1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
жүктеу/скачать 4,33 Mb. Pdf көрінісі
|
|
186
3-ТАРАУ. БАЙЫРҒЫ ФОЛЬКЛОР § 1. Миф
Миф тек алғашқы қауымның ғана жемісі, ол кейінгі замандарда тумайды, керісінше, мифтік (яғни «киелілік») қасиетін жоғалтқан соң ертегіге айналып кетеді. Мифтің тағы бір ерекшелігі – ҿмірдегі нақтылы бір оқиғадан алшақтығы. Бҧл жағынан келгенде мифте біршама абстрактілік бар деуге болады, бірақ ол абстрактілік алғашқы кезде қиял деп тҥсінілмеген... Ғылымда мифке берілген анықтама ҿте кҿп. Анықтамалардың кҿпшілігі антика дҽуіріндегі дамыған мифологияға арналған жҽне мифтің атқаратын қызметіне (тҥсіндірмелі, психологиялық, социологиялық, т.т.), оның дінмен, ҿнермен, философиямен, ҽртҥрлі ырымдармен, ертегімен жҽне ҽпсана- хикаятпен арақатынасына, байланысына негізделген. Егер барлық анықтаманы жинақтап айтсақ, ҥлкен екі топқа бҿлінеді: біріншісі – миф дегеніміз дҥние туралы фантастикалық тҥсінік, ҽлемде билік жҥргізетін қҧдайлар мен рухтардың ғажайып образдарының жҥйесі, екіншісі – миф дегеніміз қҧдайлар мен алыптар жайындағы ауызекі ҽңгіме. Бірақ Австралия, Океания, Африка, Чукотка елдерінің мифтерін зерттеушілердің айтуына қарағанда, миф тек қана таза тҥсінік кҥйінде, я болмаса тек таза ҽңгіме тҥрінде кездесе бермейді. Демек, мифология дегеніміз мифтік ҽңгімелердің жиынтығы ғана емес. Кейбір мифологиялық тҥсініктер ҽңгімеде емес, ырымда ғана бой кҿрсетеді екен. Тіпті, кҿп жерлерде миф пен басқа фольклорлық прозаны ашып айырмайды, себебі миф тарихи негізі бар аңыз, хикаят, тіпті, ертегі қҧрамында да баяндалады. Міне, осының бҽрі миф жанрының фольклортануда ҽлі де айтарлықтай зерттелмегенін дҽлелдесе керек. Біздің қазақ фольклоры тҧрғысынан қарағандағы миф деп отырғанымыз – ҽлемдік мифология ауқымынан шықпайтын, тіпті, типологиялық сипаты мен оған сҽйкес келетін дҥниенің, жаратылыстың ҽртҥрлі қҧбылыстары мен объектілерінің пайда болуын, аспан мен жердің жаратылуын, адамзаттың алғаш қалай пайда болғанын жҽне аңдар мен қҧстардың шығу тегі мен мінез- қҧлқын, ерекшеліктерін тҥсіндіріп баяндайтын прозалық шығармалар. Типологиялық сипатына орай, қазақ мифі ежелгі (архаичный) классикалық мифтер
тҥріне жақын.
Мифтің поэтикасын зерттеген ғалым
Е.М.Мелетинский ежелгі классикалық мифтердің мынандай басты белгілерін кҿрсетеді: «қандай да бір заттың мҽнін оның пайда болуымен байланыстыру; яғни заттың жаратылысын тҥсіндіру деген сҿз – оның қалай пайда болғанын ҽңгімелеу; айналаны қоршаған дҥниені сипаттау деген сҿз – сол дҥниенің 187
пайда болу тарихын баяндау» 1 . Ежелгі классикалық мифтің белгілері мҧнымен шектелмейді. Архаикалық мифті сипаттайтын тағы да біраз нҽрселер бар. Олар мыналар: мифтік уақыт пен мифтік сана; мифтік ҧғым мен мифологиялық ойлау; осылардан барып мифтік дҽуірде аспан мен жер – бір, адам мен табиғат – бір деп тҥсіну. Сол себепті ежелгі классикалық мифтің мазмҧны кҿбінесе ҽлемнің (космостың) жаратылуы, алғашқы адамның дҥниеге келуі мен оның жасампаздығы болып келеді. Архаикалық мифтің кейінгі, адамзат қоғамы мен санасының ілгерілеген кезіндегі мазмҧны – адамды қоршаған дҥниенің пайда болуы мен ерекшелігін, аңдар мен жануарлардың мінез–қҧлқын тҥсіндіру болып келеді. Бҧл мифтік сананың кейінгі, дамыған сатысы. Мҧнда алғашқы қауым адамы ҿзін табиғаттан бҿліп алып, оған қарсы қоя бастайды. Табиғаттан, маңайды қоршаған дҥниеден, аңнан, қҧстан ҿзінің ерекше екенін тҥсінген адам енді соның себебін іздеген. Сҿйтіп, ол ҿзі туралы, аңдар мен қҧстар туралы миф туғызған. Бҧл кездегі миф бҧрынғы ізбен, яғни ескі наным-тҥсінікті пайдалана жасалған. Бірақ бҧл уақыттағы миф тҥсіндірмелі сипатта болған. Архаикалық мифтің жанр ретіндегі тағы бір сипаты – атқаратын қызметінің танымдық жҽне кҿркемдігі мен қиялының қарапайым болуы. Ежелгі кҿне мифті алғашқы қауым адамы қиял деп есептемеген, оған, оның оқиғасы мен мазмҧнына кҽміл сенген. Мифте қиял бар деген тҥсінік біздерде ғана, ал мифтік дҽуірдегі, мифтік санадағы адам оны таза шындық деп қабылдаған. Рас, қазіргі зерттеуші – біздің тҥсінігімізде миф – қиялдан туған ҽңгіме. Ал, біздің бҧрынғы бабаларымыз, тіпті, революцияға дейінгі, ол аз болса, одан бертінгі кезде ҿмір сҥрген қариялар қазақ арасында айтылған аңыздар мен мифтерге иланған, ондағы оқиғаларды баяғыда болған деп ойлаған. Сҽкен Сейфуллиннің айтуынша, «адам ол заманда тҥрлі хайуандар туралы, жаратылыстың тҥрлі заттары, қҧбылыстары туралы ҽңгіме қылғанда, ҿздерінің тҥсінулеріне шындап нанып, ҽңгіме қылатын. Жҽне оларды неше тҥрлі «керемет», «сиқыр» істеуге, неше тҥрлі қҧбылуға қолдарынан келеді деп сенген. Солардың бірін ҽңгіме қылған ҿзінің қиялын шын тҽрізді қылып айтатын. Сонымен бҧрынғылар шын деген ҽңгімелер соңғыларға ертек болып қала берген» 1 .
Демек, бҧрын қазақтар ҿздері айтатын мифтер мен аңыздарға сенген. Қазақтың мифтері ҿздерінің барлық компоненті жағынан жоғарыда белгілерін сипаттаған кҿне классикалық мифпен жақын. Онда сол архаикалық таза кҥйінде болмаса да, кҿне заманғы мифке тҽн мифтік сана, уақыт, мифологиялық ҧғымдардың іздері айқын кҿрінеді. Қазақ мифінен мифтік сананың дамуындығы екі сатыны да, космос моделін де, ілкі атаның жасампаздығын да, адам мен табиғатты қарсы қоюдың да, аң мен қҧстардың
1 Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. М., 1976. С.172. 1 Сейфуллин С. Шығармалар: 6 томдық. Алматы, 1964. 6-т. 70-б. 188
мінез-қҧлқын тҥсіндіріп ҽңгімелеудің де кҿріністерін табуға болады. Енді осы ойымызды дҽлелдейік. Дҥниенің осы кҥнгі кҿрінісі – жер беті, аспан шырақтары, аңдар мен қҧстардың, ҿсімдіктердің тҥрлері, адамдардың ҿмір салты, ҽлеуметтік топтар, діни қағидалар, яғни ҿмірдегі барлық нҽрсенің қазіргі кҥй-жайы – миф бойынша атам заманда болған оқиғалар мен тіршілік еткен мифтік адамдардың іс-ҽрекетінің нҽтижесі. Мифтегі оқиғалардың болатын шағы – мифтік дҽуір. Ол қасиетті уақыт деп есептелген, себебі барлық заттың пайда болуы, осы кҥнгі тҥр-тҥсі, ерекшелігі сол заманда орныққан деп тҥсінілген. Мифтік сана бойынша заттың мҽнін ҧғу ҥшін оның шығу тарихын білу керек, яғни заттың мҽні мен тегі теңдестіріле байланыстырылған. Қай заттың болса да шығу тегін білмейінше, оны пайдалануға болмайды. Міне, мифтің кҿбінесе этиологиялық болатыны осыдан. Алғашқы қауым адамының ойлау қабілеті абстракті тҥсініктерді қабылдамаған, сол себепті ол дҽуірде субъекті мен объектіні, зат пен оның атауын, кҿп пен азды, кеңістік пен уақытты дҽл айыра алмаған. Соған қарамастан алғашқы қауымдық логика айтарлықтай абстрактілікке бара алған, ҽйтпесе мифологиялық тҥсінік пайда болмас еді. «Таза – мифологиялық ойлау» дегеніміздің ҿзі – белгілі бір дҽрежедегі абстракция, – деп жазады Е.М.Мелетинский. Мҧның таңданарлық ештеңесі жоқ. Себебі кҿне қоғамдардағы ҿндірістік практика мен техникалық тҽжірибеден туындайтын ҽртҥрлі импульстар болды. Сҿйте тҧра мифологиялық ойлаудың химиядағыдай таза кҥйінде анықталмайтындығының ҿзі оның адамзат мҽдениеті тарихының, тіпті, сананың ҿзінің ең кҿне «синкретті» фазасымен тҿркіндес екенін кҿрсетеді» 1 .
