1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
жүктеу/скачать 3,82 Mb.
|
1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ-emirsaba.org
| § 5. Тарихи ӛлең
Халық ҽдебиетінің бір саласы – тарихи ҿлеңдер. Бҧған қалың бҧқара халықтың басынан кешкен тарихи-ҽлеуметтік оқиғаларға байланысты туған ҿлеңдер жатады. Соның ішінде қазақ пен қалмақ арасындағы шапқыншылықты, Хиуа, Бҧхар хандықтарының қазақ кедейлеріне жасаған озбырлық ҽрекеттері жҽне жалпақ елдің басына тҥскен жҧт жҧтаңдығы секілді оқиғалар осы топтағы ҿлеңдердің негізін қҧрайды. Тарихи ҿлеңдерден оның атына қарап, тарихи дҽлдікті іздеу ағаттық болар еді. Н. В. Гоголь: «Тарихшы тарихи ҿлеңдерден ҿткен шайқастың айы мен кҥнін іздемеуі керек. Бҧлай еткен кҥнде оған ілкі бір ҿлеңдер ғана жҽрдем бере алады. Ал, егер ол халықтың шынайы тҧрмысын, характерін, ішкі жан толғанысын білгісі келіп, ҿткен ғасырдың рухын сезінгісі келсе, онда ол ҽбден-ақ риза болады – халық тарихы ҿзінің бар ҧлылығымен айна- қатесіз оның кҿз алдында айқара ашылып тҧратын болады» 1 , – дейді. Шынында да, қазақ елінің басынан кешкен тарихи оқиға кҿп. Бірақ соның барлығы бірдей халық ауыз ҽдебиетінде сақталып қалмаған. Тек кейінгі бір-екі ғасырда туған тарихи аңыз-ҽңгімелер мен ҿлеңдер болмаса, арғы кҿне дҽуірлердің нақтылы деректеріне қҧрылған жыр ҥлгілері жоқтың қасы. А.Байтҧрсынов, М.Ҽуезов, Х.Досмҧхамедҧлы, Н.С.Смирнова, С.Қасқабасов еңбектеріне сҥйене отырып, тарихи ҿлеңдердің бастаулары тайпалық, дербес хандықтар мен жеке ел болған кезеңдерде пайда болғандығын аңғаруға болады. Соның ішінде тарихи ҧсақ жырлар, яғни бір кездегі Қорқыт, Еділ-Жайық туралы, Шыңғыс ханның қаһарлы жорығы, Ақсақ қҧлан, Жошы хан туралы ҿлеңдер ҿте аз сақталған. Тек тҥркі-монғол халықтарының тарихын зерттеуші академик В.В. Бартольд ерте замандағы бір ҧлы шапқыншылықтан қалған ҿлеңнің жҧрнағын келтіреді. Атақты қырғын қырық сайда, Қазақтың сҥйегі қалмаған Сай бар ма?! Жарға біткен қырық қайыңда, Қазақтың айбалтасы жанасып, 1 Гоголь Н.В. О литературе. Избранные статьи и письма. М., 1952. С. 202. 498
Жараламаған тал бар ма?! 1 Бҧл қазақ халқының тарихында болған кҿп жорықтың бір елесі ғана. Ол XVII-XVIII ғасырларда ҿткен қазақ-қалмақ шапқыншылығының суреті ме, жоқ, ХІІІ ғасырдағы Шыңғыс хан қолының қырып-жою ҽрекетінің суреті ме, – ол жағы бізге белгісіз. Бірақ, қалай болғанда да, бҧл қазақ халқының басынан кешкен тарихи ҧлы жорықтың куҽсы. Аз ғана ҥзіндіде бҥкіл бір елдің, бір дҽуірдің елесі бар. Аш ҿзегі талып қырылған, қамалған ел кез келген қайыңды балталап, соның шайырымен сусындап, шҿп-шалам жеп, аң- қҧсты қақтап, кҥн кҿреді. Бар-жоғы ҥш-тҿрт-ақ жол ҥзіндіде бҥкіл бір эпоста айтып тауыса алмайтындай тарих бар – ел тарихы, ата-баба тарихы бар. Академик М.Ҽуезов қазақтың тарихи ҿлеңдерінің мол тараған дҽуірі XVIII-XIX ғасырлар дей келіп, бҧл ҿлеңдер негізінен мына секілді екі тақырыптың тҿңірегіне қҧрылған дейді. Соның бірі – қазақтың ҿз ішіндегі ҥстем тап ҿкілдерінің зҧлымдық ҽрекеттері мен соған деген халық қарғысының кҿрінісі болса, екіншісі – жоңғарлықтардың шапқыншыларына қарсы кҥрес тақырыбы дейді. Міне, тарихи ҿлеңдерге арқау болған негізгі сарындар мен оқиғалар осылар. Тарихи ҿлеңдердің кҿлемді ірі формалары мен кіші формаларының арасындағы айырманы ҿте орынды аңғарған проф. Н.С. Смирнова: «Тек нағыз тарихи шығармаларға тҽн негізгі сипаттар тарихи ҿлеңдердің ең кішігірім тҥрлерінде ғана сақталады» 2 , – деп жазды. Бҧдан, ҽрине, XVIII-XIX ғасырларда туған кішігірім тарихи ҿлеңдер мен кҿлемді жыр сарындарының арасында біраз ҿзгешеліктердің бар екенін кҿреміз. Біздіңше, кҿлемді жыр сарындары ҿзінің мазмҧны жағынан да, суреттеу, оқиға қҧру жағынан да бҧрынғы батырлық жырларға кҿп жақын да, ал, тарихи қысқа ҿлеңдер қазақтың ескілікті лирикалық ҿлең тҥрлерінен тараған секілді. Тарихи тақырыпқа арналғаны болмаса, бҧлардың мазмҧнында да, кҿркемдік шешімінде де бір-біріне ҧқсамайтын едҽуір ерекшеліктер байқалады. Екеуінде де ел басына тҥскен кҥйзелісті, соған деген қарсылықты кҿрсетіп, Отан бірлігін, ел бірлігін армандау идеясы бар. Мазмҧнына келсек, кҿлемді жыр-сарындары мен дастандар негізінен тарихта болған қолбасы батырлар, белгілі адамдар жасаған ерлікті баяндайды. Ал, шағын ҿлеңдер жазықсыз жатқан жалпақ елдің қайғы-зарына, арман-мҧңына арналған. Мҧнда ел басына тҥскен бҥліншілік – Жоңғар қалмақтарынан кҿрген қысымшылық, Қоқан, Хиуа хандықтарының жасаған қорлығы баяндалады. Қысқасы, кішігірім тарихи ҿлеңдерде қазақ халқының кҿңіл-кҥйі, ашу-ыза, айбат-қарсылығы эпостық ҿрнек-нақыштан гҿрі лирикалық мҽнерде – халықтың жан сезімін жинақтап кҿрсету мҽнерінде туған. М. Ҽуезовтің айтуынша, тарихи ҿлеңдердің авторлары – кҿбінесе, сол оқиғаларды кҿзімен кҿрген тҧстастары. Ол: «Тарихи жырлардың батырлық эпостан жанрлық айырмашылығы бар. Яғни тарихи жырларда эпостық баяндауға тҽн 1 Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов. Л., 1928. С. 24. 2
499
объективтік сарынның орнын оқиғаларды тікелей қабылдаған автордың ҽсері араласқан субъективтік баға басады», 1 – деп ескерткен еді. Дҽл осындай жайды орыс фольклорынан да кҿреміз. Мысалы: А.М. Астахова 2 мен Б.Н. Путилов
