерді караудын тергеу әрекеті есебіндегі ма-ңызын дүрыс үғу үшін алдымен оның түсінігіне токталайык. Біріншіден, оқиға болған жер дегенге не жатады, оның ұғымын талдайык. Окиға болған жер деген түсінікке окиға болған жер және осы кылмыстың іздері табылған жерлер жатады. Сондык,-тан бұл үғымға тек кана кылмыс жасалған жер ғана жатпайды. Мүнымен катар бүл ұғымға қылмыс жасауға дайындык. жүмыс-тарын жүргізген жер, кылмыс жасауға қолданған кару және баска да заттай дәлелдемелер тапкан жер де жатады. Ол - жеке үй, пәтер, ашык алан, су айдыны, вагон, тағы баска да объектілер болуы мүмкін. Бір кылмыс бойынша бірнеше оқиға болған жер болуы мүмкін. Айталық, адамды өлтіріп, оны баска жерге апа-рып бөлшектеп, ол бөлшектерді әр жерге көмсе, адамды өлтірген жер де, мәйітті белшектеген жер де, ол бөлшектерді көмген жер де окиға болған жер деп саналады. Сонымен бір жасалған кыл-мыс бойынша бірнеше оқиға болған жерді кдрауға тура келеді. Айта кететін бір жай, окиға болған жер деген түсінік пен кыл-мыстын болған жері деген түсінікті ажырата білу керек. Соңғы түсінікке тергеліп отырған кылмыстың нактылы болған жері жатады. Ол — оқиға болған жер деген түсініктің қүрамдас бір элементі.

Айтылғандарды тұжырымдайтын болсак, окиға болған жер дегеніміз қылмыстын жасалған жері және де сол қылмыстың іздері табылған ашық алан, пәтер, жеке үй және баска да объектілер.

Енді тергеу әрекетінің оқиға болған жерді карау деген түсінігіне талдау жасайык.

Криминалистикалык оқулыктарда бұл тергеу әрекетінін ма-ғынасына әр түрлі түсінік, үғым беріледі. Авторлардың берген түсініктеріне талдау жасасак, бүларда негізінен тек редакция-лык айырмашылыктары бар екендігі байкалады. Негізінен берілген түсініктерде бүл тергеу әрекетінін мағынасы, онын міндеттері және маңызы, сонымен катар тергеу әрекетін жүргізу үстінде колданылатын әдістер сипатталады. Кейбір авторлар бұл тергеу әрекетін қылмысты кім және кандай максатпен жаса ғандығын анықтау міндеттері ретінде түсіндіреді. Қылмыстык. іс бойынша тергеу жүргізгенде бұл мәселелерді аныктау керек екендігі, әрине түсінікті. Бірақ бұл тергеу әрекетіне мұндай күрделі мәселелерді шешуді міндеттеу орынсыз. Бұл мәселе-лер жалпы тергеудін алдында түрған міндет, олар бірнеше тер-геу әрекеттерін жүргізу аркылы шешіледі. Сондыктан бүл мәселелерді шешуді бір тергеу әрекетіне, яғни окиға болған жерді карауға жүктеуге, әрине болмайды.

Кейбір авторлар оқиға болған жерді қарауға катысты түсініктерінде оның міндетіне, атап айтканда, жүргізілетін жүмыстар катарына жедел-іздестіру жұмыстарын да жаткыза-ды. Жедел-іздестіру жұмыстары процессуальды әрекеттер қата-рына жатпайды, оны аныктаушы органдар жүргізеді. Мұндай жұмыстар тергеудін бастапқы кезеңінен тергеу біткенше жал-ғасады. Сондықтан мүны тергеу әрекетінің оқиға болған жерді қарау үғымына кіргізу орынсыз. Әрине, окиға болған жерді карау үстінде жедел-іздестіру жүмыстары да жүргізіледі, бірак бұл іздестіру жұмыстары окиға болған жерді қараумен шектел-мейді, ол тергеу біткенше, кейін де жүргізіле береді.

Айтылғандарды тұжырымдай келіп, бұл тергеу әрекетіне төмендегідей түсінік беруге болады: окига болған жерді қарау дегеніміз іздерді, заттай дәлелдемелерді іздеп табуға, оларды бекітуге, алуға және зерттеуге бағытталған, сонымен қатар жа-салган қылмыстың мән-жайын, оның болу механизмін анықтау мақсатымен кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті.

Осы түсінікте окиға болған жерді қараудың міндеттері де көрсетілген. Атап айтқанда, оқиға болған жерді қарау үстівде іздер, заттай дәлелдемелер белгілі криминалистикалык әдістер мен тәсілдер, арнайы кұрал-саймандарды пайдалану аркылы ізделіп, бекітілуі зерттелуі керек. Сонымен қатар қарау үстінде объектілердін орналасуы және жалпы жағдайы бойынша қыл-мыстын мән-жайы жөнінде деректі мәліметтер алу қажет, оқиға болған жерді карауда бүл мәліметтердің маңызы зор. Окиға бол-ған жерді карау тергеудің ен бастапқы кезенінде, кылмыс бол-ғаннан кейін іле-шала жүргізілетіндіктен, бұл тергеу әрекетін жүргізу аркылы ете кұнды деректер, дәлелдемелер жинап алуға болады. Кдрау мезгілінде табылған заттай дәлелдемелер, іздер аркылы қылмыстың механизмін, қылмыс жасау әдісін анык-тауға, кылмысты жасауға катынасқан адамдар жөнінде және істің баска да мән-жайлары жөнінде өте керекті мәліметтер жиналады. Бұған тек кана оқиға болған жерді кідіртпей, тез арада караған жағдайда ғана мол мүмкіндік туады. Егер оқиға болған жерді қарау кешіктіріліп жүргізілсе, көп іздер, заттай дәлелде-мелер ауа райы және баскд да жағдайларға байланысты өзгеріп, бүлініп калуы мүмкін, тіпті олардын жойылып кетуі де ыкти-мал. Міне, осыған байланысты тергеуші хабар алысымен, тез арада кылмыстың болған жеріне баруға, оны кешіктірмей қарауға әрекет жасауы тиіс. Окиға болған жер түнде де карала-ды. Егер мұндай кезде жарык, нашар болып, окиға болған жерді егжей-тегжейлі үкыпты карап шығуға мүмкіндік болмаса, бұл жер жарык түскеннен кейін каралуы керек. Жасалған кылмыстың түрлеріне орай окиға болған жерді караудын өзіндік ерекшеліктері бар. Бүл ерекшеліктер жеке кылмыстарды тергеу әдістемесінде карастырылады.