Мифтік санаға рух пен табиғаттың бірлігі тҽн. Осыдан барып оның негізі болып теңдік заңы (закон тождества) саналады. Ҿзінің даму жолында мифтік сана екі тҥрлі сатыдан ҿтеді деуге болады. Бірінші кезеңде рух пен табиғат (духовное и природное) толық тең, яғни бір болып кҿрінеді. Екінші кезеңде адамның табиғат қойнауынан алшақтауына байланысты жаңағы айтқан теңдік бҧзыла бастайды. Табиғаттағы дҥниенің бҽрі бірдей деген алғашқы мифтік сана ҽлемдегі жанды жҽне жансыз, ҿлі мен тірі нҽрсені анық жіктемеуден туған. Бҧл тҥсінік мифтік санаға тҽн анимизмді, яғни дҥниедегі нҽрсенің бҽрінің жаны бар деген сенімді туғызған. Сол себепті бҧрынғы бабаларымыз «жаратылыстың барлық тҥрлерін, барлық хайуанаттарын адамша ақылды, адамша тіршілік қылады деп білген» 2 .
Мифтік сананың алғашқы кезеңінде адам ҿзі мен жануардың арасына жік қоймаған. Сол себепті, мысалы, австралиялықтар мен океаниялықтардың кҿне мифінде адам мен жануар дараланбайды. «Бҧл оқиға аңдар адам кезінде болған еді», – деп басталу ол мифтерде заңдылық.
1 Мелетинский Е.М. Указанная работа. С. 167. 2 Сейфуллин С. Аталған еңбек. 69-б. 189
Адам мен жануарды бҿлмеу, адамды екі кейіпті болады деп тҥсіну ол замандардағы миф кейіпкерін жартылай адам, жартылай жануар тҥрінде бейнелейді, яғни зооантропоморфтық образ жасайды. Бҧл, ҽсіресе, тотемдік мифтерде кең етек алған, ал кейінгі дҽуірлерде мифтің басқа да тҥрлерінде орын тепкен. Ҽдетте, кҿне тотемдік мифтерде бір рулы ел мен белгілі бір жануарлар тобының тотемдік атасы – бір аң деп баяндалады. Бҧл мифтердегі кейіпкерлердің ҿзгеруі – ҽлі таза қҧбылу емес, бҧл мақсатты қҧбылуға апаратын жол. Мақсатты қҧбылу кейін, мҽселен, ертегі жанрының бір белгісіне айналады. Ал, тотемдік мифтегі қаһарманның ҿз кейпін ҿзгертуі шын мҽніндегі қҧбылу деп саналмауы керек, себебі мҧнда сол кездегі сана бойынша қаһарман адам кейпінде де, жануар тҥрінде де кҿріне береді. Бір– екі мысал келтіре кетейік. Қиыр солтҥстікте, қола тҥбегінде тҧратын лопар елінің мифтері былай деп баяндайды: «Бір Мяндаш-қыз деген ҽйел-бҧғы болыпты. Бір кҥні ол бҧзау-ҧл туыпты. Біраз уақыт ҿткеннен кейін бҧзау-ҧл жап-жас бҧғы Мяндаш-жігітке айналыпты. Ҽлгі бір айналып еді, кҽдімгі адам кейпіне келді. Мяндаш-қыз да айналып еді – ол да адам тҥріне келді» 1 . Тағы бір мысал: «Ҿте ерте заманда бір сиқыршы кемпір болыпты. Ол адам тҥрінде жҥруден ҽбден жалығыпты. Содан бір кҥні ҽлгі кемпір жабайы ҧрғашы бҧғыға айналып кетіпті. Тағы бҧғылармен қанша жҥргенін кім білсін, ҽйтеуір, жаңағы ҧрғашы бҧғы буаз болып қалыпты. Туатын кҥні жақындаған кезде мен қалай бҧғы туам деп қорқып, ол қайтадан ҽйел қалпына келіпті» 2 . Келтірілген екі мифте де адам мен жануарлардың арасында жік жоқ. Мҧндағы кейіпкерлер біресе адамға, біресе аңға оп-оңай айналып кетеді. Бірақ осы айналуда ҿзгешелік бар. Алғашқы мысалдағы бҧғылардың адамға айналуы ҽлі жете мақсатты емес. Ал, екінші мысалдағы қҧбылу басқаша сипатта: кҽрі мыстан ҽйел еріккеннен ҧрғашы бҧғыға айналады, кейін қорыққаннан ол қайтадан адам қалпына келеді. Мифтік «дҽуірде адам ҿзінің ҽртҥрлі жанды-жансыз нҽрсенің кейпіне кіріп, ҿзгеріп кететіндігіне кҽміл сенген... Бҧл дҽуірде адам ҿзін-ҿзі бірде аспандағы аққу кейпіне, бірде жортып жҥрген жолбарыс кейпіне ауыса алады деп сенген» 3 . Мифологиялық ойлаудың кейбір ерекшеліктері кҿне замандағы адамның ҿзін-ҿзі маңайдағы табиғаттан, ҽлемнен бҿлмеуінің салдарынан пайда болған. Ол кездегі адам ҿз қасиетін табиғатқа, оның белгілі бір қҧбылысы мен объектісіне теліген, олар да адам сияқты ҿмір сҥреді деп ойлаған. Ешқандай мақсатсыз қҧбылушылық кездесетін мифтер дҥниедегі нҽрсенің бҽрі бірдей деген тҥсінікке негізделген. Кҿптеген аспани (космогониялық) жҽне тотемдік мифтерде тірінің ҿліге айналуының басты себебі қатты шаршағандық болып келеді. Мҧндай қҧбылуды алғашқы
1 Чарнолусский В.В. Легенда об олене-человеке. М., 1965. С.55. 2 Чарнолусский В.В. Указанная работа. С.25. 3 Уахатов Б. Қазақтың халық ҿлеңдері. Алматы, 1974. 44-45-б. 190
жағдайға қайта оралу деп айтуға болмайды. Қатты шаршаған мифологиялық кейіпкер қозғалуға шамасы келмегендіктен тасқа айналып, тыныш табады. Мысалы, шаршап жатып, ҧйықтап кеткен батыр жайындағы қазақ мифін алайық... Жалпы, мифтің дамуында байқалатын заңдылықтардың бірі қазақ сияқты жоғары дамыған елдің мифтерінде адамның затқа, хайуанға айналуы басқаша тҥсіндіріледі. Кҿбінесе, мҧндағы басты себеп – шаршап ҧйықтап кету немесе қарғыстанып, жазалану, яки болмаса зор қауіптен қашу, т.т. Ал, австралиялықтар сияқты елдердің мифі – алғашқы қауымдық (первобытный) миф. Мҧнда тірінің ҿліге айналуы, адамның затқа, қҧсқа, аңға қҧбылуы мифтік сана аясында тҥсіндіріледі де, қҧбылушылық мақсатты (целенаправленный) болады. Мысалы, Океания жҧртының «Тагароның теңізді қалай жасағаны» деген мифінде кҿлдің суын тоқтату ҥшін бір ҽйел ҿзі тасқа айналады 1 . Ал, қазақ мифіндегі қҧбылушылық амалсыздықтан болған деп тҥсіндіріледі. Жеті қарақшы, Жеке батыр, Қырық қыз, т.