орыс тарихында болған белгілі қолбасы батырлар жайындағы былиналық стильде туған жырлар мен кейінгі XVII-XVIII ғасырларда шыққан шағын ҿлеңдердің арасында да осы қҧралыптас айырманың барлығын айтады. Соңғы шағын ҿлеңдер ҿзінің кҿркемдік кестесі, бейнелеу ҽдісі мен тҽсілі жағынан лирикалық ҿлеңдермен тектес дейді. Ал, В.Я. Пропп болса, XVI-XVII ғасырларда туған тарихи ҿлеңдердің характері, тіптен, басқа. Бҧлар ҿзінің поэтикалы бітімі, айтылу, орындалу мҽнері жағынан эпикалық жанрдан гҿрі лирикалық жанрға жатады деп атап кҿрсетті» 4 . Шынында да, тарихи ҿлеңдердің шағын тҥрлерінің кҿлемі қысқа, эскиз секілді болып келеді де, ҧзын-сонар оқиғаның ішінен тек сол ҿлеңнің идеясын ашарлық сҽттерді ғана даралап кҿрсетеді. Жҽне соның ҿзі айшықты тіл, ҽсерлі сезім ҿрнегімен ҿріліп келіп, лирикалық планда беріледі. Міне, бҧл жағынан алғанда біз ҽңгімелеп отырған тарихи жырлардың шағын тҥрлері лирикалық ҿлеңдердің бір бҧтағы есепті. Мҧнда бҧрынғы батырлық эпостар тҥгілі, соңғы XVII-XVIII ғасырлардағы Бҿгенбай, Қабанбай, Ҿтеген, Сҧраншы, Жанқожа секілді белгілі адамдардың ҿмірінен туған кҿлемді жырларда бар оқиға еркіндігі мен гипербола тҽрізді тҽсілдер, тіптен, ҧшыраспайды. Тарихи деректерге сай оқиғаны сол болған кҥйінде кҿрсетіп, нақтылы сурет жасайды. Сҿйтіп, бҧл ҿлеңдер ҿзінің тарихи дҽлдігімен де, реальды болмысымен де соңғы екі-ҥш ғасыр ішінде туған тың қҧбылыс, кҿне замандардан келе жатқан дҽстҥрлі ҿлеңдердің жаңа дҽуірдегі жалғасы. Ал, қазақтың халық ҿлеңдеріне элемент тҥрінде ене бастаған бҧл қҧбылыс Октябрь революциясы алдындағы 1916- жыл оқиғаларымен байланысты туған ҿлеңдерде тамырын тереңге жайып, бҧрынғыдан да мол сипат ала тҥсті. Дегенмен Б.Уахатовтың тарихи ҿлеңдерді лирикалық ҿлеңдер қатарына қосуына байланысты С.Қасқабасов тарихи ҿлеңдердің жанрлық сипатын ескеріп, онда лирикалық сипат болғанымен, оларды таза лирикалық ҿлең деп қарауға болмайтынын ескертеді. Лирикалық ҿлеңдердің кҿңіл-кҥйге қатысты туатындығы аян. Кҿбінесе ҽнмен айтылып, қысқа, сезіммен жҥрек толқытып, кҿңіл сергітер рухымен ерекшеленеді. Кҿбіне дҽстҥрлі жолығу, айырылысу, қоштасу, сырласулар табиғат пен жаратылыс ҽлемімен астастырыла айтылады. Ал, тарихи ҿлеңдердегі мҧң-шер жалпы халықтық мҽселеге арналып, халықтың арман- тілегі, аянышты тағдыр-талайымен сабақтастырылады. Ҽсіресе, ел мен жер тағдыры басты орынға шығады. Осының барлығы нақты болған немесе болып жатқан шынайы тарихи оқиғаға байланысты тҥрде беріледі. Міне, 1 Ҽуезов М. Шығармалар: 12 томдық. Алматы, 1969. 11-т., 248-б. 2
С. 10-12. 3 Путилов Б. Русский историко-песенний фольклор XIII-XVI веков. М.-Л., 1960. 4
500
тарихи ҿлеңдегі басты ерекшелік тікелей деректік мҽселеде жатыр. Лирикалық ҿлеңде жеке адамның басындағы оқиға ҿлеңге ҿзек болса, тарихи ҿлеңде жалпы халықтың тағдыр-талайы ауыр сынға тҥскені баяндалады. Демек тарихи ҿлеңнің негізі ҥлкен оқиғадан туындайды. Мҧндағы оқиға ел мен жер туралы кездейсоқ апат, қиын-қыстау, жаншошырлық, озбырлық ҽрекеттердің кесапатынан туындайды. Тарихи ҿлеңнің ҿміршеңдігі болған оқиғаны дҽлме-дҽл, нақты қаз-қалпында жеткізуден кҿрінеді. Ондай ҿлеңдер халық есінде ҧмытылмай, ғасырдан ғасырға ҿтеді. Қазақта тарихи ҿлеңдердің ең алғашқы ҥлгілері ақтабан шҧбырынды оқиғасынан басталады. Атақты «Ақтабан шҧбырынды, алқакҿл сҧлама» тҽрізді тарихи болған оқиға қазақ халқының басына тҥскен қайғылы ҥлкен кезең екендігі тарихтан мҽлім. Ш. Уҽлиханов: «XVIII ғасырдың алғашқы он жылы қазақ халқының ҿміріндегі ең бір жан шошырлық кезең болды. Ҽсіресе, 1723 жылғы халық трагедиясы ҽрбір қазақтың жадында қалды. Бҧл жылы қар қалың жауып, мал ашығып, онсыз да қыстан жҧтап шыққан елге қырғын салып, Жоңғар қонтайшысы Голдан-Церен басқарған қалың жау қазақ жеріне басып кірді. Қҧтырған жоңғарлар қазақтардың соңына тҥсті. Шошынған ел киіктің ҥйіріндей дҥние мҥлкі мен мал-жанын тастап, тҥстікке қашты. Орта жҥз – Самарқанд маңына, Кіші жҥз – Хиуа мен Бҧхар барып тоқтады» 1 , – дейді. Шоқан Уҽлиханов Жоңғар қалмақтарының шапқыншылық жасап, қазақ халқын ақтабан шҧбырындыға ҧшыратуының бір себебі – қыс қысымынан жҧтап, азып-тозып ашыққан елдің ауыр жайымен байланысты еді дегенді айтып отыр. Шынында, ақтабан шҧбырынды алдындағы кҥйзеліс бірнеше жылға созылған. Бҧған дҽлел боларлық тарихи ҿлеңдер бар. Мысалы, Арғын тобықты Топыш айтты деген «Қаратаудың басынан кҿш келеді» ҿлеңінің бір нҧсқасында жоңғарлықтардың шапқыншылығы алдындағы ашыққан елдің ауыр халі суреттеледі. Алапат жеті жылдай не жай қойсын, Айрылдық ауыр дҽулет мың найсаннан 2 , – деп, Қаратау атырабында жеті жыл қатарымен аштық болғаны, ақыры, қара қазан, сары баланың қамы ҥшін жылап-сықтаған қалың ел жан-жаққа бытырап, кҥн кҿру қамын ойлағаны айтылады. Тарыққан елдің алды буынып- тҥйініп, ағайын-жҧртымен қоштасып, айырылыса бастайды. Қаратау, қош аман бол, ата мҥлкі, Малменен, елмен екен жердің кҿркі. Тҽңірінің тағдырына кҿнбейміз бе, Дҽм бітсе, дем сағатта ҿлмейміз бе. Баласы ҥш момынның қоныс ауды, 1 Валиханов Ч. Собр. сочинений в 5-ти т. Алма-Ата, 1961. Т.1. С. 426-427. 2
501
Қош енді кҿреміз бе, кҿрмейміз бе 1 , – дейді. Малы жҧтап, ата қонысы, жер-суын тастап, жыртыла кҿшкен елдің қабырғасы қайысқандай. Желектің жібегі еді жігіттері, Қалтырар қалжаураса иектері. Шҧбырып аш-жалаңаш тозған қазақ, Қалады қайсы жҧртта сҥйектері. Ақ орда артта қалды сарайлары, Ағарар артын ойлап самайлары. Қаңғырып жҥргенінде кҿп қазақтың, Кҿмусіз қала ма, Алла, талайлары 2 , – деп, зар илейді. Міне, осындай қиын-қыстау таршылықты пайдаланған жоңғарлықтар тҧтқиылдан тап беріп, қазақтардың басын қҧратпай, қырып салады. Бас қосып, тҧра алмастан табан тіреп, Қатал жауға кез болдың, қазақ елі, – деуінің бір мҽні осында жатыр. «Тҧрымтай тҧсына, қырғауыл басына» дегендейін шапқыншылыққа ҧшыраған ел енді жан сауғалап, қатын-баласын тастап, бетіне қашады. Халық арасына кең тарап, ҽбден жатталып кеткен «Қаратаудың басынан кҿш келеді» дейтін белгілі ҿлең осы бҥліншілікті баяндайды. Ата ҧлдан, ана қыздан айрылған дай-дай заманның дҥрлікпе суреті беріледі. Кҥншығыстан ызғарлы жел келеді, Азып-тозған, шҧбырған ел келеді. Немесе: Мына заман, қай заман, қысқан заман, Басымыздан бақ-дҽулет ҧшқан заман. Шҧбырғанда ізіңнен шаң борайды, Қаңтардағы қар жауған қыстан жаман, – деп сипатталады. Ар-намысы аяққа басылып, ақтабан болса да, бірақ қазақтар жағы ҿзінің елдігін, тҧтастығын жоймайды. Біріңді-бірің кҿргенде енесіне жамыраған қозыдай болыңдар деп, ақын босқыншыларды тоқтатып, басын біріктіруге тырысады. 1 Сонда. 2