Оқиға болған жердің толық, пәрменді және дұрыс қаралуы тергеушінің осы тергеу әрекетіне ұқыпты дайындалуына тікелей байланысты.

Тергеушініңдайындық жұмысы екі кезеңге бөлінеді. Бірінші кезең — тергеушінің окиға болған жерге шыкпай түрып, окиға жөнінде хабар алысымен жүргізетін дайындык, жұмыстары. Бұл ' бірінші кезенде тергеуші мына төмендегі дайындык жұмыста-рын атқарады:

өзі келгенше оқиға болған жерді өзгеріссіз сактап калу үшін белгілі бір лауазымды адамдарға, атап айтканда, полиция қызметкерлеріне нұскду береді;

окиға болған жерді карауға өзімен бірге қатынасатын лауазымды адамдарды (жедел-іздестіру жүмыстарын жүргізетін), мамандарды нақтылап белгілеп, олардың оқиға болған жерге кешікпей келуіне керекті шара қолданады;

окиға болған жерді қарағанда қолданатын криминалистикалык күрал-саймандарды және басқа да кажетті жабдыктарды дайындайды.

Тергеуші оқиға болған жерге өзі келгенше оны өзгеріссіз сақтап калу жөнінде нұскду берумен қатар полиция кызмет-керлеріне кылмыстың басында болып, оны көрген адамдарды аныктау және баска да жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізуге арнайы тапсырма береді. Окиға болған жерді карайтын тергеу тобын кұрғанда тергеу-ші қарауға кандай мамандар қатынасуы керек екендігін алдын ала анықтайды. Егер оқиға болған жерде мәйіт бар болса, онда қарауға міндетті түрде сот-медициналық эксперт немесе арнайы медициналық білімі бар адам кдтыстырылуы керек. Іздерді және баска да заттай дәлелдемелерді іздеп табу, бекіту, алу және зерт-теу үшін қарауға маман-криминалист қатыстырылады. Кдрала-тын объектілердің ерекшеліктеріне байланысты басқа да маман-дардың қатысуы мүмкін.

Карауға пайдаланылатын кұрал-саймандарды дайындау үстінде тергеуші тергеу чемоданының ішіндегі жабдықтардың толық болуын, жарамдылығын тексереді. Осындай дайындық жұмыстарын бітіргеннен кейін тергеуші жедел оқиға болған жерге шығуы кажет.

Оқиға болған жерге келісімен тергеуші мына төмендегі да-йындык жұмыстарын жүргізеді:

жәбірленушінің хал-жағдайы аныкталып, керек болса оған жедел медициналық жәрдем көрсетіледі;

оқиға болған жердің шекарасын анықтайды;

полиция қызметкерлерінің және баска да лауазымды адамдардың баяндауынан окиға болған жерде қандай өзгерістер болғанын біліп, егер оқиға болған жерде өзгерістер болса, олардың кандай себептен болғанын аныктайды;

қылмысты көзімен керген куә адамдарды сұрау аркылы, окиға жөнінде деректі мәліметтер алады;

керекті жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу жөнінде полицияға және жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріне нүсқау береді;

қарауға катынасатын куәгерлерді анықтап, оларды занда көрсетілген кұкыктары және міндеттерімен таныстырады, арнайы нүсқау береді;

тергеу әрекетін карауға катысы жок бөтен адамдардын бүл жерден кетуін талап етеді;

жедел-іздестіру органдарының кызметкерлеріне арнайы дайындығы бар, үйретілген итті пайдалану аркылы қылмыскердің ізіне түсіп, оны үстауға нүскау береді.

Жоғарьща көрсетілген және де оқиғаның ерекшелігінен туын-дайтын баска да дайындык жұмыстарын бітіріп, тергеуші окиға болған жерді карауға кіріседі.

№13 лекция. Тінту және алу тактикасы.

Мақсаты: Кандай кылмыс жасалса да қылмыскер осы қылмыстын ашылмауына, оның ізін жасыруға әр түрлі әрекеттер жасап, қылмыстың ізін суытып, заттай дәлелдемелерді тығып, жок. етуге тырысады. Сондыктан тергеу кызметкерлерінін мівдеті - қалай болғанда да кылмысты ашуға керекті дәлелдемелерді, заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алуда маңызды рөл атқаратын тінту және алу тактикасының ерекшелігін атап өту.

Тінті және алу түсінігі мен міндеттері

Тінтудің тактикалық әдістері және оның қорытындысын бекіту

Тінту алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары

Тінтудің алудан айырмашылығы

Кандай кылмыс жасалса да қылмыскер осы қылмыстын ашылмауына, оның ізін жасыруға әр түрлі әрекеттер жасап, қылмыстың ізін суытып, заттай дәлелдемелерді тығып, жок. етуге тырысады. Сондыктан тергеу кызметкерлерінін мівдеті - қалай болғанда да кылмысты ашуға керекті дәлелдемелерді, заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алу. Заттай дәлелдемелерді тез арада тауып алып, кылмысты ашуға көмектесетін тергеу әре-кеттерінің бірі — тінту.

Кылмыстык іс жүргізу кодексінде тергеудің бұл әрекетіне түсінік берілмеген. Занда егер істін мән-жайына байланысты заттай дәлелдемелерді қылмыскер не басқа адамдар өз еркімен бермесе, олар тінту жүргізу аркылы алынады деп кдна көрсе-тілген. Тінтуді уакыт өткізбей, дер кезінде жүргізу керек. Сон-да ғана іске керекті деректерді тауып алуға болады. Тінту дегеніміз үй-жайды, қора-ауланы еріксіз түрде карау аркылы іске қатысы бар заттай дәлелдемедерді, тығылып қалған қылмыскерді тауып алу үшін жүргізілетін, занда көрсетілген күрделі тергеу әрекеті.