б. жайындағы мифтерде кейіпкерлер амалсыздың кҥнінен басқа кейіпке тҥседі. Бірақ мҧндағы амалсыздық – зорлық деген мағынада емес. Кейіпкер ҿз еркімен ҿзін-ҿзі тасқа, не аңға айналдырмайды. Оны басқа субъект немесе басқа бір себеп қҧбылдырады. Бҧл тҧрғыдан келгенде, қазақ мифі жалпы архаикалық мифтің табиғатына қайшы келмейді. Миф міндетті тҥрде себеп-салдарлы болады. Қандай да бір қҧбылушылықтың, яғни ҿзгерістің (айталық, қарлығаш қҧйрығының ҿзгеруі) себебі бар. Мифтердегі қҧбылушылық ҥш тҥрлі себепке байланысты болып келеді. Бірі – адам ҿте шаршағандықтан ҧйықтап кетіп, сол бойда тасқа, я болмаса аңға, қҧсқа айналып кетеді. Мҧндай мифтер Африка мен Австралияның жергілікті тайпаларының фольклорында ҿте кҿп. Қазақ арасында да мҧндай мифтерді кездестіруге болады. Мысалы, жоғарыда баяндалған «Ҧйықтаған батыр» деп аталатын тасқа байланысты миф. Екінші себеп – адамның кінҽлі болуы. Мҧндағы қҧбылушылық жаза ретінде қабылданады. Мҽселен, «Сынтас», «Келіншектау» мифтерінде ҽкесінің алдында кінҽлі болғандықтан қыздар тасқа айналып қалады. Кейінгі дҽуірлерде адамның кінҽлілігі (виновность) кҥнҽлік (грех) деген тҥсінікпен ауыстырылады. Мысалы, суыр болып кеткен Қарынбай туралы мифте адам Қҧдай алдында кҥнҽлі болғандықтан аңға айналдырылып жіберілген деп баяндалады. Қҧбылушылықтың ҥшінші себебі – зор қауіптен қҧтылу жолы. Адамға ғаламат қатер тҿнеді. Содан қҧтылу ҥшін ол не тасқа, не жҧлдызға, т.б. нҽрсеге айналып кетеді. Қазақта сондай мифтің бірі Қазығҧрт тауындағы «Қырық қыз» деп аталатын тастарға байланысты айтылады: «Баяғыда бір байдың қызының тойы болады. Той болып жатқанда қалыңдық қырық қызымен, кҥйеу серіктерімен серуендеп шығады. Жаугершілік заман екен. «Жау келіп қалды!» – деген дауыс шығады. Сонда қыздар шулап: «Е, Қҧдай! Бізді жау ҽкеткенше, тас қыла кҿр!» – депті. Содан
1 Сказки и мифы Океании: Пер. с западноевропейских и полинезийских языков. М., 1970. С.133-134. 191
бҽрі тасқа айналыпты» 2 . Бҧл мифтегі тағы бір кҿңіл аударарлық нҽрсе – адамның да тасқа айналуы – «Қҧдайдың» ісі болып кҿрінуі. Бҧл, сҿз жоқ, кейінгі бірқҧдайлық ислам дінінің ҽсері. Ежелгі мифтерде басына тҿнген қатерден қҧтылу ҥшін адам ҿзі тасқа немесе аңға айналып кететін. Мысалы, Меланезияда тҧратын тайпалардың Шолпан туралы мифінде Манди деген қыз қҧрбандыққа шалынатынын біліп, ҿлімнен қашып, жҧлдызға айналып кетеді 1 .
Осыған ҧқсас миф қазақтарда да болған. Соның бір нҧсқасын Х.Ҽбішев «Аспан сыры» атты кітабында былай баяндайды: Ҥркер, негізінде, жеті жҧлдыз екен, бҧлардың жылтылдап кҿрініп тҧратыны – алтау. Жетіқарақшы келіп шапқанда, бҧлар ҥркіп, содан Ҥркер атаныпты. Оның арасындағы бҽрінен жарқырағы қыз болған соң, Ҥркер қызын қорғаймын деп, оны кҿрсетпей, бір жерге жиналып, топталып тҧрады, ҽйтпесе, Жетіқарақшы ҧрлап ҽкетеді 2 . Рас, мҧнда адамның тікелей ҿзі жҧлдызға айналуы жоқ, бірақ миф мазмҧнына қарағанда, Ҥркер мен Жетіқарақшы арасындағы қатынас қыз бен қуғыншыны еске тҥсіреді. Ҽйтеуір, Ҥркер туралы осы мифтің кҿне екендігіне кҥмҽн жоқ жҽне оның мифтік сананың екінші сатысына тҽн қҧбылушылықпен байланысты екені тағы даусыз. Бірақ бҧл жерде айтатын нҽрсе: қазақ мифтерінде адамның ҿз еркімен аңға, тасқа, қҧсқа айналуы ҿте сирек, тіпті, жоқтың қасы. Ал, бҧл қҧбылушылықтың ең кҿне тҥрі. Бҧдан шығатын ой – жалпы алғашқы қауым мифінде қҧбылушылық бірнеше тҥрде кездеседі де, бірнеше себепке байланысты болады. Соның ең кҿнесі – адам ҿз-ҿзінен, ҿз еркімен басқа кейіпке тҥсуі. Ол кҿбіне-кҿп не бір қатерден қашып, не қатты шаршап, басқа кейіпке тҥседі. Қҧбылушылықтың бҧл тҥрі мифтік сананың бастапқы кезінде орын тепкен адам ҿзі мен табиғатты бҿлмей, дараламай, екеуі бір дҥние деген тҥсінікке негізделген. (Осы қҧбылушылық кейінгі замандарда фольклорлық кҿркем прозаға еніп, ертегі кейіпкерлері оп-оңай басқа кейіпке тҥсіп, аң да, қҧс та, жҽндік те бола алады).
Ал, адамның аңға, тасқа, т.б. затқа айналуы оның кінҽсіне байланысты деп тҥсіндіретін мифтер мифтік сананың кейінгі, дамыған дҽуірмен байланысты. Мҧнда адам ҿзі мен ҿлі табиғаттың арасында алшақтық бар екенін сезіп, адам мен жануар екі бҿлек дҥние екенін білген. Сол себепті адамның аң кейпіне, тасқа айналуы – оның ҿз еркінен тыс істелетін іс деп танылған. Ол – жаза немесе қарғыс, ал бертінгі дҽуірлерде Тҽңір, Қҧдай, Алла ісі деп есептелген. Бірақ осының бҽрі – алғашқы қауымдағы сҿз қҧдіретіне сенушіліктің (магия) ізі. Бҧл айтылғандардың бҽрі алғашқы қауымдағы кҿне мифке тҽн. Кҿне мифтің функциясы – таза практикалық функция, жаратылысты танып-білу. Алайда, бҧл таным процесі мифтік санаға негізделген. Мифтік сананың дамуындағы екінші кезең адам ҿзін қоршаған ортадан
2 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. Алматы, 1984. 73-б. 1 Сказки и мифы Океании. М., 1970. С.53-54. 2 Ҽбішев Х. Аспан сыры. Алматы, 1966. 91-б. 192