502
Боларсың бірің артық, бірің кемде,
деуі сондықтан. Тегінде, ақтабан шҧбырынды оқиғасына байланысты туған ҿлеңдердің қай-қайсысы болса да, ерікті ел болып тҧру мҽселесін қозғайды. Негізгі идея –сыртқы жаудың шапқыншылығына қарсы тҧрар ерлікті, елдікті дҽріптеу. Сол ҥшін де жоңғар басқыншыларының бетін тойтарарлық батырларды намысқа шақырады. Қатын-бала, бауырың жауда кетті, Қаратауды қатал жау бермей ҿтті. Қайдасыңдар, қазақтың батырлары, Жасақ бастап, алсаңшы жаудан кекті 2 . Ақ шашты ана мен жазықсыз қатын-баланың кҿз жасы ҥшін ата жауыңмен айқас, жан қиысар жорыққа аттан деп ҥндейді. Ақыры, ҽділеттілік жеңеді. Халықтың арман-тілегі орындалып, 1729-1730 жылдары қазақтың қарулы қолы қалмақтарды қатты қырғынға ҧшыратады. Жау қашып, халық азаттық алады. Кейін бҧл жерлер «Қалмақ қырылған», «Қап қағылған», «Қалмақ қамар», «Қалмақ асқан», «Қалмақ кезі» аталып кетеді. Сҿйтіп, бір кезде: Қаратаудың басынан қар бораған, Сол таудан дария тасып, су тараған. Сҧлу қыз, кҿркем жігіт – бҽрі сонда, Дариға-ай, неге келдім сол арадан, – деп, Қаратауды сағынып, зарыққан халық кҿп жылғы аңсаған арманына жетеді. Алайда, осындай қуанышты оқиғаға байланысты туған «Қалмақ қырылған», «Аңырақай соғысы» сияқты бірлі-жарым аңыз-ҽңгімелер болмаса, поэзия ҥлгісіне тҥскен шағын ҿлеңдер ҽлі кҥнге мҧрағат қазынасынан табылмай отыр. Рас, ақтабан шҧбырынды оқиғасын бейнелейтін тарихи ҿлеңдер онша кҿп те емес. Архивтік деректерде «Топыштың айтқан сҿзі», «Қоңырқожаның айтқан сҿзі» деген бес-алты ҿлең ҥлгілері ғана кездеседі. Проф. Н.С.Смирнова «Қаратаудың басынан кҿш келеді» ҿлеңінің 14 нҧсқасы бар дейді 3 . Біз соның бҽрін болмағанымен де, біраз нҧсқаларын тауып, салыстырып қарадық. Сондағы аңғарғанымыз – бҧл ҿлеңдердің бҽрінің негізі бір, тіпті, композициялық қҧрылысында, айтайын деген ой-пікірлерінде, 1 Сонда. 2
3 Сонда. 583-б. 503
шумақ, тармақ сандарында біріне-бірі қайшы келетіндей ештеңе жоқ. Тек алдыңғы Топыш айтты деген ҿлеңді ғана ҿз алдына жеке бір нҧсқа деп қарауға болады 1 . Ал, қалғандарының арасындағы айырмашылық кҿбіне жекелеген жолдардың, сҿз, сҿйлем, синонимдерінің ҽртҥрлілігінде ғана. Мысалы, Т.А. Сейдалин мен С.А. Жантҿрин қҧрастырған «Қырғыз (қазақ) поэзиясының ҥлгілері» деген жинақта: Қай заман, мынау заман, қысқан заман, Дҽулет қҧсы басыңнан ҧшқан заман. Аспаннан топырақ пен шаң борайды, Қаңтардағы кҥн суық, қыстан жаман 2 , – деген жолдар С. Сейфуллиннің кітабында 3 : Мына заман, қай заман, қысқан заман, Басымыздан бақ-дҽулет ҧшқан заман. Шҧбырғанда ізіңнен шаң борайды, Қаңтардағы қар жауған қыстан жаман, – болып тҧр. Сондай-ақ Т.А. Сейдалин мен С.А. Жантҿринде: Қай заман, мынау заман, бағы заман, Баяғыдай бола ма тағы заман. Атадан ҧл, енеден қыз айрылды, Кҿздің жасын кҿл дария ағызамын 4 , – деген шумақ 1948 жылғы «Қазақ ҽдебиетінің тарихында»: Мына заман, қай заман, бағы заман, Баяғыдай болар ма тағы заман. Қарындас пен қара орман қалғаннан соң, Кҿздің жасын кҿл қылып ағыз, заман 5 , – делінген. Міне, бҧл нҧсқалардың негізгі айтар ой-мазмҧны бір болғанмен, мҽтіндерінде елеулі ҿзгерістердің бар екендігі кҿрініп тҧр. Ақтабан шҧбырынды оқиғасына байланысты туған тарихи шағын ҿлеңдердің қатарына ашығып жылаған баласын жҧбатып, анасы айтты дейтін мына бір ҿлеңді де қосуға болады. С. Сейфуллин мҧны қалмақ шапқыншылығынан қалған нҧсқа дейді. Ҿлең формасы баланың ақыл-ойына, 1 Дҽл осы нҧсқаны 1971 жылы Қ.Есжанов Қостанай тҿңірегінен жазып ҽкеп тапсырды, айырмасы жекелеген жолдарында ғана. 2 Образцы киргизской поэзии. Оренбург, 1872. С. 253. 3
4 Образцы киргизской поэзии. Оренбург, 1872. С. 254. 5
504
жас мҿлшеріне лайықтап жасалған: Бҧрынғыдай жайың бар ма? Мінетҧғын тайың бар ма? Жылағанда дайын тҧрған Қарындағы майың бар ма? Бҧрынғыдай елің бар ма? Ҥй артында желің бар ма? Шҧрқырасып, маңыраған, Шулап жатқан тҿлің бар ма? Ҿрелеген етің бар ма? Кҿнектеген сҥтің бар ма? Ертелі-кеш сауып ішер, Аруанадай қҧтың бар ма? Аяулы баласына ақтарыла айтылған ана сезімі соншалықты шебер суреттелген. Ҿлеңнің ҿрнек-нақышы да, қҧйылып, тҿгіліп тҧрған ананың жан сҿздері де ҥлкен бір ҥрейлі шақтың шындығын аңғартқандай. Қазақ халқының басына ҽңгір таяқ ойнатып, талай жыл бойы мал-мҥлкін талап, ауылдарын ҿртеп, балаларын найзаның ҧшымен тҥйреп, жауыздық жасаған елдердің бірі – Қоқан, Хиуа хандықтары. Бҧлар бҧрынғы Ақмешіт, Тҥркістан, Ҽулиеата, Шымкент, Созақ тҿңірегіндегі елдерді қанша рет қанға бҿктіріп, ҧлын Ҥрімге, қызын Қырымға айдап, бҥліншілік салған. Тыныш жатқан қазақ ауылдарының мал-мҥлкін талауға тҥсіріп, қарсыласқанын ҿлтіріп кетіп отырған. Қазақтың Тҽти, Есенгелді, Сарған секілді белгілі адамдарын ҿлтірген де сол – Қоқан тҿрелері. Бҧлай барсаң, Қоқан бар, Қоқаңдаған ҽкең бар. Бҧлай барсаң, қалмақ бар, Кҥшіңді ептеп алмақ бар, – деген сҿздер осындай қорлық пен қиянатты кҿре-кҿре, ҽбден зығырданы қайнап, шерменде болған жандардың жҥрек шерінен шыққан. Тарих деректеріне сҥйенсек, Қоқан мен Хиуа хандықтарының қазақ халқына кҿрсетпеген қорлығы жоқ 1 . Мҧны ауызша тарап, ел жадында сақталған тарихи ҿлеңдерден де кҿруге болады. Мысалы: Т. Сейдалин мен С. Жантҿрин жинап, қҧрастырған жинақта найманның Жанкісі атты ақыны айтты деген бір ҿлең бар. Ҿлең Сыр бойындағы қазақтарды қан қақсатып, қырып-жойып жҥрген Қоқан ханы Битемірге қарсы айтылған. Ақын бет- жҥзің бар демейді: Ассалаумағалайкҥм... 1
