На казахском Тірі жүйелердің негізін органогендік элементтер құрайды (C, H, O, N, P, S). №1 органоген ол - көміртек (ағзадағы мөлшері 21,15%). Барлық органикалық заттардың құрылымының негізі ретінде O және H органикалық қосылыстардың тотықтырғыш және тотықсыздандырғыш қасиеттерін тасымалдаушылар болып табылады. Биомолекулалардағы O және H қатынасы осы қосылыстардың сумен – тірі организмдердің ішкі ортасымен диспропорциялану және әрекеттесу үрдісін анықтайды. Қалған үш органоген - N, P, S - ферменттердің белсенді орталықтары болып табылады және белоктардың бөлігі - тіршіліктің негізі. Органогендерге суда еритін қосылыстардың түзілуі тән, бұл олардың тірі организмдерде шоғырлануына ықпал етеді. Органогендерге, сондай-ақ кейбір биометалдарға (Fe, Mg және т.б.) тән олар түзетін байланыстардың ерекше әртүрлілігі болады. Бұл негізінен тірі ағзалардағы биомолекулалардың әртүрлілігін анықтайды.
Органогендерден кейінгі екінші топқа тіршілік металдары (Na, K, Ca, Mg, Cu, Co, Fe, Zn, Mo, Mn, V) және екі бейметалл (Cl және I) жатады. Олар адам ағзасында үнемі болады, ферменттердің, гормондардың және витаминдердің бөлігі болып табылады. Олардың міндеті - ағзадағы өмірлік маңызды процестерді жүзеге асыру. Бірақ олардың кейбіреулерін организм ұлпалардың құрылымдық негізі ретінде пайдаланады, мысалы, Са, Mg – сүйек тінінің құрылымдық негізі. Өмірлік маңызды элементтердің жетіспеушілігі өмірлік процестердің елеулі бұзылуына әкеледі. Қоспа элементтері - адам және жануарлар ағзасында үнемі өте аз мөлшерде болатын элементтер. Олардың биологиялық рөлі жеткілікті түрде нақтыланбаған немесе белгісіз.
Ағзадағы химиялық элементтердің биологиялық рөлі өте алуан түрлі. Макроэлементтердің негізгі қызметі тіндерді құру, тұрақты осмостық қысымды, иондық және қышқылдық-негіздік гомеостазды сақтау болып табылады. Микроэлементтер зат алмасуға, көбею процестеріне, тіндердің тыныс алуына, улы заттарды бейтараптандыруға қатысады, қан түзілу, тотығу-тотықсыздану және т.б. процестерге белсенді әсер етеді.
Егер химиялық элементтердің кейбір иондары активтілігінің жоғарылауымен басқаларымен ауыстырылса, онда бұл құбылыс синергизм, ал белсенділіктің тежелуі антагонизм деп аталады (мысалы, Na - Li үшін синергист, ал К - антагонист).
Биогендік элементтер өсімдік тіршілігінде маңызды рөл атқарады. Сондықтан олар ауыл шаруашылығында кең қолданыс тапты. Топыраққа аз мөлшерде микроэлементтердің (B, Cu, Mg, Zn, Co, Mo) қосылуы көптеген дақылдардың өнімділігін күрт арттырады. Микроэлементтер өсімдіктердегі ферменттердің белсенділігін арттыра отырып, белоктардың, витаминдердің, нуклеин қышқылдарының, көмірсулардың синтезіне ықпал етеді. Кейбір элементтер фотосинтезге, өсімдіктердің өсуі мен дамуына, тұқымның жетілуіне оң әсер етеді. Мал азығына олардың өнімділігін арттыру үшін микроэлементтер қосылады.
K
Калий жүйке жүйесінің жұмыс істеуінде, бұлшықеттердің жиырылуында, ағзаның су балансын сақтауда, қан қысымы мен қант деңгейін қалыпты ұстауда, адам өмірін қамтамасыз ететін көптеген биохимиялық реакцияларда маңызды рөл атқарады.