бҿліп алып, ерекшелендіре қарайтын сезіммен сипатталады. Сондықтан бҧл шақтағы мифтерде адамның жануарға айналуы мақсатты қҧбылу болып танылады. Мҧнда адамның жануарға айналуы міндетті тҥрде бір себепке байланысты болады. Табиғаттың бір қҧбылысының пайда болуын тҥсіндіретін немесе жер-су, аң-қҧстардың шығу тегін, ҽйтпесе басқа бір сырын ашатын мифтерде қҧбылушылық ҿте зор рҿл атқарады. Ҿлі мен тірі табиғаттың пайда болғанын тҥсіндіретін мҧндай мифтер этиологиялық (себептік) деп аталады жҽне олар тек мифологиялық тҥсінік шеңберінде ғана сақталған, ертегіде, я болмаса басқа кҿркем фольклорда ондай қҧбылушылықтың себебі ешқашан тҥсіндірілмейді. Ал, этиологиялық мифте белгілі бір жануардың не себепті мҧндай екені, оның қалайша жануар болғаны баяндалады. Мҧндай мифтерде толық қҧбылушылық ҽңгіме болып отырған аң мен адам арасындағы кейбір кездесетін ҧқсастықтарға негізделеді: сыртқы тҥр ҧқсастығы, қимылдары, жҥрісі мен мінез қҧлқының ҧқсастығы, т.б. Мысалы, қазақтың кҿртышқан жайындағы мифін алайық. «Бір байдың екі қызы, екі ҧлы болыпты; ол заманда жер бетінде басқа адамдар болмапты. Ҽкесі бір жаққа кеткенде, ҥлкен қыз сіңлісіне: «Бауырларымыздан басқа еркек кіндік жоқ, солармен кҿңіл қосайық!» – депті. «Қой, Қҧдай естіп қояды, кҥнҽ болады», – деп жауап беріпті сіңлісі. «Қҧдайдың қҧлағы жоқ!» – депті ҥлкені. Содан соң ол ҥлкен бауырын ҿзіне шақырады, ал анау бармайды. Қыз ҿлтірем дейді, бірақ жігіт қорықпайды. Ашуланған қыз бауырының екі кҿзін ойып алып, ҿзін жерге кҿміп тастайды. Содан бері кҿртышқан соқыр жҽне жердің астында тҧрады. Ҽкесі ҥйге келіп, болған жайды білген соң, қызын қарғап, теріс батасын беріпті. Қҧдай ол қызды мҽлінге айналдырып жіберіпті. Екі аң да адамға ҧқсайды, ҽсіресе, кҿртышқанның алдыңғы екі аяғы адамның қолдары сияқты...» 1 . Бҧл миф мифтік сананың даму жолындағы екінші сатысында туған. Мҧнда адам ҿзін табиғаттан, жануардан бҿлек екенін біледі жҽне адамның жануарға айналуы бҧрынғыдай заңды болып қабылданбайды. Адамның хайуанға, тағы басқа нҽрсеге ауысуы – бір себеппен байланыстырылады. Соның бірі – адам кінҽлі немесе кҥнҽлі болып, жаза ретінде аңға айналады. Жазаның бҧл тҥрі ежелгі адамның магиялық сеніміне, яғни сҿздің қҧдіретіне сенушілікке негізделген. Мҽселен, Қаратау терістігінде тҧратын қазақтар арасында «Келіншектау» деп аталатын шыңға байланысты мынадай ҿте кҿне миф бар. Біз оны жазушы Дҥкенбай Досжановтың кҿркем баяндауынша береміз. «Ҽлде жҥз, ҽлде мың жыл бҧрын теріскейде ҽйгілі бай ҿтіпті. Ҽлгі бай аузы уҽлі, ақылы мен дҽулеті парапар кісі кҿрінеді. Қылығы тҽтті, жалғыз қызы болыпты. Майысып толқып, бойжетіпті. Тана кҿзі талайдың ішіне шоқ тҥсіріпті. Кҥнгей елінен теңі табылыпты, ақыры. Ҽлгі бай жалғыз перзентінен аярым жоқ деп, екі жасқа батасын беріпті, жасауын бҿліпті дейді. Жасауды кҿрген ақын нешеме кҥн қисса етіп жырласа да, суреттеп,
1 Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина. Алма-Ата, 1972. С.48-49. 193
тауыса алмапты деседі. Отаудың ҥзік, дҿдегесі ақ марқаның жҥнінен басылып, бау-басқҧры жібек жіптен тоқылыпты. Шаңырағын алтынмен аптап, уығын кҥміспен қаптапты. Бар жиһаз-жасауды тҥйеге теңдеп, «ал, риза бол, қалқам»,– деп, ҽкесі керуеннің бас жібін қызына ҧстатқан кҿрінеді. Керуен ырғалып-жырғалып, Қаратаудың қыр арқасына кҿтеріліпті. Қызы, қҧрғыр, дҥниеге бір табан жақын білем, сол арада тҥйелерді, жасауды қайыра бір кҿзден ҿткізіпті. Сҿйтсе, итаяғы жай ҿрік ағаштан шабылған екен. Мҧны кҿрген қыз: «Ҽкем сараңдық жасапты, итаяғымды кҥмістен соқтырмапты», – деп, кҥйеу жігітті ауылына қайыра шаптырыпты дейді. Кҥміс итаяққа жҧмсаған кҿрінеді. Бар дҽулетін сыпырып, арттырып жіберген ақылды ҽке ҽлгі сҿзді естіп, қатты налыпты. Қызына «тас жҥрек екенсің, тас бол», – деп, теріс батасын беріпті. Ол кезде қарғыстың дҿп даритын уағы білем: (қазір ғой қанша қарғасаң да, дарымайтыны) ҽлгі шҿгіп жатқан тҥйелер, бҧйда тартқан қалыңдық солайымен тҧрған-тҧрған жерінде тасқа айналып қалыпты» 1 .
қоғамының бертінгі дҽуірлерінде ҧстанған ҿмір салты мен идеологиясына, ҽдет–ғҧрпына сҽйкес ҿзгертілген, солар тҧрғысынан бағаланған. Бҧл, сҿз жоқ, алғашқы қауымдық миф емес. Бірақ біз ҥшін маңыздысы – миф сюжетінің сақталуы жҽне сол сюжетті туғызған кҿне ҧғымның елесі: мифтік санаға тҽн сҿздің магиялық қҧдіретіне сену. Бҧл сенушіліктің ізін сезген жазушы ҽңгімені айтып отырған шалдың аузына мынадай сҿз салады: «Ол кезде қарғыстың дҿп даритын уағы білем»... Келтірілген мифте қыздың тасқа айналуы кінҽлі болған адамның жазасы деп тҥсіндіріледі. Бҧл мифтік сананың дамуындағы екінші кезеңге тҽн қҧбылыс. Оның арғы тҥп негізі – алғашқы қауым адамдарының діни нанымдары мен мифтерінде. «Мифтердің айтуы бойынша рудың тотемдік қағидаларын бҧзған немесе оларды қҧрметтемеген адамды жан шошырлық жаза кҥтеді. Сондай жазалардың бірі – адамды аңға, я болмаса жансыз нҽрсеге айналдыру деп ҧғынылған. Мҧндай жаза тҥріндегі қҧбылу сҿздің қҧдіретті кҥші бар деген сеніммен байланысты жҽне мифологиялық сананың ғана аясында сақталған... Жазалаудың нҽтижесі болатын қҧбылу мифте ылғи да тыйым салынған тотемдік салтты бҧзумен байланысты болмайды. Адам келбетінен айырылудың себебі кҿбінесе бҥкіл рудың этикалық тҽртібін бҧзу болып табылады
2 .