505
Алдияр тақсыр, ханымыз! Алдыңа келді қарашың, Арызды қабыл алыңыз 1 , – деп бастайды да, ақын Битемір ханның, оның зекетші жендеттерінің қарақшылығын айтып, бетіне басады. Жазықсыз елді ҧрып-соғып, қорлығын асырып, қоқаңдап жҥрген жҥгенсіз хан зекетшілерінің сиқы психологиялық жағынан соншалықты шебер жасалған: Біздің елде Жҥзбай бар, Жҥзбайдың жҥрген жерінде Жылау менен ойбай бар. Қаратамыр Дадан бар, Еріп жҥрген соңында, Қырық-отыздай адам бар 2 . Ақын шаш ал десе, бас алатын ҧр да жық дҿкірлердің доңыздығын тауып айтқан. Бҧлар бірде келі тҥбім деп, қию сенім деп, отыра зекет деп, қошақ зекет деп алады. Жоққа жҥйрік жетпейді. Бермесең, ҿзіңді қорлап, жер қылып, мазақтап кетеді дейді. Айтайын десең, ҧрады, Ҧрмақ тҥгіл қырады... Алдына салып айдайды, Ашулансаң, байлайды. Хакімі жоқ қазаққа, Теңдік жоқ деп ойлайды. Алса, малға тоймайды, Біз жыласақ, ойнайды... Жақсыларды сҿгеді, Ат ҥстінен тебеді 3 , – деп, сол қоқандықтар билеген дҽуірдің ащы шындығын ашына, кҥйіне баяндайды. Ол ол ма, тіпті, Қоқан, Хиуа хандықтарының Бабажан секілді ҽкімдері қазақтың кҿрікті, сҧлу ҽйелдерін қорлап, ел жҥрегін жаралаған. Ел ішінде ажарлы Қыз-қатынды қоймайды. Немесе: Қазақтың тҽуір ҽйелі 1 Образцы киргизской поэзии. Оренбург, 1872. С.280. 2
3
506
Бетіне кҥйе жағыпты, – деген секілді ер-азаматтардың ар-намысына тиетін істер жасаған. Найманнан шыққан Жанкісі бидің Қоқан ханы Битемірге айтқан осы ҿлеңінің лиро-эпикалық сипатына тоқталған М.В. Готовицкий бҧл ҿлеңді Абылай хан мен Ҽбілқайыр туралы айтылып жҥрген тарихи шығармалардың қатарына жатқызады. Ол: «Тіленті Шалнеир Жанкісінің атынан Қоқан ханы Битемірге айтылған айыптау формасындағы ҿлең – эпикалық ҿлең мен лирикалық ҿлеңнің екі арасындары ҿткел тҽрізді. Бҧл Қоқан хандығының ҥстемдік еткен кезіндегі қазақтар кҿрген қысымшылықты соншалықты шешен сипаттайтын лиро-эпикалық характердегі ҿлең» 1 , – дейді. Шынында да, тарихи ҿлеңдерге тҽн ерекшеліктің бірі оның ҽрі лирикалық, ҽрі эпикалық сипатында. Автор, бір жағынан, Қоқан хандығының қарақшылық ҽрекетін жасырмай, оны эпикалық биікке кҿтере баяндаса, екіншіден, сол халық басына тҥскен ауыртпалыққа оның ҿзі де ашына, кҥйіне сипаттайды. Бҧл қасиет, сҿз жоқ, ҿлеңнің тарихи эмоциялық ҽсерін кҥшейте тҥседі. Рас, қазақтың Ҽлім, Тҿртқара, Шҿмекей сияқты рулары Қоқан мен хиуалықтарға қарсы бас кҿтеріп, ара-тҧра қақтығысып отырған. Солардың ішінде қазақтың атақты Жанқожа, Досан тҽрізді батырлары талай рет ата жауымен айқасып, табанына салып, тізе бҥктірген. Бірақ сол дҽуірдегі тарихи-ҽлеуметтік жағдайларға байланысты оларды біржола жеңіп, азаттық алуға мҥмкіндік болмады. Қазақ халқы бҧл арманына тек 1830 жылдардан былай қарайғы кезеңдерде, яғни қазақ жасақтары мен орыс ҽскерлерінің біріге отырып, Хиуа, Қоқан хандықтарын қирата жеңіп, қуып салғаннан кейінгі дҽуірлерде қолы жетті. Қоқандықтармен шайқас кездерінде болған осы оқиғалардың бҽрі демесек те, соның біразы турасында тарихи ҿлеңдер бар. Ҽсіресе, Ақмешіт ҥшін болған соғысты, оған деген халықтың кҿзқарасын ҽңгімелейтін ҿлеңдер мол сақталған. Соның бірі – проф. И. Березиннің «Турецкая хрестоматия» жинағында басылған «Песня на взятие Акмечета» деген ҿлең. Бҧл ҿлең шамамен 1853 жылғы оқиғаға ілесе шыққан секілді. Ҿлең небары он бес шумақтан тҧрады, сол кездегі тарихи шындықты суреттеп, Қоқан хандығының зҧлымдығын ҽшкерелейді. Ақмешітте болған айқастың негізгі себептерін айырып, тҥсіндіреді. Айтайын қоқандықтан бір шикаят, Сҿйлесем бҽрін айтып кҿп хикаят. Қазақты қоқан билеп тҧрған шақта, Кҿп шапты қазақ халқын аямай-ақ 2 . Сол секілді: 1
2 Березин И. Турецкая хрестоматия. СПб., 1890. Т.ІІІ. С.223. 507
Қоқанның хакімдері залым болды, Һҽр жҧртқа залымдығы мҽлім болды... Қоқанның қазақ кҿрді жамандығын, Кҿп уақыт қазаққа қылды шығын 1 , – деуі сондай ақиқатты істің айнасы. Ҿлеңде Ақмешіт соғысының саяси ҥлкен мҽні бар екені айтылады. Қоқандықтар жеңіліп қашса, қазақ халқы кҿп жылғы қҧлдықтан қҧтылар еді, азаттық алар еді дейді. Мҧны сол кездегі патша ҽкімдерінің жазған: «Ордалықтар орыс ҽскерлерінің Ақмешітте болатынын біліп, қатты қуануда, басымызға мҽңгі тыныштық орнап, қоқандықтардың тонауы тоқталады десіп жҥр» 2
шындықты: Дау болды біздің жақта кішкенерек, Ҽмме кіші болса да, бізге керек. Орыстың кҥш-қуатты ҽскерлері, Ҧрысып, қоқандықты қылды ҽлек 3 , – деген ҿлең жолдарымен салыстырып қараңыз. Екеуінде де қыр қазақтарының қуанышы айтылады. Қоқан билігінің жойылуы сҿз болады. Бірі – поэзия, бірі тарих тілімен сҿйлейді. Сҿйтіп, ҿлең ішінде қазақ сарбаздары мен орыс ҽскерлерінің ерлігі мен ҽділдігі, батырлығы мен бауырмалдығы суреттеледі. Қоқандық Сыр бойына таласады, Ҽскерге ҧрыс-майдан жарасады. Губернатор хҧзіреті барған шақта, Қазақтар кҿріп тҧрды тамашаны. Ақмешіт сарттарын харап етіп, Порт Перовский есімлі қала салды 4 , – деп Ақмешіт (қазіргі Қызылорда) қаласынан басқыншы жаулардың қуылғанын жҽне Ресей отарлаушыларының қала атауын бетімен ҿзгерткенін хабарлайды. Қоқан хандығының тепкісінен қҧтылған халық орыс ҽскерлеріне деген ҿз ризашылығын білдіреді. Есітіп бҧл хабарды ел қуанды, Кҿңілінде қайраты бар ер қуанды... Қазақты аманлықта сақтамаққа, Ішіне Ақмешіттің орыс толды 5 . 1