Кейбір авторлар кандай объектілерді іздеп табу керек екенін тізбектеп айтып көрсетеді. Мысалы, қылмыс жасауда колда-нылған кару, жалған күжаттар, кылмыскердің киген киімі, т.б. Бүлардың бәрін іске керекті заттай дәлелдемелер деп тұжырым-дап кәрсетсе де болады. Окиға болған жерді карау мен тінтудін ұксастығы — осы екі тергеу әрекеті кезінде де белгілі бір нысан, не пәтер каралып, заттай дәлелдемелер ізделеді. Бірақ окиға болған жерді кдрау мен тінтудің арасында көп айырмашылық бар. Ол біріншіден, осы тергеу әрекеттерінің міндеттерінен, екіншіден, олардың жүргізілу әдісінен керінеді.

Окиға болған жерді карау оқиғаның қалай болғанын, кыл-мыстың жасалу тетігін зерттеуге, оның кімнің жасағанын анық-тауға бағытталады. Тінтудің мақсаты - әдейі тығып қойған немесе тығулы тұрған заттай дәлелдемелерді арнайы тактикалық әдістерді қолдану арқылы тауып алу.

Кейбір авторлар тінту әрекетін жедел-іздестіру әрекеті ретінде қарастырады. Тінтуді жедел-іздестіру әрекеті деп санауға болмайды. Жедел-іздестіру әрекеті, әрине тінту үстінде, тіпті тінту басталғанға дейін де жүргізіледі. Онын мақсаты -тергеушіге тінтуді сапалы жүргізуге керекті деректер тауып беру, атап айтканда қандай зат қай жерде болуы жөнінде, тінтілетін адамда қару бар ма, жоқ па, тінтуді жүргізуге керекті мәліметтер жинап, тауып беру. Сондықтан жедел-іздестіру жүмыстарын тінтумен бірдей деп карауға болмайды.

Тінтудің баска тергеу әрекеттерінен айырмашылығы — оның еріксіздігі.

Тінтудің бірнеше түрлері болады. Ол - жеке адамды тінту (личный обыск), түрғын үйді, жеке бөлмені тінту, ауланы неме-се басқа ғимаратгар мен объектілерді тінту. Әрине, ол іс бо-йынша керекті деректерді, заттай дәлелдемелерді іздеп тауып алу үшін жүргізіледі. Ал, заттай дәлелдемелерге кандай объек-тілер жатады, соған тоқталсақ. Олар - кылмыс жасалғанда қол-данылған кару-қүралдар (мылтық, пышақ, бұзуға пайдаланған қүралдар), жалған кұжаттар, тергеуден қашып, соттан бой жа-салап жүрген кылмыскерлер, не қылмыскерді әдейі тығып кой-ған адамдар, мәйіт оның бөлшектері, үрланған кымбат бүйым-дар, заттар. Іске қатысы болмаса да тінту кезінде табылған, жеке азаматтардың үстауына болмайтын, заң бойынша тыйым салы-натын объектілер — есірткі заттар, порнографиялык, суреттер, қопарғыш заттар.

Тінту алдында тергеуші арнайы дайындық жүмыстарын жүргізеді. Біріншіден, ол тінту жүргізілетін объект және үйі тінтілетін адам жөнінде керекті бағдарлық мәліметтерді жинап алу керек. Тінтілетін адам және пәтер болса, оның толык. ме-кен-жайы, неше бөлмеден түратыны, кылмыс ғимараттың қай кабатында жасалғаны,онда телефон бар ма, жоқ па, қанша адам тұрады, жеке үй болса ауласында не бар, кай мезгілде үйде кісілер болады, міне осының бәрі алдын ала аныкталады. Тінті-летін адам жөнінде - оның мінез-кұлкы, каруы болу мүмкіндігі және оны сипаттайтын басқа да мәліметгерді жинап алу керек.

Үшіншіден, тінтуге керекті арнайы техника құралдарын, айталык, темірден, не асыл металдан жасалған заттарды іздейтін құраддарды дайындау кажет.

Бұдан кейін жүргізілетін жұмыс - тінту объектісін жалпы шолып карау, ауланы, бөлмелерді бакылап, дайындык үстінде алған бағдарлык мәліметтерге сәйкес пе, жок па, соны тексеру. Егер бұдан бұрын алынған мәліметтерге казіргі жағдай едәуір сәйкес келмесе, тінту жоспарына, накты жаңа жағдайларға бай-ланысты, косымша өзгерістер енгізіледі. Егер тінтілетін адам аса кауіпті қылмыскер болып, онын кару колдануы мүмкін болса, алдымен оның өзінің жеке басын тінту керек.

Жеке басты тінтудің өзі екі кезеңге бөлінеді. Әуелі, жалпы-лай тінтіп, бойында қару бар ма, жоқ па соны карап, содан кейін басынан төмен қарай киімін, денесін ұкыпты, мұкият тексеріп шығу қажет. Калтасынан табылған кұжаттар, заттар арнайы алдын ала дайыыдалған жерге койылып, кейін хатгамаға енгі-зіледі. Тінтуді, әрине сол тінтілетін адаммен бір жынысты адам жүргізуі тиіс. Тінтілетін адамның денесінде бинттелген, байлан-ған жер болса оны шешіп көру үшін медицина мамандары қа-тыстырылып, бинтті шешу соларға жүктеледі.

Тінту үстінде тінтілетін адамның көңіл-күйін, іс-әрекетін, психологиялык құбылысын бақылап, осының бәріне сын көзбен қарау керек, себебі мұндай жағдайда тінтілетін адам асып-са-сып, заттың тығылған жерін өзі білдіріп қоюы әбден мүмкін.