Міне, осы этикалық салтты бҧзғаны ҥшін «Келіншектау» мифінде ҽкесі қызын тасқа айналдырып жазалайды. Мҧндай жазалау, ғалымдардың айтуынша, адам санасының кейінгі кездерінде де орын алады екен. Ҿмір жылжып, қоғам дамыған сайын адам мифтік санадан біртіндеп арыла бастап, жаратылысты, табиғатты тануда енді бҧрынғы мифтік тҥсініктермен қатар кҥнделікті тҽжірибеге де сҥйенетін болған. Соның нҽтижесінде, сондай-ақ адамның білуге деген қҧштарлығының арқасында
1 Досжанов Д. Келіншектаудағы тас тҥйелер. Алматы, 1979. 7-б. 2 Еремина В.И. Миф и народная песня // Миф, фольклор, литература. Л., 1978. С.11-12. 194
енді ежелгі дҽуір жандары аспан шырақтарын білуге тырысқан, ҿзін қоршаған табиғатты тҥсінуге кҥш салған, маңайындағы аң мен жануарлар сырын ҧғуға ҧмтылған. Міне, сҿйтіп, ол ҽртҥрлі тҥсіндірмелі мифтер туғызған. Бірақ бҧл мифтер алғашқы қауымдағыдай жалаң қиял топшылау мен мифтік санаға ғана негізделмей, тіршілік тҽжірибесіне де сҥйенген. Осы қатардағы мифтер тобына аспан денелері туралы, аңдар мен қҧстар жҿнінде, адамдар мен рулардың шығу тарихы жайында баяндайтын тҥсіндірмелі ҽңгіме-аңыздаулар жатады. Мҧнда бір ескеретін жай: жалғыз жануарлар жайындағы мифтер ғана этиологиялық емес, тҥптеп келгенде, мифтің барлық тҥрі этиологиялық, яғни себептік болып келеді. Тек жануарлар жайындағы мифтер ҿте тҥсіндірмелі – себепті болады: мҧнда «неге?» – деген сҧрақ қойылып, миф сюжеті соған жауап ретінде қҧрылады. Айталық, «Қарлығаштың қҧйрығы неге айыр?», «Бҿдененің қҧйрығы неге қысқа?», «Қоянның ерні неге жырық?», т.т. Рас, бҧл мифтер ҿзінің алғашқы «қасиетті» сипатын ҽлдеқашан жоғалтқан, сондықтан олар кҿбінесе ертегі деп қабылданады. Ҽрине, бҧлардың бізге жеткен тҥрі ертегі болуы мҥмкін, бірақ сюжеттің тҥп негізіне қарасақ, олар алғаш кезде миф болғаны айқын сезіліп тҧр. Кейінгі замандарда сакральдық сипаты жоғалған соң, олар екі аңның немесе жҽндіктің қақтығысы туралы кҥлкілі ҽңгімеге, бертін келе ертегіге айналып кеткен. Сонымен, мифтердің ендігі бір тобы адамның табиғатты, дҥниені тану мақсатында туған шығармалар екеніне кҿз жетті. Бҧл, ҽсіресе, космостық денелерге, оның ішінде Жер, Кҥн, Ай, жҧлдыздар жайлы мифтерден айқын кҿрінеді. Рас, біз оларды миф деп ойламаймыз, себебі олар кҿркем фольклордың қҧрамында басқа сипат алған, ел ҿміріне байланыстырылған. Мҽселен, аспан ҽлемі туралы қазақ мифтерінде қазақтың мал шаруашылықты, кҿшпенді ҿмірі жан-жақты кҿрініс береді. Бір-екі мысал келтірейік. Жетіқарақшы туралы миф: ...«Жетіқарақшы бара жатқанның балтасын, келе жатқанның кетпенін ҧрлаған баукеспе ҧры болыпты. Халық болып соңына тҥскен соң қылмысы басынан асқан жеті ҧры жеткізбей, аспанға қашып шыққан. Бастаған – алдыңғы тҿртеуі, ана артындағы ҥшеуі – ерер-ермес болып жҥрген олардың қҧйыршығы. Ана екі бҥйірдегі екі жарық жҧлдыз – екі батыр. Сонау кҿрінген қатар екі жҧлдыз – Ақбозат пен Кҿкбозат батырлардың аттары. Олар Темірқазыққа арқандаулы. Шҧбатылған арқаны да, ҽне, кҿрініп тҧр. Аттар Темірқазықты айнала оттайды. Оларды аңдыған жеті ҧры да тҥнімен тҿңіректеп, айналып жҥреді. Ҧрылар, қайтсе де, осы аттарды тҥсіріп алмақшы. Сақ кҥзетші алдындағысынан кҿз жазбайды. Сҿйтіп жҥргенде, таң атады. Таң атысымен Жетіқарақшы кҿзден тайып, тасаланады» 1 .
заңдылықтары қазақтың кҥнделікті ҿз ҿмірінің кҿріністерімен тҥсіндірілген. Кҥндіз малын бағып, тҥнде оны кҥзеткен қазақ халқы аспандағы ҽр
1 Ҽбішев Х. Аталған еңбек. 80-б. 195
жҧлдыздың туар, батар мезгілін, оның қозғалу жолдарын, кҿктегі орналасу орнын – бҽрін жақсы білген, ал оны тҥсінуде реалды ҿзінің ҿміріне жҥгінген. Жаңағы Жетіқарақшы аталатын жеті жҧлдыз бен Темірқазық жҧлдызының қозғалу заңдылығы жоғарыда келтірілген мифте дҽл жҽне шебер қиюласқан. Кемпірқосақ жайындағы миф те – қазақ ҿмірінің аспандағы бір кҿрінісі. Қой қосақтап сауу – қазақтың ҽдеттегі шаруасы. Ал осы кҥнделікті тҧрмыстың, шаруашылықтың жаңбырдан кейін болатын табиғат қҧбылысын тҥсінуге пайдаланылуы – жай ғана қиял емес, реалды ҿмірге, тіршілікке негізделген тҧжырым. Мҧндай заңдылықты Ҥркер, Ҥшарқар сияқты жҧлдыздар туралы мифтерден де кҿруге болады. Демек, адамзат мифтік санадан алшақтаған кезде, дҥниені, маңайдағы ҽлемді танып-білу ҥшін бҧрынғыдай адам мен ҿлі табиғатты тең санайтын ҧғымнан туатын мифтер шығармайды, енді жаратылыс кҥштері мен аспан қҧбылыстарын тҥсіндіру ҥшін ҿзінің тіршілігіне, тҧрмысына, болмысына сҥйенеді, сҿйтіп, ҿз ҿмірін аспанға кҿшіреді. Бҧл – мифтің киелі сипатынан ада бола бастаған шақ. Осыдан кейінгі даму сатысында мҧндай мифтер танымдықпен қатар, кҿркемдік те қызмет атқара бастайды. Мҧндай қасиет ертеде пайда болған мемлекет тҧсында ҿрістеген. Мысалы, ежелгі Грецияда, Римде, Египетте, Ҥндістанда, Қытайда бҧрынғы, алғашқы қауым дҽуіріндегі мифтер сакральды сипаттан айрылып, кҿркемдеу цикліне тҥскен, соның нҽтижесінде аспандағы жҧлдыздардың ҽрқайсысы адам ҿмірінің бір саласын басқаратын қҧдай болып саналған да, олардың бҽрінің ҥстінен қарайтын бір қҧдай (Зевс, Юпитер) болған. Ол қҧдайлардың бір–бірімен қатынасы, тіршілігі жердегі адамдардікіндей, олар бірін-бірі жақсы да кҿреді, жек те кҿреді, бірінен бірі қызғанады, бір-бірімен ҧрысады, қақтығысады, соғысады, т.т. Екінші сҿзбен айтқанда, аспанға сол дҽуірдегі мемлекет ҿмірі кҿшірілген. Қҧл иеленуші мемлекетті император басқарса, аспандағы қҧдайлардың ҿмірін Зевс, Юпитер басқарған. Қҧдайларға адамзат мінезі мен іс-ҽрекетінің бҽрі таңылған. Адам сияқты олар да ҽртҥрлі сезімде бола алады, мінез-қҧлық кҿрсетеді. Жҧлдыз бен қҧдайлар туралы ежелгі жекелеген мифтер кҿркемдеу цикліне тҥсіп, кеңейген, бҽрі бір-бірімен байланыстырылған. Сҿйтіп барып, жҥйелі, кҿркемделген мифология туған. Кҿрнекті ғалым М.Грабарь-Пассек ҿте дҧрыс айтады: «Қадым замандардан бастап қҧрлықтағы Грецияның ҿзінде де, аралдарда да, ал отарланғаннан кейін Кіші Азияда да, тіпті, отарға айналған жерлерде де ҿздерінің қисапсыз мифтері болғаны кҥмҽнсіз. Алайда, ҽр аймақты мекендеген грек тайпаларының қарым-қатынасы кҥшейген сайын ол мифтер араласып, бір оқиға, қала, ру, яки аса кҿрнекті қайраткер тҿңірегіне топталған. Сҿйтіп, ауызекі мифтер тобы немесе мифтер циклы жасалған» 1 .
Зевс пен Гера туралы кҿне мифтің Грецияның қҧл иеленуші мемлекет боп дҽуірлеу кезеңінде жҥйелі, кҿркем мифологияға айналып, Зевс пен
1 Грабарь-Пассек М. Античные сюжеты и формы в западно-европейской литературе. М., 1966. С.10. Тағы қараңыз: Стеблин-Каменский М.И. Миф. Л., 1976. С. 5-6. 196
Гераның ҥйлену тарихына дейін баяндауы ойымызға толық дҽлел. Ал, Геракл жайындағы мифтер де циклденіп, кҿркемдіктен ҿткен соң, оның он екі ерлігі туралы ҥлкен шығармаға айналған. Рас, қазақ мифологиясының тарихында Греция мен Римдегідей жағдайға жақын оқиға болған. Ол – Тҥркі қағанаты заманында Тҽңірдің басқа қҧдайлардан биіктеп, жеке дара шығуы жағынан Зевс пен Юпитерді еске тҥсіретін жайы. Тҥркі қағанаты тҧсындағы мифология бізге толық жетпегендіктен, ол қандай болғанын дҽл айтып, сипаттап беру қиын. Дегенмен де кҿне тҥркі жазбалары мен ғалымдар зерттеулеріне қарағанда, Тҥркі қағанаты кезінде мифтер біршама циклденген тҽрізді, бірақ ол мемлекеттің тез ыдырауына байланысты айтарлықтай бір жҥйеге тҥсіп ҥлгермеген 1 .
