№1(41)/2006 Серия филология

31 
қаулар солай сөйлеседі ғой)»
3
, — деп сана мен сөздің ара салмағын дəл пішіп айтқан пікірі жоғарыда 
келтірілген  «болмысты  тану  санамен  тікелей  байланысты»  деген  ойымыздың  дұрыстығын  білдіреді. 
Олай болса, өзін табиғаттың бір бөлшегі санап жүрген адам баласы ой-санасы жетілуі арқылы енді ай-
нала қоршаған дүниеге олардың байқалған өзіндік ерекшеліктеріне байланысты ат қойып, айдар тағып, 
заттар мен құбылыстардың, табиғат дүниесінің бір-бірінен айырмашылығын тани бастайды. 
«Адам баласының табиғатында əуелі басқаны біліп алып, өзін кейіннен білу қасиеті бар. Ежелгі 
дəуір  адамдарының  алдымен  өзінен  басқа  заттарға  ат  қоятыны,  өзін  сол  басқаларға  ұқсата  атайты-
ны — өз басын кіші дүние деп біліп, оны ана үлкен дүниеге ұқсатуынан болған. Осы таным тілге де 
əсер еткен»
3
. 
Біз топонимиялық атауларды алғашында жалпылама су, тау түріндегі географиялық атау ретінде  
деп ұйғарып, ал олардың төбе, жота, қырат, теңіз, өзен, көл т.б.  жіктеле, бөліне түрленуі адамның 
қоршаған ортаны толық танып меңгергендігінің, белгілі бір кеңістікті игеріп, сол жерде тұрақты ме-
кенденуі себепті өзіне меншікті сезініп, əрекет етуінен деп білеміз. Затқа, құбылысқа ат қою, табиғат-
ты  өзіндік  бедер-белгісімен  ұқсата  атау  өмір  тəжірибесінен  туындайтыны  бір  себептерге,  құбылыс-
тарға байланысты болатындығы аян. «Тіл дыбыстарының қазіргі дəрежеге жетуі үшін көп себептер 
керек болған. Арбау, айқайлау, құс шақыру, аң үркіту, қырман басында жел шақыру, табиғатты бал-
талау, күн жайлату — магия. Магиядан келіп əдебиет, пəлсапа туады»
3
. Бұның бəрі қауымдаса өмір 
сүрудің нəтижесі деп білеміз. Кейбір зерттеушілер қауымнан басқа да үлкен қоғамдық бірлестіктер-
дің болғанын болжайды, бірақ ол бірлестіктердің нақты сипатын анықтау қиын. Əйтеуір соңғы палео-
литте тайпаның (племя) пайда болғандығы қазіргі күнде көлденең дау туғызбайтын сияқты дей келе, 
Е.Тұрсынов: «Соңғы палеолиттегі адамдардың рухани өмірі де күрделене түсті. Тотемизм, бұ дүние 
мен ол дүние туралы ұғымдар пайда болып инициациялар əдеті қалыптасты», — деп құнды пікір біл-
діреді. Ғалымның айтуынша, инициация аңшылықпен, терімшілдікпен күн көрген қауымның жеткін-
шектерді ересектер қатарына қосу ырымы. Одан өткен жеткіншек өз қауымының, руының, тайпасы-
ның мифтік жəне шежірелік тарихын, бүкіл əлемнің, адамның, жан-жануарлардың, жер-судың, аспан-
ның, тау-тас, орман, жазықтардың т.б. қалай пайда болғандығын баяндайтын мифтері мен əңгімеле-
рін... жер-су, ормандардың иелеріне бағыштап айтылатын арнау-арбау сөздерін, түрлі пайымдаулар-
дың мəнін түсіндіретін əңгіме, аңыздарын, түрлі ырымдармен байланысты орындалатын əн, билерін 
біліп, меңгеруге тиіс болған. Қоғам мүшелері өз тұсындағы фольклорды жақсы білуге міндетті, онсыз 
кеңістікте өмір сүру қиын, яғни фольклор тіршілік етудің қажетті шарттарының бірі, — дейді автор. 
Бұдан фольклордың көпшілік творчествосы екендігі жəне оның пайда болу, өркен салып даму тарихы 
соншама  тереңде  жатқандығы  айқындалады.  Фольклор  туындыларындағы  топонимиялық,  жалпы 
ономастикалық, атаулардың алар орны, адам баласының ерте кезден-ақ барар жер, басар тауының си-
паты, физика-географиялық  ерекшелігі қандай  екендігін  біліп  болжап  отырудағы, жер-су  атаулары-
ның мəні қандай болғандығы осындай мысалдардан айқын аңғарылады. 