Мысалы, іс бойынша тінту жүргізілгенде үйде жалғыз тұра-тын, сатушы әйел басында ашуы келіп, асып-сасып абдырай берген еді. Бәлменін бір белігі тексерілгеннен кейін оның көңіл-күйі көтеріліп, тінтіп жаткдн адамдармен қалжындаса бастады. Тергеуші әйелдің көніл-күйінің өзгеруін байкап қалып, дер кезінде оған мән береді, тексерілген объектілерді тағы бір мұкият карап шығуды жөн көреді, әсіресе, осы әйелдің тапжылмай түрып алған төсек-орын түсы сезік келтіреді. Айтқандай, кайта тексергенде төсектін алмалы-салмалы аркалығының куысынан көп ақша, тергеуге қажет жалған кұжаттар табылады. Міне, сөйтіп тергеуші тінтіліп жаткан адамның психологиялык көңіл күйіне дер кезівде дұрыс мән беруінің нәтижесінде іске керекті объектілерді тауып, тінтуді табысты аяктайды. Совдай-ак тінтуде бір нәтиже беретін тактикалык, психологиялык әдіс — «ауызша барлау». Бұл тактикалык әдістің мәні тергеуші өзінін көмекші-леріне нұсқау берген болып немесе акылдаскан болып, ауызша тінтілушіге естіртіп, кай жерлерді, қай нәрсені, не объектісін мүқият карау керек екендігін айтады. Сонымен бір мезгілде тінтілетін адамның психологиялык көңіл-күйін бақылайды. Зат-ты тыккан жері аталғанда, өзін канша ұстамды ұстаса да, тінті-летін адам көбіне кобалжыған кеңіл-күйін білдіріп кояды, күты қашып асып-сасып калады.

Керекті затты кай жерден іздеу керек екенін табу үшін тергеуші бірден өзін тінтілетін адамның орнына койып, мен өзім қайда тығар едім деп өзіне-өзі сұрақ койып, ойлап, болжап көруі І керек. Жиіркеніп, толык карамас деп, ізделетін затты кылмыс-кер коқсыктың арасына, сыпырынды жәшікке, тағы баскд бір лас жерге тығуы да мүмкін. Мұны да тергеуші есінен шығар-мауы тиіс. Егер құпия, жасырын жер еденде болса, оны да зер салып, мұқият тексеру арқылы табуға болады. Мысалы, еденге жаңадан кағылған немесе жаңадан сырланған тактай не шеге, еден тактайларынын арасындағы саңылаулар шындыкты ашуға көмектеседі. Сондықтан осындай сезік келтіретін белгілер бол-са осы жерді үстірт карамай, неғұрлым зер салып, колдағы бар техникалық күрал-саймандарды пайдалана отырып қарау керек.

Жасырын, күпия жерді іздегенде тінтілетін адамның маман-дығын, оның кәсіби қабілетін де ескерген жөн. Сонымен катар, тығылатын затты коятын қүпия жер, ол заттың кдндай зат екеніне және оның келеміне де байланысты. Егер ізделіп жат-қан заттай дәлелдеме, айталық, жалған кұжат, хат болса оны кітаптың арасына тығуға болады. Тұрғын үйді тінтіп болғаннан кейін ауланы, кораны кдрау керек. Бүл жерге кезек келгенше оны қарап тұруға полиция кызметкерін күзетке кою керек. Қорада, сарайда ағаш, көмір болса олардың бәрін аударып, ағаш-тарды екінші жерге қойып, арасын, астын мұкият карау кажет. Төсек тартып жаткан ауру адамның, не ұйыктап жатқан ба-ланын төсегін де тексеруге тура келеді. Әрине, мұндайда сыр-каттын да, баланың да жағдайына нұксан келтірілмеуі тиіс. Кей де кылмыскерлер заттарды тығатын арнайы күпия орындар жа-сауы да мүмкін. Осындай кұпия орындар, қабырғада, терезенің ернеуіндегі табанша тақтайдың астында, жылу қүбырынын, ара-ларында, т.б. қалтарысты жерлерде болуы мүмкін.

Кабырғадағы қуыс балғамен каккан кезде күңгірт дыбыс береді, ол күлакка естіледі. Жаңадан сырланған, жанадан түсқа-ғаз жабыстырылған жер болса осы жерді аса ұкыптылықпен қарау керек, кабырғадағы суреттер де алынып каралады. Ме-талдан жасалған асыл бұйымдарды іздеуге арнаулы құрал-жаб-дыктар пайдаланылады. Өйткені бұл іске катысты өте маңыз-ды, не аса кымбат заттарды сактап калу, сөйтіп болмашы, арзан заттармен алдаркатып құтылып кету үшін кылмыскерлер әр түрлі айлалар колдануы мүмкін. Сондықтан мүны естен шыға-руға болмайды.

Үйымдастыру тәсіліне орай тінту екі түрге - қайтара тінту және топтасып тінту түріне бөлінеді. Алғашқы тінту қолайсыз жағдайда жүргізіліп ойдағыдай нәтиже бермеген, тінтуші жүмыс-ка жедел тартылып, онын колында кажетті құрал-жабдыктар жеткілікті болмай, тінтуге көмектесетін арнаулы мамандар не-месе баска да катысушылар жетіспей тінтудін сапасына нұксан келтірілген алғашқы тінту кезінде кейбір жерлердің назардан тыс калып немесе асығыс тінтіліп, тергеу ісіне нұксан келтірген, сондай-ақ алғашкы тінту кезінде оқиғаға катысты затгай дәлел-демелер болмаған, оны жаңадан іздестіру қажеттігі туған неме-се кылмыскер алғашкы жасырып калған заттарын кейін бұрын-ғы орнына койған жағдайларда тінту кайтара жүргізіледі.

Кейде бір іс бойынша бірнеше жерде бір мезгілде тінту жүргізуге тура келеді. Өйткені бір қылмыскердің бірнеше пәтері, саяжайы, қызмет бөлмелері болуы мүмкін, бір іс бойынша бір адамның емес бірнеше адамнын катар кылмыскд катысушы ретінде сезік келтіруі, сондай-ак кылмыскер немесе сезік келтірушінін бірнеше туыскандары, дос-жаравдары болып, зат-тай дәлелдемелерді солардын түрған жерлеріне жасырылуы мүмкін. Мұндай жағдайда топтасып тінту жүргізбейінше, зат-тай дәледдемелерді, деректерді дер кезінде қолға түсіру киын.

Топ болып тінту кезінде операцияны бір мезгідде, үйлесімді жүргізудін маңызы айрықша. Бұл қылмыскерлердіңбір-бірімен байланыс орнатып, әр түрлі айла-әрекеттер қолданып, жазадан күтылып кетудіңжолын кеседі.