Архаикалық мифтердің негізгі мазмҧны – жасампаздық. Онда табиғаттағы заттардың, белгілі бір тау мен тастың, кҿл мен ҿсімдіктің, т.т. жасалу жолдары баяндалады. Сол себепті ондай мифтердің кҿбісі тҥсіндірмелі тҥрде айтылады да, ол этиологиялық сипатта болады. Бҧл мифтерде жасампаздық ҥш тҥрлі ҽдіспен, яғни ҥш тҥрлі іс-ҽрекетпен жҥзеге асады: а) қҧбылушылықтан пайда болған заттар; ҽ) сапар, саяхат кезінде пайда болған дҥние; б) ҧрлау (алып) қашу нҽтижесінде дҥниеге келген нҽрселер. Аталған ҥш ҽдіс қазақ мифтерінде де кездеседі. Ҧзақ жорықтан шаршап келіп, ҧйықтап жатқанда тасқа айналып кеткен Жеке батыр; тҧтқиылдан келіп қалған жаудан қҧтылу ҥшін тасқа айналған қырық қыз; ҽкесінің қарғысынан тас боп қатып қалған жас қалыңдық. Міне, бҧл мифтер Кҿкшетаудағы, Қазығҧрттағы, Қаратаудағы жеке шыңдар мен тастардың пайда болуын қҧбылушылықтың нҽтижесі деп баяндайды. Ал, асығыстықта бір етігін ғана киген қыздың ҧзақ жолда кҿкекке айналып кетуі жайындағы миф, немесе ылғи ҧрлық қылғаны ҥшін жаза тартудан қашып, аспанға шығып, жҧлдыздарға айналып кеткен Жетіқарақшы туралы миф; я болмаса елінің қамын ойлап, алыстан тау арқалап келген Толағай батыр жайлы миф жоғарыда аталған ҽдістерге сҽйкес. Мҽселен, кҿкек қҧсының шығу тарихын ҧзақ саяхатпен байланыстыру, ал Жетіқарақшы жҧлдызының пайда болуын ҧрының жазадан қашумен байланысты тҥсіндіру, сҿз жоқ, архаикалық мифтердің ҽдісі. Ғылымда кҿне мифтердің негізгі саласын жасампаздық мифтер деп атап, олардың басты сипаты – тҧңғыштық, яғни алғаш пайда болғанды кҿрсету деп саналады. «Жасампаздық мифтер дегеніміз – бҥкіл дҥниені қҧрайтын нҽрселердің пайда болуын баяндайтын мифтер», – деп анықтайды Е.М.Мелетинский ҿзінің «Поэтика мифа» атты еңбегінде 2 . Осындай жасампаздық мифтердің ішінде ең бастысы – космостың жасалуын баяндайтындар, ҽлемнің пайда болуын ҽңгімелейтіндер. Ҽлемнің алғаш кезде хаос тҥрінде болып, кейін жасампаз қаһармандар
1 Стеблева И.В. К реконструкции древнетюркской религиозно-мифологической системы // Тюркологический сборник - 1971. М., 1972. С.213-226. 2 Мелетинский Е.М. Указанная работа. С.195. 197
мен «қҧдайлардың» еңбегі арқасында осы кҥнгі қалпына келгені жайлы миф дҥниежҥзі халықтарының бҽрінде дерлік кездеседі. Рас, кейбірінде ҿте қарапайым болса, енді біреулерінде дамыған кҿркем шығарма тҥрінде келеді. Жҽне барлық жҧртта бірдей хаостың реттелген космосқа айналуы тікелей баяндалмайды. Бір алуан халықта бҧл мифтің ҿзгерген тҥрі немесе сарқыншағы ғана сақталған. Мҧндай жағдайды қазақ мифтерінде ҧшыратуға болады. Ҽдетте, архаикалық мифте аспан мен жер бҿлінбей тҧрғанда ҽлем шым- шытырық хаос болып суреттеледі. Ал, хаосты, кҿбінесе, қараңғы тҥнек, немесе тҥн, кейде ҧшы-қиыры жоқ тҥпсіздік, я болмаса ҧлан-ғайыр мҧхит ретінде бейнелейді. Осындай хаостың тҽртіптелген космосқа айналуы – тҥнектің жарыққа, судың қҧрлыққа, тҥпсіздіктің затқа айналуы болып кҿрсетіледі. Осылардың ішінде ең бастысы болып табылатындары – тҧңғиық судың қҧрлыққа айналуы мен аспанның жерден бҿлінуі. Хаостың космосқа айналу процесіндегі осы екі саты қазақ мифінде із қалдырған. Ҽлем ең алғаш ҧшы-қиыры жоқ су болған деген космогониялық тҥсінік қазақ арасында кең тараған топан су туралы, Қазығҧрт тауы жайлы мифтерде сақталған. «Қазығҧрт тауы» мифінде былай делінеді: «Қазығҧрт тауы» – Тҽңірі артық жаратқан тау екен. Ҿзі аласа тау болса да, жер жҥзіндегі таулардың қасиеттісі екен. Баяғы заманда жер жҥзін топан су басып кеткенде, жалғыз осы Қазығҧрт тауы аман қалған екен. Қазығҧрт тауының басында, кҥнбатыс жағында азырақ тегіс жер бар. Ол жер Нҧқ пайғамбардың кемесінің орны екен. Барлық хайуанның тҧқымы, тҿрт тҥлік мал тҧқымы топан суына тҽрк болмай, сол кемеге мініп, аман қалған 1 . Жоғарыда айтқанымыздай, мифте хаостың тікелей космосқа айналуы айтылмайды, ал дҥниежҥзі толған су болған деген тҥсінік сақталған. Қазақ мифінде хаостың космосқа айналуындағы басты бір шарт – жер мен аспанның жекеленіп пайда болуы да кҿрініс тапқан. Жаңағы Қазығҧрт жайындағы мифтің бір нҧсқасында «Қҧдай баста жерді, кҿкті жаратқанда, Қазығҧрт тауы да бірге жаралған» 2 , – дейді. Міне, мҧнда аспан мен жердің бҿлектенуі, яғни ҽлемді қаптаған судан аспанның жҽне қҧрлықтың бҿлініп жасалғаны жайында тҥсінік бар. Кҿне заманда, мифтік сана кезінде адамдар бҥкіл ҽлемді, аспанды да су деп білген. Қазақ тілінде «Тҽңір» деп кҿкті, «теңіз» деп суды айту тегін емес. Екеуінің тҥбірі («тҽң/тең»), «кҿк», «аспан» ҧғымымен байланысты 3 , демек, «Тҽңір» – кҿктегі (яғни жоғарыдағы) су болса, «теңіз» – жердегі (яғни тҿмендегі) су. Басқаша айтқанда, аспанның ҿзі ҽуелде су деп тҥсінілген, оның «кҿк», «тҽңір» болып аталуы содан. Ал, жердегі су да тҥсі жағынан аспан, яғни Тҽңір сияқты кҿк болғандықтан теңіз деп аталған. Екінші аспан мағынасында айтылған («з» – жҧптықтың белгісі).
1 Сейфуллин С. Аталған еңбек. Т.6. 190-б. Тағы да қараңыз: Диваев А. Легенда о Казыкуртовском ковчеге // Народный университет. 1918. № 4; Қазығҧрт тауы // Қазақ ертегілері. 3 томдық. Алматы, 1964. 3-т. 366- 367-б.