2
3 Березин И. Турецкая хрестоматия. СПб., 1890. Т.ІІІ. С.223. 4
5 Сонда. 508
Ҿлеңнің композициялық қҧрылысы алдыңғылардай емес, еркінірек,
Атысып ҥш кҥн ғана тҧрыс қылған. Немесе: Жер қазып, дҽрі тҿгіп, от берген соң, Аспанға топырағы кетті шығып, – деген сияқты жолдардан тарихи ҿлеңдердің табиғатына тҽн тарихи дҽлдікті аңғарамыз. Тарихи ҿлеңдерден байқалатын ендігі бір ҥлкен сарын – таптық қайшылықтың шиеленісуінен туған ҽлеуметтік тартыс сарыны. Бҧл сарын кҿбіне хан, тҿрелердің ҽлсіз кедей руларға жасаған озбырлық ҽрекеттерінен кҿрінеді. Мысалы, XVIII ғасырдағы Абылай ханның қатыгездігін ҽшкерелейтін «Ботақан» атты ҿлеңде базаршылап жҥрген жалғыз-жарым жазықсыз жандарды ҿлтіргені баяндалады. Абылай бірде Қаракесек Тортуылдың Ботақан деген жігітін жерге тірідей кҿмдіріп, қыршынынан қиса, тағы бірде Кҿкжан деген біреуді шыңырау қҧдыққа тастатып, ҿлтіреді. Міне, осындай хан ҽділетсіздігіне шыдай алмай, ашуға мінген Арғын, Найман рулары атқа қонып, Абылайдың ауылын шауып, малын айдап, жаза тартқызыпты. Абылай, Ботақанды сен ҿлтірдің, Есіл ер жазығы жоқ, неге ҿлтірдің? Хан басың қарашыңмен даулы болып, Ҥстіне ақ орданың қол келтірдің 1 , – дегенде ханның қатал, ҽділетсіз қылықтарын ҽшкерелейді. Дҽл бҥгін Ботақанның қҧнын қайтарып, Жанайды босатпасаң, ертең қатын-балаң жесір қалады деп қорқытады. Бірақ, Ш. Уҽлихановтың айтуынша, Абылай басқарған тҿлеңгіт бҧл толқынысты басып тастайды. Қалай болғанда да, Ботақан турасындағы осы ҿлеңде хан озбырлығына деген халықтың ыза-кегі, ҽлеуметтік қарсылық сарыны ашық, батыл баяндалған. Міне, сондай хан- тҿре, аға-сҧлтан, би-болыстардың кедей қауымына жасаған зорлығын бетіне басып, ҽшкерелейтін тарихи ҿлеңдердің тағы да бірі – Жиренқопа оқиғасына байланысты туған ҿлең. Мҧнда да тыныш жатқан жазықсыз елге 1 Қазақ ҽдебиетінің тарихы. Алматы, 1960. 1-т., 1-кітап. 596-б. 509
Мҽмбет деген тҿренің тартқызған тауқыметі суреттеледі. Мҽмбет айтқанына кҿніп, айдауына жҥрмеген кедей ауылдарды қырып-жойып, мазалай берген соң, қалың ел қайда қашып қҧтыларын білмей, Жиренқопа деп аталатын қалың қопа-қамыс ішіне келіп, паналайды. Тҿре тҧқымы бҧған да қоймай, қопаға ҿрт қойғызып, қатын-бала, кемпір-шалдың бҽрін қырып салады. Міне, осындай ҥлкен апат, қырғыншылықты ҿз кҿзімен кҿрген Табын Шыныбек қарт: Саматай, адыра қалғыр, жері дала, Мҽмбетті кҿрсетті, Алла, жҥзіқара. Қасарып Қасармадан асқан кҥні, Жылайды қойдай шулап қатын-бала 1 , – деп, ҧзақ ҿлең айтқан екен. Бірде тҧрып, бірде жығылып, шаршап-шалдығып келе жатқан қалың нҿпір ел Жем ҿзеніне жете алмай, бір торсық суға зар болады. Тарихи ҿлеңдердің ішінде Ресей мемлекетінің отаршылдығына, соның зардабына қарсы шығармалар да бар. Мҽселен, патша уезднойын ҿлтіріп, Бесқала Қоңыратқа кҿшкен қазақ ауылдарының жайын баяндайтын бір ҿлеңде патша ҿкіметі мен оның жергілікті жалдаптары – шенқҧмар уездной, байларға деген ел кегі суреттеледі. Жер-су қонысынан айырылып, ауыр қайыршылық халге жеткен қазақ жігіттері: Кҿзімнен аққан жасқа жҥзеді ҥйрек, Тайсойған, Қызылқоға, қалды Бҥйрек. Патшаға бір қылмысты болып кҿштім, Кҿзіне уезднойдың найза тҥйреп 2 , – дейді.
Ҿлеңде уезднойды ҿлтірудің себебі ашық айтылады. Атақонысынан
Қоныстан кҥдерімді ҥздім енді. Патшаның жарлығына кҿнбеген соң, Тентек деп патша қуды біздің елді. Біз кҿштік Жемнің бойын жоғары ҿрлеп, Кҥреңге тақтым тҧмар, алтын зерлеп. Кҿп солдат Алкелдіден шыға ма деп 1 ОҒК қолжазба қоры. 1077-бума. 2
жіберген ҿлеңнен. 510
Асықтым мінгенімше атымды ерлеп 1 , – деп, патша ҿкіметі мен жергілікті ҽкімдердің қиянатына ел қатты кҥйініп, кек алуға бел байлайды. Елді басқарған хан-тҿрелердің отаршылармен біріккеніне кҿзі жеткен халық оны да жасырмайды. Кҿшеміз Қазанбайлы Қақпақтыдан, Қойыпты Омар Тҧрсын ақымақты хан 2 , – деп, мал-мҥлкіне мастанып жҥрген тҿрелердің ақымақтығын айтып, бетіне басады. Ҿлеңнің мазмҧнына қарағанда бҧл оқиға 1850 жылдары Арыстан тҿренің жазықсыз елге жасаған сойқандығы кезінде, яғни Есет, Бекет бастаған кҿтеріліс тҧсында болған тҽрізді. Қазақ халқының ҿмірінде жоңғарлықтар мен қоқан бектерінің шапқыншылығы мен Ресей отаршыларының халыққа кҿрсеткен зорлық- зомбылығы қаншалықты ауыр болса, тҿрт тҥлік малды тіршілік тірегі еткен кҿшпелі елге – жеті ағайынды жҧттың қырғыншылығы да дҽл сондай болған. Жҧт – қылышын сҥйреткен қыстан да, кҿктемнің кеш шығып, тҿрт тҥліктің ашығуынан да, ҽртҥрлі індет ауруынан да болады. Жҧт алты-жеті жылда, кейде он-он бір жылда бір айналып келіп отырады. Сондай бір ҧлы кҥйзеліс қазақтардың ақтабан шҧбырындыға ҧшырар алдында болғанын жоғарыда айттық. Бҧдан кейінгі бір ҥлкен апат – 1795-1796 жылдың қысында болған. Мҧны Г. Феткуллин деген хат тіркеушінің Орынбор ҽскери губернаторы С.К.Вязмитинге жазған анықтамасынан-ақ кҿруге болады. Ол «биылғы қатты қыстың соңы қазақтарды жан шошырлық қырғынға ҧшыратты. Сырдария, Ембі, Сағыз бойлары мен Каспий теңізіндегі аралдарды, Шам қҧдығы мен жазықтағы ҿзге ҿзендерді жағалай қыстаған қазақтардың тҿрт тҥлік малы тҥгелдей қырылып, кейбіреулерінде не жылқы, не қой, не тҥйе тҥлігі қалмады. Ал, кедейлер жағының соңғы қарасына дейін жҧтады. Жас балалардың кҿбі аштан ҿлді. Қырғыз-қайсақ Ордасына ҧлы қырғын жҧт келді» 3 , – деп хабарлаған. Міне, қалың бҧқара халықтың басына тҥскен осындай қайғылы кҥйі мен мал-жанынан айрылған жекелеген адамдардың зарын тарихи шағын ҿлеңдерден кҿруге болады. Соның бірі – «Қазақтың қайғысы» деп аталатын ҿлең. Бҧл ҿлеңді бірінші болып қағаз бетіне тҥсірген Ы. Алтынсарин 4 . Ол «Қазақ қайғысын» сҿзбе-сҿз орысшаға тҽржімалап, 1883 жылдың қазан айының 31-кҥнгі «Оренбургский листок» газетіне жібереді. Кейін бҧл ҿлең П.Распоповтың қолына тҥседі. П. Распопов оның ҽдеби аудармасын жасап, енді-енді басылғалы жатқан «Образцы киргизской поэзии в песнях эпического и лирического содержания» (Орынбор, 1885) деген кітабына 1 Сонда. 2