Тінтуді топтасып жүргізген кезде де оған дайындык. және оны өткізу жеке-жеке жүргізіледі. Алайда, олардын бәрі бір жоспарға бағындырылып, бір жетекшінің басшылығымен ұйымдастыры-лады. Операцияның жетекшісі оньщ барлык катысушыларына нұсқау беріп, тінтудің басталар мезгілін белгілеуге, аяк асты-нан туған шараларға, айталык, тінтуді қайтара жүргізу кджет болған кезде, косымша күш бөлуге міндетті.

Заттай дәлелдемелер тиісті заңдылыкка сәйкес алынуы тиіс. Ол көп жағдайда мекемелердің, ұйымдардын, кәсіпорындардың көлігіндегі заттарды алғанда колданылады. Заттар, кұжаттар оның нақты иесінін немесе ол жұмыс істейтін мекеме, ұйым, кәсіпорын өкілінің катысуымен алынады. Ал, арнаулы орын-дарда сақталған күнды заттар осы затгарға тікелей жауапты адам-дардың катысуымен ғана тіркеледі.

Мұндай жұмыстарды жүргізу үшін тергеуші іске катысты объектімен, кұжаттармен, заттармен, алдын ала танысады. Ай-талык, тергеушінің тиісті мекеменің деректерін, есеп-қисап іқүжатгарын зерттеуі, іске кажеттісін іріктеуі үшін дайын бұйым-дармен, заттармен танысуы жиі кездеседі. Кейде осы мақсатта арнаулы мамандар (есепшілер, технологтер, т.б.) тартылады. Міне, осылардан кейін мәселе анықталған соң ғана тергеуші нені алу жөнівде өз каулысын шығарады. Егер азамат іске кажетті заттай дәлелдемелерді бергісі кел-месе ол күшпен алынады. Ал, ол заттар саналы түрде жасырыл-са, оны дереу іздеп, тінту үшін каулы шығарылады. Заттар, кұжаттар табылған жерлерінде тексеріліп, алынады. Егер анық-тау ісі күрделі болып, бұған кеп уакыт талап етілсе, тінтуші-лердің бір тобы бүған арнайы бөлінеді. Жеке тергеу ісі жүргізі-леді.

Тергеу әрекеті хатталады. Овда кандай заттын кай жерден табылғаны, заттың ерікті не еріксіз түрде алынғаны, ол заттар-дын қалай сақталғаны көрсетіледі. Заттарды бейнелегенде оның сезік тудыратын белгілерін кағазға түсірудін кажеті жок. Алын-ған заттар тінтуге катысушылардын көз алдында колдары ко-йылып, мөрленеді.

Хаттамада кай заттын кімнің жауапкершілігімен сактауға қойылғаны, катысушылардың арыз-өтініштері де көрсетіледі. Оған тінту барысында түсірілген фотосуреттер коса тіркеледі. Хаттаманың көшірмесі тінтілген адамға беріледі.

№14 лекция. Жауап алу және беттестіру тактикасы.

Мақсаты: Жасалған кылмыстын мән-жайлары жөнінде керекті деректі мәліметтер алынып, олар кылмысты ашуға пайдаланылуының маңызын түсіндіру.

Жауап алу мен беттестірудің түсінігі және мәні

Жауап алу мен беттестіру тактикасының жалпы қағидалары

Жауап алу және беттестірудің түрлері

Жауап алу дегеніміз - занда көрсетілген тергеу және сот әрекеті. Ол аркылы жасалған кылмыстын мән-жайлары жөнінде керекті деректі мәліметтер алынып, олар кылмысты ашуға пай-даланылады. Іс жүргізу жағдайына байланысты жауап беретін адамнан жауап алудың бірнеше түрі бар. Атап айтқанда: жәбір-ленушіден, сезікті адамнан, куәден, айыпкерден жауап алу деп, бұл тергеу әрекеті төрт түрге бөлінеді. Кімнен жауап алынса да ол кылмыстык іс жүргізу заңында көрсетілген тәртіп бойынша жүргізілуі тиісті, Бірақ, іс бойынша неғұрлым көп, манызды мәліметтер жинап, осы тергеу әрекетінің сапасын артгыру үшін жауап алғанда, бұған тиімді, ыңғайлы тактикалык әдістер қол-данылады. Бірак, ол каншалыкты тиімді болғанымен ол занда көрсетілген тәртіпке кайшы келмеуі керек.

Жауап алғанда кылмыстык оқиғаға катысты мынандай мәліметтер: қылмыстың болған уақыты, оның орны, амал-әдісі, кылмысты кімдердің жасағаны, оған қанша адамнын кдтысқа-ны, істеген кылмыстың зардабы, залалы, сипаты мен мөлшері және кылмыстык окиғанын басқа да мән-жайлары анықтала-ды. Бүлар - занда көрсетілген, міндетті түрде дәлелдеуге тиісті жағдайлар, кылмысты оқиғаға тікелей катысы бар деректі мәліметтер. Сондай-ак, жауап алу аркылы тікелей кылмыстық оқиғаға катысы жоқ, бірак. кылмысты ашуға керекті аралық мәліметтер де алынады. Айталық, кылмыскердің кайда жүр-генін, оның мекен-жайын білу үшін кылмыскердің ең жақын адамдарынан да жауап алуға тура келеді. Жауап алудың мүндай аралыктүрінің, кылмыстыкоқиғағатікелей қатысы болмасада, істі тез ашуда, кылмыскерді тауып үстауда, істің кейбір мән-жайын аныктауда үлкен манызы бар.

Жауап алуға дайындық үстівде қажет адамнын мінез-күлкы, моральдык және зияткерлік (интеллектуалдык) қасиеттері женінде белгілі мәліметтер жинап, ол адамның кім, кандай адам екенін біліп, онымен қандай бағытта, қалай сөйлесу керек екендігін тергеушінің алдын ала жүйелеп алғаны жөн.