2 Қазақ ертегілері. Алматы, 1964. 3-т. 366-б. 3 Древнетюркский словарь. Л., 1969. С.544, 551-552. 198
Аспан мен жердің телегей теңізден бҿлініп жаралғаны туралы тҥсінік жаһанда ҥш тҥрлі ҽлем (аспан, жер, жер асты) бар деген сенім тудырған. Ш.Уҽлиханов мҧндай сенімнің қазақта да бар екенін айтқан: «Аспанда ел бар. Ондағы адамдар белдікті тамағынан тартады, біз ортада, жер бетінде тҧрамыз, сондықтан белдікті белімізге байлаймыз, ал, жердің астындағы адамдар белдігін аяғына орайды, олардың ҿздерінің кҥні, айы, жҧлдыздары бар» 1 . Кейінгі замандарда, миф ертегіге айналғанда осы ҥш ҽлем ертегі кейіпкерінің шарлайтын мекеніне айналады. Бҧл ҥш ҽлем шамандар дінінде де сақталған. Мифтік ҥш ҽлемнің вертикальді тҥрде тізбектеліп орналасуы космостың моделі десе де болады. Аспан ҽлемі жерден бҿлініп, ҿзінше реттелген болса, жер, мифтік тҥсінік бойынша, ортадағы ҽлем. Дҥниежҥзіндегі елдер мифі бойынша жер алуан тҥрлі болып суреттеледі: алып бҧғы, тасбақа немесе жыланның басы, т.б. тҥрде кҿрсетіледі. Оны, яғни жерді, зор балық, ҿгіз, кит, піл, яки жылан кҿтеріп тҧрады. Ал, «қазақ арасында жер жҧмыртқадай, ол кҿк ҿгіздің мҥйізіне қойылған, бір мҥйізі талғанда, кҿк ҿгіз екінші мҥйізіне ауыстыра салады, сол кезде жер сілкіну болады» 2 , – деген мифтік ҧғым болған. Қазақтардың жер жҧмыртқадай деп тҥсінетіні алғашқы қауымдағы кҿне мифтерден қалған із деуге болады. Зерттеушілердің еңбектеріне қарағанда, архаикалық мифтерде космос жҧмыртқадан шыққан, тіпті, алғашқы адамдар да солай пайда болған деген ҧғым болған 3 . Жоғарыда айтылған ҥш ҽлемді, яғни бҥкіл космосты, ҥлкен зҽулім ағаш тҥрінде де суреттеу бар. Бҧл ағаш кҿп жағдайда мифтік ҥш ҽлемді вертикальді тҥрде жалғастырып тҧрады. Ғылымда оны «ҽлемдік ағаш» (мировое дерево) немесе «космостық ағаш» (космическое дерево) дейді 4 . Осы
космостық ағаш бейнесі кҿне мифтермен бірге шамандық нанымға да кіріккен. Жалпы, ҽлемдік ағаш туралы мифтік ҧғым қазақтың ертегілері мен шамандық нанымында да кездеседі. Рас, онда жоғарыда айтқан кҿне мифтердегідей емес, реликт тҥрінде кездеседі. Мҽселен, кейбір қазақ ертегілерінде зҽулім бҽйтерек суреттеледі. Ол кейіпкердің ҿмір жолында ҿте маңызды рҿл атқарады. Бҽйтерек тҥбінде айдаһарды ҿлтірген кейіпкер аспан ҽлеміне кҿтерілуге немесе жер астынан шығуға мҥмкіндік алады: бҽйтеректің басына ҧя салған Самҧрық (не алып қарақҧс) кейіпкерді аспан ҽлеміне алып ҧшады, я болмаса жер бетіне шығарады. Міне, мҧндағы зҽулім бҽйтерек бейнесі – қазақ жағдайына сҽйкес космостық ағаштың ҿзгерген тҥрі. Мҧны қазақтардың айдалада ҿсіп тҧрған жалғыз ағашты қадір тҧту салтынан да кҿруге болады. Бҧл туралы Шоқан Уҽлиханов былай деп жазады: «Жапанда ҿсіп тҧратын жалғыз ағаш, немесе бҧта қадірленіп, оның
1 Валиханов Ч.Ч. Собр. соч. в 5-ти т. Алма-Ата, 1961. Т.1. С.480. 2 Ҽбішев Х. Аталған еңбек. 11-б. 3 Топоров В.Н. К реконструкции мифа о мировом яйце // Труды по знаковым системам. Тарту, 1967. Вып. 3. С.81-99; Мелетинский Е.М. Указанная работа. С.202. 4 Топоров В.Н. О структуре некоторых архаических текстов, соотносимых с концепцией мирового дерева // Труды по знаковым системам. Тарту, 1971. Вып. 5. С.6-92. 199
басына тҥнейді. Оның қасынан ҿтіп бара жатып, адамдар ағаштың бҧтақтарына шҥберек байлайды, ыдыс тастайды, тіпті, қҧрбандыққа мал шалады, я болмаса, аттың жалын тҥйіп тастайды» 1 . Ҥш ҽлемді дҽнекерлеп, жалғастырып тҧратын космостық ағаш бейнесі, шамандық нанымда жақсы сақталған. Қазақ бақсыларының қолына ҧстап жҥретін асатаяқ (асай–мҧсай) осы Сібір шамандарының ҥш ҽлемді шарлауға мҥмкіндік беретін космостық ағашының ҿзгерген тҥрі емес пе екен деген ой келеді. Қалай болғанда да, бақсы асатаяғы мен ертегідегі бҽйтеректің тҥбірі бір екені, ол архаикалық мифтегі космостық ағаш екені кҥмҽнсіз. Алғашқы қоғамдағы мифтік ҧғым бойынша космос тек жоғарыдан тҿмен қарай қҧрылған вертикальді ҥш ҽлем тҥрінде ғана емес, сондай–ақ тегіс жатқан, яғни горизонтальді ҽлем ретінде де суреттеледі. Полинезиялықтар мен африкалықтар, американдықтар мен сібірліктердің кҿне мифтерінде горизонтальді космос моделі тҿрт (кейде сегіз) бағананың, кейде діңгектің ҥстінде тҧрған тҿрт бҧрышты тегістік болып келеді 2 . Қазақтың «дҥниенің тҿрт бҧрышы» деген сҿзі осы мифтік ҧғымға меңзейді. Оның ҥстіне архаикалық мифтерде тегістікті басынан аяғына дейін (яғни жоғарғы бҧрышынан тҿменгі бҧрышына дейін) байланыстырып тҧратын нҽрсе – ҿзен болса (бҧл жерде ҿзен ҥш вертикальді ҽлемді байланыстырып тҧратын космостық ағаш сияқты), ондай тҥсінік қазақ арасында да із қалдырған. Ҽдетте, қазақтар «су басы», «су аяғы» деп қана қоймайды, сонымен бірге «суды ҿрлеп», «су аяғы қҧрдымға кетті...» деп те айтады. Мҧндағы «су басы», «суды ҿрлеуі» – жоғарғы жақ та, «су аяғы», «қҧрдым» – тҿменгі жақ. Демек, қазақтың бҧл сҿздері ғалым Е.М.Мелетинскийдің мына пікіріне толық сҽйкес келеді: «Солтҥстік халықтарының шамандық мифологиясында (функциясы жағынан ҽлемдік ағашқа, шамандық діңгектерге жақын) жоғары мен тҿменді, аспан мен жерді байланыстырып тҧратын шамандық ҿзен болады деген кҿзқарас бар; демек, су басы – жоғарғы ҽлем, ал су аяғы тҿменгі ҽлем болып саналады. Осыған сҽйкес су аяғы кҿп жағдайда тҿменгі ҽлем орналасқан жақпен теңестіріледі» 3 .
суды ҿрлеп кҿшуі мен оның Сарыбай туралы іздеушіге «су аяғы қҧрдымға кетті» деуі ҽдеттегі тҥсіндіруімізден басқаша сипат алады. Эпоста «Қарабай су ҿрлеп кҿшті» дегені – «ол жоғарғы ҽлемге сапар шекті», яғни «тірі» дегені, ал, «Сарыбай су аяғы қҧрдым кетті» дегені – «ол тҿменгі ҽлемге, жер астына кетті...», яғни «ҿлді» дегені. Сҿйтіп, мифтік ойлау кезінде туған тҥсінік келе- келе поэзиялық символикаға айналған. Адамның жаратылыстан ҿзін бҿлмей тҧрған кезде туған кҿптеген мифологиялық ҧғымдар, жануарға немесе табиғат объектісіне арнап сҿйлеуге, олармен сырласып, тілдесуге болады деген тҥсінік кейін кҿркем
1 Валиханов Ч.Ч. Аталған еңбек. 113-б. 2 Мелетинский Е.М. Аталған еңбек. 215-б. 3 Мелетинский Е.М. Аталған еңбек. 217-б. 200
фольклорға ауысып, кҽдімгі бейнелеуіштік сипат алған. Классикалық кҿне мифтің басты кейіпкері – ілкі ата-демиург, жасампаз қаһарман. Мифте ҽлемдегі нҽрсенің бҽрін жасаушы – солар, адам қоғамын, оның ҽдет-ғҧрпын орнатқан да – солар, тіршілік атаулының бҽрін дҥниеге келтірген де – солар, адамдарға аң аулап, от жағып, тамақ пісіруді, яғни ҿмір сҥруді ҥйреткен де – солар болып баяндалады. Қазақ мифінде бҧл образ алғашқы кҥйіндегідей сақталмаған. Ҿте ерте заманда, кейін Тҥркі қағанаты кезінде орныққан Тҽңірге табыну, содан кейінгі ислам діні бағзы замандарда болған мифтік жасампаз қаһарман образын ығыстырып жібергенге ҧқсайды. Олардың орнын Тҽңір, кейін Алла басқан болу керек. Бҧл ойымызды С.Сейфуллин де растайды. Ол былай деп жазады: «Қазақ атаулы ел мҧсылман дініне кірген соң, кҿктегі «ҧлы тҽңір- иенің» орнына (жалғыз патша) «алла» мініп, ҽлгі кҿп «тҽңір–иелердің» кҿбі ҧмытылса да, кейбір «иелер» мҧсылман дінінің нанымына сіңісіп, мҧсылман дінінің уақ «иелеріне» араласып, ҧмытылмай келеді. Бҧрынғыдай болмаса да, оларға нану да қалмай келді» 1 . Шынында да, Тҽңір образында мифтік ілкі ата-демиургтың кҿптеген қасиеттері сақталған. Бҧл жағдай барлық кҿркем мифологияға тҽн. Кҿпқҧдайлы діндерде де, бірқҧдайлы кейінгі діндерде де кҿне мифтік жасампаз қаһарманның қасиеттері айқын кҿрінеді. «Кҿпқҧдайлы дамыған мифологияда, – деп жазады Е.М.Мелетинский, – жасампаз қаһарманның сарқыншақты бейнелері мен қҧдайлар ҿздерінің белгілі қызметін ҿте белсенді тҥрде атқарады» 2 .