3
511
кіргізбек болады. Бірақ бҧған патша цензурасы рҧқсат бермейді. Шынында да, патша цензурасы қорықса қорыққандай, ҿлең ішінде жергілікті шенқҧмар ҽкімдердің тепкісіне шыдай алмай, шамырқанған бҧқара халықтың наразылығы суреттеледі. Жалғыз-ақ барар жерің уҽзнҽй, Алдынан қуалайды «пошел-кет» деп. «Сен болмасаң, анаған барамын» – деп, Кҥн қайда кететҧғын сҿзін кектеп 1 , – деуі аштықтан азап шегіп, титықтап отырған елдің ашу-ызасынан туған кҿріністер еді. Алайда, патша ҽкімдері мен переселен – орыс шаруаларының ҿздері де бірдей емес екенін, бҧлардың арасында да ҽлеуметтік теңсіздіктің орын алып отырғанын сезген қарапайым халық тарыққанда талшық болар кҿмек- жҽрдемді орыс тамырластарынан іздейді. Балаларының аузынан жырып, қара нанды қақ бҿліскен орыс шаруаларының қайырымдылығына сҥйсініп: Олардан да рақымды орыс халық, Барсаң, қайыр береді оңашалап, – дейді. «Қазақ қайғысы» – 1879-1880 жылдың қысында болған жҧт суретін, адам ҿліп, мал қырылған тарихи шындықтың жайын бейнелейді. Аспанды қара бҧлт басып, сегіз айдай тынбастан қатты боран соқты. Мал тҥгілі ер- азаматтың ҿздері де ҥйлерінен он қадам жер аттап, шыға алмады. Аштық пен суықтан бала-шаға, кемпір-шалдар зар шекті дейді. Мал жерден бір шҿп ҥзіп жей алмады, Тау-тау қар қорадан мал шығармады. Мал тҥгіл даладағы, ҥйдегі адам, Ҥйінен он қадам жер шыға алмады. Отынсыз ас іше алмай бала-шаға, Бере алмай нҽрсе тауып ата-ана, Кҽрі шал, кемпір сорлап, зар жылады 2 . Халық жаз шыққан соң да жарылқана қалмаған, шҿп жҧлып, жуа теріп, кҥн кҿрген. Рас, ҿлеңде жҧт жылғы аштықтың, панасыз кедей-кепшік, кемпір-шалдардың кҿрген қорлығы, қол ҧшын беріп кҿмектеспек тҥгілі «кет – пошел» деп қатыгездік жасаған жергілікті патша ҽкімдерінің айуандық қылықтары шынайы шындығын тапқанымен, сол кҥйзелістің негізі – Қҧдай ісі деген теріс тҧжырым жасалады. Ҽлеуметтік теңсіздіктен туған қоғамдық қҧрылыстың ҽділетсіздігі ауызға да алынбайды. Дегенмен «Қазақтың 1 ОҒК қолжазба қоры. 1165-бума. 2
512
қайғысы» атты ҿлең феодалдық-патриархалдық ҿмірдің жағдайын, соның қатал заңы салдарынан қҧрбан болған кҿшпелі елдің трагедиялы тағдырын суреттейді. Ҿлеңнің халықтық қасиеті де осында. XIX ғасырдың соңын ала шыққан тарихи ҿлеңдердің тағы да бірі – Басықараның Сазанбайы айтты деген «Аштыққа халық қамалды» ҿлеңі. Бҧл шамамен алғанда, 1891-1892 жылғы жҧт тҧсында туған тҽрізді. Мҧнда да қыс қысымынан титықтап, арып-талып шыққан еңбекші елдің кҿктемгі кҥйі суреттеледі. Бірақ жҧт – жеті ағайынды. Жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің ҥзілер шағы – кҿктем уақытында да халық аштықтан арылып кете алмайды: Аштыққа халық қамалды, Таба алмады амалды. Ҥш ҧйықтаса, ойда жоқ, Кҿрдік сондай заманды. Аштық есті тандырған, Мойынға дорба салдырған. Қабандай жерді қаздырған, Шҿп пен жедік балдырған 1 , – деп, қара жолдың бойын кезіп, ҽрлі-берлі теңселген жаяулы-жалпылы аш адамдардың аянышты халі суреттеледі. Бҧл ҿлеңнің бір ерекшелігі, мҧнда мыңды айдаған бай малының да бір қыста қырылып қалып, ҿздерінің аштықтан ҿлгені айтылады. Дҥние қандай баянсыз болса, бай қолындағы байлық та сондай баянсыз. Баймын деп мастанып, батырмын деп қастанып жҥретін ҥстем тап ҿкілдерін «Бай – бір жҧттық, батыр – бір оқтық» деп ҿлтіре сынаған халық сол идеяны осы ҿлеңде: Дҥниенің жоқ баяны, Байға да тықыр таяды. Тағдыр жетіп, о да ҿлді, Жесе де, жал мен жаяны 2 , – деп тҥйеді. Қысқасы, халқымыздың ҿткен ҿмірінде болған саяси-ҽлеуметтік мҽні бар ҥлкенді-кішілі тарихи оқиғалар кҿп. Соны тереңірек, дҽлірек тҥсінуге мҧрағаттық деректермен бірге халық ҿлеңдерінің де маңызы зор. Проф. Б.Кенжебаевтың сҿзімен айтқанда, тарих пен тарихи қырларды салыстыра зерттеу аса қажет. Ҿйткені, «тарих пен халық ауыз ҽдебиеті бір-біріне жҽрдемші, бірін-бірі толықтырушы. Халықтың ауыз ҽдебиетін дҧрыс, терең ҧғу ҥшін оның тарихы қандай қажет болса, тарихын дҧрыс, жете, толық білу ҥшін халық ауыз ҽдебиеті де сондай қажет» 3 . Тарихи ҿлеңдерден байқалатын негізгі ерекшелік – мҧнда тарихи болған 1
2
3
513
оқиғаның уақыты, себебі, ел жайы, халықтың соған деген кҿзқарасы тарихи шындық тҧрғысынан кҿрсетіледі. Жер-су, кісі аттары сол тарихи фактілерге сҥйеніп алынады. Тарихи ҥлкен жырлардың бас кейіпкері – батырлар, солардың ерлік істері болса, шағын ҿлеңдердің бас кейіпкері – халық, сол халықтың кҿңіл-кҥйі, сезімі, сыры. Тарихи шағын ҿлеңдерде қалың жауға қарсы шабатын хас батырдың қақтығысы жоқ, оның орнына ашынған елдің ашу-ыза, кегі бар, ел бірлігі, ерлік турасындағы толғаныстары бар. Қарақҧрттай қаптаған жанар қалмақ, Дабыл ҧрып келеді елді ойрандап, – деген сияқты бірлі-жарым баяндаулар болмаса, ҥлкен сюжетті оқиғалар бҧл жанрға тҽн қасиет емес. Сондай-ақ тарихи ҿлеңдердің композициясы ертегі мен эпос тҽрізді белгілі бір заңдылықты сақтай бермейді, мҧны тарихи болған оқиғаның сипаты шешеді. Тарихи шағын ҿлеңдердің бҥкіл композициялық, образдық, ҽрі психологиялық қҧрылысы тҧтастай осы тарихи тақырыптан туады. Тарихи ҿлеңдердің композициясына ҥңілгенде онда эпикалық кеңдік барын байқаймыз. Бірақ ондағы бастан ҿткен қым-қиғаш оқиғалар, ел мен жердің тағдыр-талайының бҽрі - ҿлеңді айтушы ақын атынан баяндалады. Бҧл тҧрғыдан алғанда тарихи ҿлеңдердің ең кҿне тҥрлері бізге ел мен жерге қатысты қоштасу, жоқтау тҥрінде айтылған. Эпикаға тҽн ерекшелік бар, алайда, бҧл – батырлықты дҽріптеуге тҽн эпика емес. Эпоста кейіпкерді даралау, қаһармандар тҧлғасын жасауға қатысты оқиға қалыңдай тҥседі. Тарихи ҿлеңдерге, сол кҿлемді сюжетті қалыптастырудағы сарындар кҿзге тҥседі. Тарихи ҿлеңдердің айтары оқиға қалай, қашан болды, оның себебі мен салдары, халықтың қандай кҥйге тҥскендігін жеткізу дҽстҥрге айналған. Тарихи жырда теңеу, эпитеттер, т.