Дайындық жұмыстарын еткізу барысында жауапты кай уакытта, қай күні алу керектігін шешу керек. Бұл мәселені шеш-кенде, жауап алуға шақырылатын куәнін денсаулығы, жасы есепке алынуы тиіс. Әрине, егер оны біреулер өтірік жауап бе-руге азғырып, көндіруі мүмкін деген кауіп туса, одан уақыт еткізбей дереу жауап алған жөн.

Жауап алу уакытын белгілегенде тергеуші бұған өзінін бос уакыты бар ма, жок, па соны мүкият ескеруі тиіс. Бүрын баска тергеу әрекеттері жоспарланған, баска да жұмыстар қат-кабат келген күнге жауап алуды белгілеуге болмайды. Асығыс, шар-шап жүргенде өткізілген шаранын сапасы, әрине, төмен болады.

Қай жерде жауап алу керек екендігі де алдын ала жоспарла-нады. Көбінесе тергеуші жауапты өзінің жүмыс бөлмесінде алады. Кей жағдайларда жауапкердің денсаулығына байланысты жауапты оның үйіне, не ауруханаға барып алуға тура келеді. Кылмыскер камауда отырса, тергеуші одан жауапты кебінесе сол камау орнында алады. Кейде айыпкерді тергеушінің талап етуі бойынша, камау орнының әкімшілігі тергеушінін жүмыс бөлмесіне жеткізеді.

Дайындык жүмысы жауап алу жоспарын күрумен аяктала-ды. Жауап алынатын әр адамға арнап кұрған жоспарда, оған койылатын сүрақтар жазылады, істегі кандай деректер мен фактілердің дәлелденілетіні көрсетіледі, ол деректерді кавдай кезекте көрсету керектігі белгіленеді. Жазбаша жоспар күру тәжірибесі аз, жас тергеушілерге өте кажет. Көп көріністі істерде мүндай жоспар істің мән-жайын толык зерттеп, аныктауға көмектеседі.

Жауап алушы - тергеуші әр куәден, жәбірленушіден қан-дай көлемде және кавдай мәлімет алуға болатынын білу үшін, куәнің, жәбірленушінің ойында жауаптың калыптасу ерекше-ліктерін есепке алуы керек.

Болған окиғаны қабылдап алу, оқиғаға катысты мәлімет-тердің толык қабыддануы белгілі бір себептерге байланысты. Бүл себептер объективті және субъективті болып екі топқа бөлінеді. Объективті себептер — көруге, естуге бегет болатын жағдайлар, субъективті - есту, көру мүшелерінің кабілеті. Қабылдауға объективті түрде бөгет болатын себептер окиғаны шұғыл, ты-ғыл таяң уақытта кдбылдау, жарықтың түсу жағдайының на-шар болуы, катты шудан нашар естілу, болып жаткан окиғаны алыстан көру, ауа-райының жаман болуы, кар не жауын жауып түрғанда окиғаны кабылдау, осының бәрі оқиғаны толық және анык керіп, естіп кабылдауына бегет жасайды, оқиға жөніндегі акпаратгың толыктығына, сапасына кері әсер етеді. Сондыктан жауап алғанда тергеуші осы себептерді ескеруі шарт.

Кабылдауға субъективті түрде әсер ететін себептермен, яғни жауап беріп отырған адамның қабыддау мүшелерінің кемісті-гімен, есту, көру мушелерінін кабылдау кабілетінін төмендігімен бірге, окиғаны толык және анык қабыддауға жауап беруші адам-ның мамандығы, жасы, интеллектуалдык. кабілеті, ол окиғаға зер салып, көңіл аударып, бақылай алды ма, жок па, міне, осы-ның бәрі әсер етеді. Айталык, жол-көлік окиғасын екі куә бір кезде, бірдей жағдайда көрді дейік. Куәлардың біреуі — айта-лык карт адам, екіншісі — автокөлік жүргізушісі. Екеуі де окиғаны бір жерден бірдей кдшықтыктан көрді дейік. Мұндай жағдайда осы екі куәнін кайсысынан оқиға жөнінде толык мәлімет алуға болады? Әрине, окиғаны бірдей жағдайда көргенімен толык мәліметті жүргізуші бере алады. Ол машина-ның маркасын, түрін ғана айтып қоймай, қай машина жол жүргізу ережесін бұзғандығы жөнінде де мәлімет бере алады. Байсалды, сабырлы адамның окиғаны кабылдау кабілеті, аңғалақ, жеңілтек адамға карағанда, әрине жоғары. Сабырлы, байсалды адамдар оқиғаның кейбір көзге көп іліне бермейтін маңызды сәттерін аңғарып қалуы мүмкін, ал аңғалак адамдар-дан мүны күту киын. Сондай-ак, әсіресе, жасы толмаған, куә есебінде жауап алынатын балалар, көрген окиғаға киялында-ғысын косып, асыра айтуы, сейтіп жалған мәліметтер беруі мүмкін. Сондыктан тергеуші жас балалардан жауап алғанда олардын осындай психологиялык ерекшеліктерін ескеруі тиіс.

Жауаптың толыктығына, шындығына, сонымен катар куә-нін, жәбірленушінің болған оқиғаны үмытпай, ойында сактау кабілеті де әсер етеді. Ал, ондай қабілет әр адамда әр түрлі -кейбіреулер белгілі бір қимыл-әрекетті есте жақсы сақтайды, екінші біреу - көрген жерін ұмытпайды, сондай-ақ естігенін есте жақсы сақтайтын, керісінше, өте ұмытшақ адамдар бар. Тергеуші жауап алғанда осынын бәрін ескеріп, кажеттілік туса үмытылған жайттарды еске түсіру үшін колайлы жағдай жасауға әрекет етуі керек.

Болған окиғаны есіне түсіріп, жауабын толык айтып жеткізу кабілеті де әр адамда әр түрлі. Жауап алғанда бұл да мұкият ескерілуі тиіс. Жауап куәнің, не жәбірленушінін болған окиға-нын мән-жайын еркін баявдауынан басталады. Куә, не жәбірле-нуші, езінің өтініші бойынша, жауап бергеннен кейін, жауа бын өз колымен жазуына кұкығы бар. Тергеуші толык жауапты естігеннен кейін, жауап беруші адамға косымша сұрактар койып, істін кейбір мән-жайын нактылайды.