Тҽңір образымен алмастырылған. Ал, Тҽңір аспанның ҽміршісі саналған. Яғни Тҽңір – ең жоғарғы қҧдай, ол аспан мен жердегі тылсым мен тіршіліктің иесі. Адамды да, жер бетіндегі нҽрселердің бҽрін де, аспанды да, ондағы жҧлдыздарды да жаратушы – Тҽңір деп саналған. Міне, мҧның бҽрі – кҿне мифтік ілкі ата-демиургтың, жасампаз қаһарманның атқаратын істері. Бҧл қызметті тҥркілер заманында Тҽңір, ал ислам келгенде Алла атқарады. Қазақтың кҿне мифінде ілкі ата-демиург образының толық жҽне айқын сақталмау себебі осында деп білуіміз керек. Қазақтың, тіпті, біраз тҥркі тілдес халықтар мифінде кездесетін Тҽңір образына Е.М.Мелетинскийдің мына бір пікірі тікелей қатысты: «Ерлі – зайыпты баба-қҧдайлардың ең кҿне ҽрі универсальды тараған тҥрі аспан-ҽке мен жер-ана. Бҧл образдарда, бір жағынан, рулардың бабалары болып саналатын ілкі адамдардың космостанғанын, ал екінші жағынан, неке мен семьялық қатынастардың табиғат дҥниелеріне кҿшірілгенін кҿруге болады» 3 ,
Шындығында, бҥкіл тҥркі жҧртында Тҽңір – кҿктегі ер рҿлінде, ал Ҧмай – жер-ана болып қабылданады 4 . Сонда, жоғарыда Е.М.Мелетинский айтқандай, қазақта да аспан – ҽке, жер – ана ретінде (Тҽңір-Ҧмай тҥрінде)
1 Сейфуллин С. Шығармалар. 6-т. 56-б. 2 Мелетинский Е.М. Аталған еңбек. 193-б. 3 Сонда. 204-б. 4 Стеблева И.В. Аталған еңбек. 213-226-б. 201
алғашқы ерлі-зайыпты қҧдайлар болып саналған деуге ҽбден болады. Тҥркі қағанаты дҽуіріндегі аспанды – еркек, жерді – ҽйел деп тҥсінетін мифтік ҧғым қазақтың мифі мен діни нанымында ғана сақталып қоймаған. Ол ҧлтымыздың кҿркем фольклоры мен классикалық ҽдебиетінде поэзиялық символға, кҿркем ҽдіске, метафораға айналған. Ҧлы Абайдың мына бір шумақтарын еске алайық:
Безендірген жер жҥзін тҽңірім шебер, Мейірбандық дҥниеге нҧрын тҿгер. Анамыздай жер иіп емізгенде, Бейне ҽкеңдей ҥстіңе аспан тҿнер.
Кҥн – кҥйеу, жер – қалыңдық сағынысты, Қҧмары екеуінің сондай кҥшті.
Кҥн – кҥйеуін жер кҿксеп ала қыстай, Біреуіне біреуі қосылыспай. Кҿңілі кҥн лебіне тойғаннан соң, Жер толықсып тҥрленер тоты қҧстай 1 . Келтірілген мысалда кҿне мифтің елесі бар: аспан (кҥн) – еркек (кҥйеу жігіт) рҿлінде. Бірақ ҧлы Абай мифтік ҧғымнан ешқандай із қалдырмаған. Сонымен, Тҥркі қағанаты кезінде архаикалық миф біршама жҥйелене бастаған еді дедік. Соның кҿрінісі ретінде Тҽңір мен Ҧмай образын атадық. Алайда, бҧл екі образ ежелгі Греция мифологиясындағы Зевс пен Гераның деңгейіне кҿтеріле алмады, ҿйткені, тҥркі мемлекеті классикалық тҥрдегі қҧл иеленуші империяға айналмай, ерте ыдырап кетті де, бҧрынғы жекелеген «тҽңір-иелер» қҧдайларға айналып ҥлгермеді жҽне ертеден келе жатқан мифтер циклға тҥспеді, жҥйеленбеді. Антикалық Грецияда кҿпқҧдайлық дін қалыптасып, бҧрынғы ҧсақ «тҽңір-иелер» қҧдайларға айналып, олардың иерархиясы гректердің қҧл иеленуші империясының иерархиясын қайталады. Бҧрынғы жекелеген мифтер топталып, жҥйеленіп, кҿркем шығармаларға айналды, сҿйтіп, дамыған мифология пайда болды. Рас, грек қҧдайлары да, оларды билейтін Зевс те, біздің Тҽңір сияқты, кҿне классикалық мифтегі жасампаз қаһарманның қасиеттерін толық бойына сіңірген, солардың атқаратын қызметін орындаған. Мысалы, архаикалық мифтегі жасампаз қаһарман – ілкі ата ҽлемді, яғни космосты жаратады, адамдарды кҥнелтуге ҥйретеді, аң мен қҧсты, тау мен тасты, ҿзен мен кҿлді реттейді, т.т. Осының бҽрін Тҽңір де істейді. Қорыта айтқанда, қазақ фольклорында миф – ҿзіндік орны бар ең кҿне жанр. Ол дҥниежҥзі халықтарында кездесетін мифке типологиялық сипатымен ҧқсас, сонымен бірге ерекшеліктен де ада емес. Стадиялық жағынан келгенде, қазақ мифі – алғашқы қауымға тҽн австралиялықтар мен
1 Қҧнанбаев (Ибраһим) Абай. Шығармаларының екі томдық жинағы. Алматы, 1977. 1-т. 156-157-б. 202
африкалықтар, солтҥстік азиялықтар мен американдықтардың кҿне мифі мен антикалық Греция, Рим, сондай-ақ, ежелгі Египет, Ҥнді, Қытай, Вавилондықтар мифологиясының ортасындағы аралық жанр. Ол ҿзінің алғашқы классикалық тҥрінен дамып шыққан да, тарихи-қоғамдық дамуға сҽйкес мифология ретінде жҥйеленбей, басқа жанрға айналған. Оның басты себебі – Қазақстанда ертеде мекендеп, қазақты қҧраған ру-тайпалардың қҧл иеленуші мемлекет қҧрмай, рулық қауымнан бірден феодалдық қоғамға иек артуы. Жҥйелі иерархиясы, тҧрақталған орталығы бар, кҿп ғасырлар жасаған қҧл иеленуші империяларда кҿне миф кҿркем мифологияға айналып, эстетикалық қызмет атқарған. Ал, рулықтан бірден феодализмге кҿшкен елдерде кҿпқҧдайлы емес, бірқҧдайлы дін орнап, кҿне миф жҥйелену емес, қуғынға ҧшырап, ыдырап кеткен, циклға тҥспеген, демек кҿркем дҥниеге бірден айналмай, хикаяға, ертегіге ойысқан, жаңа жанр қалыптастырған. Феодалдық, бірқҧдайлық қоғамда кҿркемдік-эстетикалық функцияны миф емес, фольклордың басқа жанрлары атқарған. Міне, ежелгі қазақ мифтерінің бізге толық кҥйінде жетпеуінің бір себебі осында жатыр.
жүктеу/скачать 4,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|