б. кҿбірек жыр желісін қалыңдата тҥссе, тарихи ҿлеңде айшықтауларға орын берілген. Жалпы оқиғаның себебі мен салдарын жеткізудегі тарихи ҿлеңнің ҿзіне тҽн формасы осылай тҧрақтанған. Елі мен жерінен айырылған халықтың азалы ҽні, атамекеннен алыстаған жҧрттың жайы тарихи ҿлеңдерде кҿбіне зарлай арнаудың ҥлгісін танытады. Мысалы: Зор кҥн туды, зор кҥндер, Кетті кҥлкі мол кҥндер. Жылау менен қоштасу, Келер ме қайтып ол кҥндер! Зарлай арнауға жауап беретін тарихи ҿлеңдер қатарына 1879-1880 жылдардағы адам ҿліп, мал қырылған «Қазақ қайғысы» жҽне «Аштықтан халық қамалды» деп аталатын 1891-1892 жылы болған жҧтқа қатысты тарихи ҿлеңдерді атауға болады. Айшықтаудың жарлай, сҧрай арнау ҥлгілерінде тарихи ҿлеңді айтушы ақын, ең алдымен, болып жатқан қайғылы оқиғаны айтып, ендігі кҥннің не 514
боларын жалпы жҧртқа қарата сҿйлеп, жҧртпен кеңесуді жҿн санайды. Жеке ҿзімен емес, ақын жалпы жҧртқа ҥлкен ой тастайды. Сҿйтіп, кҥрмеуі қиын шешімнің жауабын тағы да ел аузынан ҿзі айтады. Тарихи ҿлеңдердегі ерекше кҿзге тҥсетін арнаудың тағы бір ҥлгісі – сҧрай арнау. Кҿңіл-кҥйге байланысты оқиғалар болғандықтан, тарихи ҿлеңді шығарушы ақын қаралы жайдың ҽділетке сыймайтындығын айтып, ҿзінше жалпы жҧртқа сауал қойып, ҿзінше жауап кҥтеді. Ішкі қайшылықтарға қатысты ҿлеңдерде де сҧрай арнаудың ҥлгілері ҥздіксіз ҧшырасады. Айталық, Абылайдан Ботақан ҿліміне қҧн сҧрау, Мҽмбет тҿренің ісіне байланысты «Жиренқопа» оқиғасына қатысты ҿлеңдер бҧған дҽлел бола алады. Айшықтаудың бір тҥрі – қайталау. Сҿздің ҽсерін кҥшейте отырып, тыңдаушы назарын аудару мақсатында зат не қҧбылысты бірнеше рет қайталап, ой мен сырды ҧғымға мҧқият сіңірудің тҽсілі. Тарихи ҿлеңдерде жай қайталаулар кҿзге бірден ҧшырайды. Тарихи ҿлеңдерде кҿбірек ҧшырасатыны негізінен жай, кезекті жҽне еспе қайталаулар деуге болады. Еспе қайталаулар кҿбіне сағыныш, мҧң-зар ҿлеңдерінде ерекшелене тҥседі. Алдыңғы айтылған ҧғымның келесі кезекте қайталана немесе соңында ҧшырасуы ойға ой, сырға сыр қосудың еселенуі екендігі тҥсінікті. Елдің ҿткені жҽне оқиға болып жатқандағы бастан кешкені тарихи ҿлеңдерде кҿбіне шендестіру арқылы беріледі. Оның дҽлелін тҿмендегі ҿлең ҥзінділері кҿрсетеді. Мҽселен: Сағындық біз Баянды кҿзді сҥзе, Жігіттер, жауыздықтан бойды теже. Иттерше шылапшыннан сорпа жалап, Ішеміз он шақтымыз тары кҿже, – деген ҿлең жолдарының басындағы екі тармақта ҿткен кҥнгі ел мен жердің жай-кҥйі сҿз болса, кейінгі екі тармақ соңғы кҥннен хабар береді. Қысқасы, кеше мен бҥгін ҿлеңде барынша қарама-қарсылықта алынып, бір-бірімен шендестіріледі. Тарихи ҿлеңдегі табиғат пен адамды егіз алып суреттеуге алып келген бҧл қҧбылыс, қайғылы оқиғаға қатысты табиғат пен адам психологиясын сипаттауға ауысқан. Басынан Қаратаудың кҿш келеді, Бір тайлақ кҿшкен сайын бос келеді. Айырылған қарындастан жаман екен, Мҿлдіреп қара кҿзден жас келеді. Адамның кҿңіл-кҥйін табиғатпен егіздей кҿрсетіп, жҧптастыру тарихи ҿлеңдердегі дҽстҥр белгісін танытады. Табиғатты адам кҿңілімен астастыра кҿрсетудің ең бір ҧтымды сҽттері елінен жырақтап, окоп қазуға алынған жастардың сҽлем жолдауларынан кҿп 515
ҧшырасады: Аралға қонды суы жоқ, Мезгілсіз ҧшқан бір топ қаз. Бауырын тҿсеп жатуға, Жапырағы жоқ, жері саз. Ҧшайын десе, мерген кҿп, Аңдымайтын адам аз. «Обал болар» десер ме, Ҿтпейді оған ешбір наз. Адам психологиясын параллелизм арқылы бҧлай сипаттау тым ҽсерлі, ерекше тебіренген сезім сыры ҿлеңде ҿрнек таппақ. Айшықтаулардан басқа, ажарлау, қҧбылтулардың тарихи ҿлеңдер арқылы пайда болып, эпикалық кҿлемді дҥниеге айналған тарихи жырлардан кездесетіні анық. Себебі ондағы атыс-шабыс, жекпе-жек, адам образын сомдауда ажарлаудың, қҧбылтудың сандаған тҥрлері ҧшырасады. Тарихи ҿлеңдердің кҿлемі шағын, оқиғаның болып жатқан сҽтінде жедел туғандықтан, онда кҥрделі эпитет, теңеу, балаулардың ҥлгілері кездесе қоймайды. Тарихи ҿлеңдерде дыбыстық қайталаулардың кҿбірек ҧшырасатындығын да байқаймыз. Халық ауыз ҽдебиеті дҽстҥріне сай жасалып, табиғи заңдылыққа сай айтылған ҿлең шумақтарын тарихи ҿлеңнің кез келген тармақтарынан табуға болады. Мысалы: Айтайын десең ҧрады, Ҧрмақ тҥгіл қырады... – деген ҿлең шумағында ҥнемі а дыбыстары еселене қайталану арқылы ҿлеңге ажар-кҿрік дарытқан. Ҽр сҿзі орынды, бірыңғай дауысты дыбыстармен басталып тҧр, яғни бҧның ассонанс екені мҽлім. Енді бірыңғай дауыссыз дыбыстарды қайталау арқылы ерекшеленетін аллитерацияға: Қатын-бала, бауырың жауда кетті, Қаратауды қатал жау бермей ҿтті, – деген ҿлең шумағы мысал бола алады. Дыбыстық қайталауды қазақ халық поэзиясындағы дҽстҥр белгісін танытатын ерекшелік десек, тарихи ҿлең табиғаты сол дҽстҥрден жаңылмағанын барынша айғақтай тҥседі. Тарихи ҿлеңдердегі бейнелі сҿздер, негізінен, ел басына тҥскен ауыртпалықты, туған жерге деген шынайы махаббатты, халықтың ҽділетсіздікке деген кҥйініші, ашу-ызасы, мҧңы мен назы, қайнаған кегін жан-жақты кҿрсету ҥшін қызмет етеді. Бҧл орайда тарихи ҿлеңдердегі айқындаудың қызметі айрықша екендігі талассыз. Ҿлеңнің қай кезең оқиғаларына қатысты туғандығын кҿбіне ондағы сҿз ҿрнегінен, оның атқарып тҧратын қызметінен танимыз. Тарихи ҿлеңдегі кісі 516