Косымша сұрак бергенде тергеуші заңда көрсетілген тәртіпті ескеруі керек:

1. 
   койылған сұрақтардын анык және түсінікті болуы, куәні, не жәбірленушіні шатастырмауы тиіс;
   
2. 
   жетектеуші сүрақтарды қоюға болмайды;
   
3. 
   берілген сұрақтар куәні, не жәбірленушіні кемітіп, корлауға, коркытуға бағыггалмауы керек.
   

Жауап алғанда тергеу әрекетін жүргізуге колайлы, тиімді жағдай жасалуы тиіс. Егер куә асып-сасып, ренжіп, кобалжып отырса, оның көңілін жуатып, жайландырып, содан кейін ғана жауап алуға кірісу керек. Әрине, жауап алғанда куәнің, не жәбірленушінің мінез-күлкын, мінезінін психологиялык ерекшеліктерін (мақтаншак, кызба, сабырлы) ескерудің маңы-зы айрыкша. Себебі мұнын бәрі тергеушінің жауап үстінде дұрыс тактикалық бағыт ұстауына негіз бола алады.

Мақсаты: Кылмыстық істерді тергеуді тездету мен ашу мақсатында тергеушінің айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылау тактикасы арқылы жүзеге асыруының ерекшелігін ашу.

айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылаудың түсінігі жәнекриминалистикалық міндеттері.

айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылауға дайындық.

айғақтарды тексеру және нақтылау жерін тергеушімен алдын ала зерттеу.

Кылмыстык істерді тергеу үстівде кеп жағдайларда куәнің, жәбірленушінің, айыпкердін берген жауаптарын оқиға болған жерге барып анықтап, тексеруге тура келеді.

Осындай тексеру арқылы тергеуші жауаптағы мәліметтерді окиғаның болған жеріндегі нақты жағдаймен, ол жердегі объектілердің орналасуымен салыстырып, жауапта айтылған мәліметтер шындықка жата ма, жоқ па деп сынап көреді.

Осындай карау устінде жауапта айтылған жерді, онда орна-ласкан объектілерді тергеуші өз көзімен көріп, олар жөнінде толык ақпарат алады. Айтылған жауапты тексеру аркылы, оқиғанын болу жолын, осы жердің ерекшелігімен, жағдайымен салыстырып, мұндайда кандай іздер қалады, олар қай жерде калуы мүмкін деп болжап, іс бойынша жаңа деректер, дәлелде-мелер тауып алуы мүмкін.

1960 жылға дейін процессуальдык заңда мүндай тергеу әрекеті жок болатын. Бірак айғакты окиға болған жерге шығып анықтау әдісі тергеу тәжірибесінде колданылатын, оны жауап алудын жалғасы, ерекше түрі деп есептейтін. Кейінірек бүл іске керекті дәлелдеме іздеу әдісі дербес процессуальдык тергеу әрекеті есебінде занда көрсетіліп, тергеуде жиі кодданылатын болды. Әрине, бүл тергеу әрекетін жүргізгенде баска тергеу әрекетінін кейбір элементтері, әдістері де қодданылады. Бүл тергеу әрекетін жүргізу үстінде жауап та алынады, іздерді карау әдістері де колданылады, кей жағдайда тергеу тәжірибелері де өткізіледі. Осыған байланысты бүл тергеу әрекеті жауап алу-мен де, окиға болған жерді қарау, тергеу экспериментімен де көп ұксастығы бар. Бірак мүнда тергеу әрекетінің тек жекеле-ген кейбір әдістері ғана аралас колданатыңдықтан айғақты оқиға болған жерде тексеру мен нактылау өзіне тән ерекшеліктері бар, дербес тергеу әрекеті деп саналады.

Айталык, окиға болған жерде тергеудін жауап алудан айыр-машылығы мынада: окиға болған жерде тексеру айғак адамдар-дың катысуымен жүргізіледі, жауапта көрсетілген деректер окиға болған жерде кайтара тексеріліп, кейбір жауаптағы мәліметтерді кимыл-әрекеттермен баяндап көрсетеді. Ал, тану үшін көрсету тергеу әрекетімен салыстырғанда, айғакты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылаудың ерекшелігі — танушы оқиға болған жерді, ондағы объектілерді танумен ғана шектелмейді, сонымен бірге ондағы өзі байкаған кейінгі өзгерістерді де баяндайды, езінің, кейде оқиғаға басқа да қаты-сушылардын жекелеген әрекеттерін қимыл үстінде көрсетеді. Бұл тергеу әрекетінің ең басты ерекшелігі сол, жауап алу кезінде шындыкты аныктай түсу, жаңа дәлелдемелер алу мак-сатында тергеуші оқиға болған жерді, жекелеген объектілерді жауап берушіні катыстыра отырып тексереді, егер қажеттілік туындаса оқиға болған кездегі жағдайды қалпына келтіріп, пы-сықтайды. Егер тексеру кезінде айғақтық жаңа заттар, іздер та-былса тергеуші оны да іске пайдаланады.

Бір мысал келтірелік: А. бір пәтерде мүлікті ұрлағаны үшін жауапка тартылды. Тағылған айыпты мойнына алып, кылмыс жасаған жерін көрсетуге ыкыласын білдірді. Осыған байланыс-ты оқиға болған жерге келгенде А. есікті калай бүзғанын, құлып-ты қайда лактырғанын, ондағы заттарды қай жерлерден (шкаф-тан, серванттан, т.б.) алғанын пәтер жабдықтарының накты кай Жерде тұрғанын көрсетіп берді.

Айғақты окиға болған жерде тексеру мен нақтылау, сондай-аК алдын ала тергеу кезінде берген жауаптың шындыкка жата тынын не жатпайтынын аныктауға көмектеседі. Айталык, сезікті адам өзінін окиғадан бұрын осы жердегі алдында тұрған ордан секіріп, тоғай жакқа кетіп калғанын алдында берген жауабында айткан болатын. Оқиға болған жерге келіп, кдй ордан секіріп тоғай жакка кеткенін көрсетуге келгенде 4 м ордан секіріп ке-туге болмайтындығына көзі жеткен сон шындығын айтуға тура келді.