Na
Қандағы натрий жасушадан тыс сұйықтық көлемін, осмостық қысымды реттейді. Na адам ағзасында маңызды рөл атқарады. Натрий элементі қалыпты өсу үшін қажет, жүйкелер мен бұлшықеттердің қалыпты жұмыс істеуіне ықпал етеді, кальций мен басқа минералдардың қандағы еріген күйінде сақталуына көмектеседі.
Ca
Кальций адам ағзасында ең көп таралған минерал: ересек адамда оның құрамында шамамен 1-1,2 кг болады. Кальцийдің шамамен 99% сүйектер мен тістердің қалыптасуына және қалыпты күйде сақталуына қатысады.
Mg
Магний - сүйек өсуіне пайдалы әсер етеді; жүрек соғу жиілігін қалыпқа келтіреді, қан қысымын төмендетеді; қандағы қант деңгейін реттейді; бұлшықет спазмы жояды; бірлескен ауырсынуды азайтады. Кальциймен үйлесетін магний сүйек тіндерінің минералды тығыздығын арттыруға қабілетті.
F
Фтор негізінен тіс эмальында және сүйек тіндерінде жиналады. Бұл микроэлемент денеден негізінен бүйрек арқылы шығарылады. Фторидтердің негізгі антагонистері магний мен кальций болып табылады. Өз кезегінде бұл зат йод алмасуын тежейді және темірдің сіңуіне ықпал етеді.
Cl
Хлор СОР-ны, қан плазмасының, лимфаның, ликвордың және кейбір ұлпалардың осмостық тепе-теңдігін, ағзадағы судың тепе-теңдігін сақтауда маңызды рөл атқарады және асқазан сөлінің құрамдас бөлігі болып табылады. Хлор иондары натрий және калиймен бірге жасушалардың мембраналық потенциалын құрайды және бірқатар ферменттерді белсендіреді.
Br
Адам ағзасындағы бромның мөлшері (дене салмағы 70 кг) 260 мг құрайды. Бром қанда, мида, бауырда, бүйректе болады. Оның көп бөлігі мида. Гипофизде (мидың қосымшасы) бром қанға қарағанда 25-50 есе, бауырға қарағанда 15-20 есе көп.
I
Йод - біздің денеміздегі ең маңызды отыз микроэлементтің бірі. Йодтың негізгі рөлі Қалқанша безінің қалқанша безінің гормондарының синтезінде - метаболикалық процестердің көпшілігіне жауап беретін заттар. Қалқанша безінің гормондары 65%-дан астам йодтан тұратыны белгілі.
Cu
Мыс - адам ағзасының тіршілігіне қажетті микроэлемент. Оның көп бөлігі бауырда, мида, жүректе, бүйректе және қаңқа бұлшықеттерінде кездеседі. Мыс коллагеннің түзілуіне, темірдің сіңуіне ықпал етеді және энергия өндіруде маңызды рөл атқарады.
Fe
Темір гемоглобиннің негізгі компоненттерінің бірі болып табылады. Гемоглобин қандағы оттегін бүкіл денеге тасымалдайды. Ал темір құрамында гемоглобин бар сау қызыл қан жасушаларының көбею процесіне қатысады. Темірсіз денедегі көптеген процестер, соның ішінде энергия алмасуы және ДНҚ жөндеуі мүмкін емес.
Zn
Қарапайым сөзбен айтқанда, мырыш ақуыздар мен ДНҚ-ны өндіруге, бұлшықеттердің өсуі мен қалпына келуіне қажет, дәм мен иістің дұрыс сезілуі үшін маңызды, жараларды емдеуге көмектеседі, иммундық жүйеге бактериялар мен вирустармен күресуге көмектеседі, ас қорытуды жақсартады және гормондарды реттейді.
Mn
Марганец - біздің денеміз үшін маңызды металл. Ол иммундық, жүрек-қан тамырлары, ұрпақты болу, ас қорыту жүйелерінің дұрыс жұмыс істеуі үшін қажет, ол сүйектердің өсуіне, қанның ұюына, қан тоқтатуға және реактивті оттегі түрлерінен қорғауға қатысады.