есімі, жер-су аттарынан басқа да, жаңа сҿздердің де жасалып жатқанын тҥсінеміз. Жалпы, қазақ ҿлеңдеріндегі «қазақ» деген ҧлттың есімін ерекшелеп, айдар таққан аталмыш тарихи ҿлеңдер екендігі талассыз. Тіпті, «Алпамыс», «Қобыланды», «Қорқыт жырлары», «Қырымның қырық батыры» жырларының ҿзінде «қазақ» сҿзі бірен-саран ғана ҧшырасады. Оның ҿзі бертінде туған нҧсқаларда ғана. Тарихи ҿлеңдегі ҧлт атауына «қазақ сҥйегі», «қазақтың айбалтасы», «қазақ ҧлы», «қазақ елі», «қазақ халқы», «руы қазақ еді, ҧраны – алаш», «хандардың қазынасындай болған қазақ», «ҿскенбіз қазақ ҧлы бір ҧядан», т.б. ҧлт туралы ҧғымды дамытып, кҿлемді эпикалық жырларға арқау еткен тарихи ҿлеңдер болып табылады. Ал, тарихи ҿлеңдердегі окоп, аэроплон, казарма, губернатор, солдат, т.б. бірнеше жаңа атауларды кездестірсек, онда тарихи ҿлеңдер қызметі аясының кеңдігіне кҿз жеткіземіз. Бҧл жерде ҽңгіме ҿлеңнің қоғам дамуының ҽр кезінде тҥлеп, елдің естелігіне айналуында болып отыр. Тарихи ҿлеңнен антоним, синонимдерді де ҧшыратамыз. Тарихи ҿлеңдер кҿбіне қара ҿлең дҽстҥрін еске тҥсіреді. Біздіңше, бҧл жалпы халық кҥйзелісі, қаралы оқиғаларға қатысты болып келеді. Ал, жеке адамның тағдыры, елімен, жерімен қоштасу немесе жоқтау, сҽлем ҿлеңдерінде 7-8 буынды ҿлең ҿлшемі бірден кҿзге тҥседі. Оның басты себебі қоштасу, жоқтау, сҽлем ҿлеңдерінің айтылу дҽстҥрінде жатыр. Соның бҽрі силлабикалық ҿлең екендігімен қоса, қазақ ҿлеңінің қадір-қасиетін арттыратын буыннан танылады. Дҽстҥрдің беріктігі де сонда. Ҿлеңнің ҽр сҿзі толқу, тебірену, кҥңірену – бҽрі қалыпты ырғаққа бағынады. Тарихи ҿлеңде кҿбіне тҿрт, жеті-сегіз, кейде одан да кҿп тармақтар болса, жоқтау, азалы жайларға қатысты бірнеше тармақтар болып келе беретіні де кездеседі. Бірақ ауызша айтылып, белгілі ҽуенмен, мақаммен орындалғандықтан ҿлеңде ырғақ қалыпты сақталған. Ҿлеңдегі буын-бунақ та ырғақтың кҥштілігінен ҿзіндік жҥйе тауып жатады. Тарихи ҿлеңде қара ҿлең ҧйқасы шҧбыртпалы ҧйқас, ерікті ҧйқас, егіз жҽне аралас ҧйқас болып келеді. Қазақтың тарихи ҿлеңдерінің кҿне ҥлгілері бізбен туыстас кҿптеген халықтардың ҿлеңдерімен тақырыбы ҧқсас, идеясы бір. Қорыта айтқанда, жалпы жҧрт болып, дербес ел болғандағы бірлік пен ынтымақ, ел мен жерге деген махаббаттың бҥкіл халық атынан айтылуы, ҿлеңді шығарушының дҥйім қауым, бҧқара халық атынан сҿйлеуі тарихи ҿлеңдерде жҥзеге асқан. Тарихи ҿлеңдердің эпикалық шығарма жасау ерекшелігі бар. Алайда, онда типтік жеке батыр бейнесі жасалмайды. Тарихи ҿлеңде халық, ел мен жер тағдыры туралы ҧғымдар ҧлттық кҿңіл-кҥйге тҽн беріледі. Тарихи ҿлеңдердің типологиялық жҽне поэтикалық болмыс-бітімін бірнеше аспектіде қарауға болады. Бірінші, тарихи ҿлең, шын мҽнінде, нақты болған оқиғалардың шынайы естелігі. Белгілі бір дҽуірлердегі болған сҧрапыл соғыс, ірілі-ҧсақты қақтығыстардың бҽрі де бір ғана тарихи ҿлеңмен ҿлшенбейді. Қайта бірнеше ҿлең арқылы оқиғаның мҽн-жайы ҿсіп-ҿрбіп, тарихтың ақиқат кезеңдері толыса тҥседі. Егер шын мҽнінде осылай болатын болса, онда тарихи ҿлеңдер ҽр дҽуірге қатысты топтасып, циклденуі тиіс. 517
Ҿйткені, тарихи ҿлең деп танылған туындының тақырыбы, жанры, стилі жағынан ҧқсастығы қалайда байқалары анық. Бҧл ҿлшеммен қарасақ, шын мҽнінде, тарихи ҿлеңдердің циклденуін тым ертеде туғандарынан емес, берідегі ізі суымаған оқиғалардан танимыз. Айталық, кҿне тҥркі дҽуірі, Алтын Орда дҽуірі, ноғайлы дҽуірі кезеңдеріне қатысты тарихи ҿлеңдер ҧмытылып, олардың кей ҥлгілері ғана бізге жеткен. Мҽселен, XVIII ғасырдағы ақтабан шҧбырынды оқиғасына қатысты туған тарихи ҿлеңдер; XIX ғасырдағы отарлау саясатына байланысты тарихи ҿлеңдер мен 1916 жылғы ҧлт-азаттық кҿтеріліс ҿлеңдері тақырыптық жағынан топтасып, ҥлгерген. Бҧлардың бірнеше тақырыпта кездесуі, кҿп нҧсқалы болуы, бір-бірімен сабақтасуы, ҿзіне тҽн ҧқсастықтары мен тарихи кезең шындығын бере алуы жҽне белгілі дҽуірге қатысты топтасуы фольклорға тҽн белгілерді барынша айғақтай тҥседі. Халық поэзиясындағы жоқтау, қоштасу, лирикалық ҿлеңдер мен тарихи ҿлеңдердің ҿзара қарым-қатынасы бар. Бірақ тарихи ҿлеңдерді отбасы ҽдет- ғҧрып поэзиясына жататын азалау фольклорымен шатастыруға болмайды. Онда жеке адамның ҿмірден ҿтуі, тіршіліктегі тағдыр-талайы айтылса, тарихи ҿлеңде жалпы халықтың елі мен жеріне деген шынайы махаббаты, қимастық сезім, сырлары сипатталады. Лирикалық ҿлеңдермен сабақтастығы да осы тҧста кҿрініп, тарихи ҿлеңдердің ҽнге айналуынан байланыс-бірлігі танылады. Тарихи ҿлең мен тарихи жырлардың жанрлық айырмашылығы бар. Тарихи жыр ҿзінің поэтикалық жағынан толық эпостың белгілерін танытса, тарихи ҿлеңде эпикалық ерекшелік жалпы оқиғаның мҽн-жайын, себеп- салдарын баяндауға қҧрылады. Жеке адамның образын жасау тарихи ҿлеңге тҽн емес. Қоғам дамуындағы белгілі бір ҧлттың халық, ел болып қалыптасқан кезінде басына қиын-қыстау кҥн туғандағы тарихи-ҽлеуметтік жағдайына қатысты жедел туып, сол ҧлттың оқиғаға деген кҿзқарасын, кҿңіл-кҥйін, арман-тілегін дҽлме-дҽл жалпыхалықтық психологиямен ҿрелестіретін мҧраларымызды тарихи ҿлеңдер дейміз. жүктеу/скачать 3,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|