Куәден бе, жәбірленушіден бе, жок әлде айыпкерден бе кімнен жауап алынатынына орай айғакты окиға болған жерде тексеру мен нактылау үстінде әр түрлі әдістер қолданылады. Совдай-ақ, дайындык жұмыстары жүргізілгенде кодданылатын тактикалык әдістер белгіленіп, әдіс іріктелуі мүмкін. Тергеуге кірісер алдында тергеуші жоспар кұрған кезде мүны мұкият ескеруі тиіс. Яғни, жоспарда тергеу әрекетінің мақсаты дәл анықталып, кылмыстык істің жедел-іздестіру шаралары кезінде жиналған материалдары мұкият зерттелуі тиіс.

Егер тергеушіге дәлелдемелердің тексерілетін жері белгілі болса тергеу әрекетін өткізу жоспарын нақтылау үшін ол сол жерге алдын ала барып, алдағы жұмыстың бүкіл барысын пы-сыктауы керек. Егер тексеру бірнеше жерде өткізілетін болса, оған катысушылар онда дер кезінде жеткізілетін көліктің түрлері әзірленіп, тексерудің қай кезінде кімді кдй жерге, кандай мак-сатта орналастыру кажеттігі айкындалуы кажет.

Дайындық кезінде жедел топтын құрамы белгіленеді. Онын құрамына тергеуші және жедел-іздестіру органдарынын қызметкерлерімен бірге ізге ит салатын кинолог, сондай-ак ма-ман-криминалист, сот-сарапшысы баскд да кажетті мамандар енгізілуі мүмкін. Содан соң куәгер адамдар қатыстырылады. Оларды іріктегенде тексерілетін істін күрделілігі ескерілуі тиіс, өйткені олар тексерудегі жағдайды түсініп, есте сактай алатын-дай, кейін қажеттілік туындаса жүргізілген әрекетгің мазмұны мен нәтижесін баяндап бере алатындай болуы керек. Егер қосымша куәгерлерді бір жерге бірнеше рет шақыру қажет бол-са, олардың екінші кдйтара шакырылмауын ескерген жөн.

Куәні немесе айыпталушыны окиға болған жерге олардын келісімімен ғана шығару керек.

Дайындык және тексеруді өткізу кезінде айыпталушының окиға болған жерге баруға ішкі есеппен келісім беруі де мүмкін екендігін, оның ақиқатты ашуға шын ниетімен көмектесуге ыкылас білдіруімен бірге, ретін тауып күзетшіден сытылып, кұтылып кетуге, қандай жолмен болсын сыбайластарымен бай-ланыс орнатуға, окиға болған жердегі ізді өшіріп жіберуге не-месе тергеушінің әлі неге назар аудармағанын білуге тырыса-тынын естен шығаруға болмайды. Аталған тергеу әрекетіне дайындык кезеңі әрекетке қаты-сушыларға тиісті нүсқау берумен аякталады. Онда тергеу әрекетінің максаты мен тәртібі, катысушылардын кұкығы мен міндеттері түсіндіріледі. Әсіресе, келесі мәселелерге айрықша назар аударылады:

а) жауабы тексерілетін адам тергеу әрекетіне катысушылардың барлығының алдында жүреді, жүріс бағытын анықтайды, бүрынғы жауабында айтқан учаскелер мен заттарды көрсетеді;

ә) барлык ұйымдық мәселелерді тек тергеуші ғана шешеді;

б) жауабы тексерілетін адамға сүрақ тек тергеушінін рүксатымен беріледі, кандай әрекет болсын ол тек тергеушінің нұсқауымен жасалады.

Тергеуші де өз әрекетіне өте мүкият карауы, яғни езіне икемдейтіндей әрекетген немесе сүрақтан сақтануы тиіс. Егер бүл талап орындалмаса, айыпталушы немесе куә тергеушінін айтқанына ілесіп, оның сұрактарын макұлдай беретін болса тер-геу әрекетінің текке кеткені. Әдетте, алдын ала жүргізілген тер-? геу кезінде тергеушінің акикдтқа көзі жеткен, тек оны оқиға болған жерде «нықтай» түсу кажет болғаңда ғана мұвдай әдістін колданылуы мумкін.

Жауабы тексерілетін адам тергеу бойынша жүретін жолды өзі аныктап, тоқтайтын жерді өзі белгілеп, сол жерде өткен оқиға туралы айтып беруі керек. Бұл белгілі бір объектілерді керсету-ге де катысты. Айталық, айыпталушы қылмыс жасаған бөлмеге оның қай терезесінен кіргенін көрсетуі тиіс делік. Мұндайда: «Сіз мына терезе аркылы кірдіңіз бе?» деп сүрақ коюға болмай-ды. Өйткені мұндай сұрақжауап берушіні тергеушінін ыңғайы-на қүлауына итермелейді де, акиқат толык ашылмай калуы мүмкін. Ал, егер тергеуші айыпталушының бөлмеге осы тере-земен кіргеніне сезік келтірсе, ол айыпталушыдан болған оқиғаны кайталап көрсетуін сүрайды. Мүндайда, айыпкер жал-ған жауап берсе, абыржып, айтканын дәлелдей алмауы немесе шындыкты мойындауы мүмкін.

Тергеу әрекетінің, бүл әдісінде де онын нәтижесі хатталады. Мұнда баскд да тергеу әрекеттеріндегідей ортак тәртіппен бірге аталған әрекеттің өзіндік ерекшелігі, яғни:

а) тексерудің, немесе дәлелдеменің оқиға болған жерде пысықталуының қандай максатпен жүргізілгенін түсіндіруге;

ә) жәбірленушінің немесе айыпкердін окиға болған жерге баруға өз еркімен келісім бергенін жазу;

б) айғақты окиға болған жерде тексеру мен нактылауға катысушылардың жүрген жолынын бастауы көрсетіліп, жауабы тексерілетін адамның түсініктемесі келтіріле отырып жазылған тергеу жолы;

в) оқиға болған жерді және ондағы заттарды танығаны бойынша барлык әрекеттерге берілген түсініктемелер мен баяндауларды келтіре отырып, жол үстінде токтаған жерлер мен оның соңғы бітетін түсын белгілеу;