Сондықтан,  ономастикалық  атаулардың  түп-төркінінен  байырғы  дəуірлердің,  яғни  қазақ  деген 
этникалық атауды иеленбей тұрған тайпалық кезеңдерден, қалған танымдар сүрлеуін іздеп табуға бо-
лады. «Сана мен тіл, тайпа мен эпос құрдас. Этногенез бен этногониканың бұл заңын білмей, халық 
фольклорының тегін де, табиғатын да біліп болмайды» 
4
, — деп Ə.Қоңыратбаев өте дұрыс байлам жа-
саған. Тіл мен ойлаудың бірлігі жөнінде бұл жерде жаңалық ашудың қажеті жоқ, ол əлдеқашан жан-
жақты зерттеліп, ғылыми ортаға танылған мəселе ғой. Əңгіме тайпа мен эпостың құрдастығында. Ке-
ңес кезінде «таптық», «феодалдық», «феодалдыққа дейінгі» деген терминдер қашан тапқа бөлінгенді-
гін, қай уақытта феодал болып, қай уақытта феодалдығынан айрылып қалғандығын білмейтін халық-
тардың əдебиетіне орынсыз тықпаланып, бұл тұрғыдағы зерттеулердің кешеуілдеуіне əкеліп соқтыр-
ды.  Тіпті  əрі-беріден  кейін  тайпалық  кезеңдерден  сақталып  жеткен  эпикалық  мұраларды  миф  деп, 
жанр ретінде бөлектеп, оның өзінде де миф танымына терең бойламай фольклор мен екі араға айы-
рым белгісін қоя отыра қарастыруды əдет қылғандық байқалады. Халық творчествосы мифтен баста-
латындығы  қазақ  əдебиеттану  ғылымында  соңғы кездерге  дейін қаперге  алынбай  келгендігі  жалған 
емес. «Миф — адамдарды біртұтас қауымдастыққа топтастыратын «желім». Ол қауымның, ру-тайпа-
ның, ұлттың өзін-өзі анықтауының, өз танымының негізі болып табылады»
5
, — деп С.Қондыбаев дəл 
тапқан. Басқа сөзбен айтқанда, миф — сол кездегі адам санасының өнімі, мақсат, ой бірлігінің кепілі. 
Бұл өнім «үлгі-таңба» жəне сөйлеу тілі түрінде берілген. Е.Тұрсыновтың айтуынша, қоғам дамуының 
алғашқы сатысында үлгі-таңбалардың ролі аса зор болған, айналадағы өмір құбылыстарын жіті танып 
білудегі мыңдаған жылғы өмір тəжірибесін үлгі-таңба арнасына сығымдап сыйғызған
2
. 
Демек, таңба, қандай да болмасын санаға əсер етіп, бейнеленген құбылыстың, əрекеттің жиын-
тық белгісі түріндегі символ. Олай болса, оның бойында сезім де, сөз де бар. Ендеше, ұғымға сіңісті 

32 
болған,  санада  жатталып  қалған  бұл  сапалық  белгілер  тілдің  дамуымен  қатар  жүріп  отырады  деуге 
болады, сонымен қатар топонимдер тілді түзуші, құраушы, қалыптастырушы термин сөздердің қата-
рына енеді. Оған себепші келесі факторларды атаймыз: 1) қоршаған орта, табиғат əлемін санада қа-
лыптастырған ұғым бойынша жіктеп тану белгісі; 2) коммуникативтік, адрестік қызметі. 
А.Агеева жер бетінде тіршілік пайда болғалы биологиялық тіршілік иелерінің қоршаған ортаға 
бейімделуінің, соның ішінде кеңістікте дұрыс бағыт алып жүріп-тұруының, ғасырлар бойғы қалып-
тасқан  ерекшелігі  барлығын  атап  көрсетеді.  Ондай  ерекшеліктерге  адамда  да  ие  екендігін,  алайда 
оның жануарлар дүниесінен айырмашылығы өмірге бейімделу, кеңістікте айқын бағыт-бағдар алуына 
тікелей жəрдем беріп тұратын баға жетпес таным құралы — сөз арқылы өзгешеленетіндігін айта ке-
ліп  былай  дейді: «... Топонимы — слова  языка,  слова-знаки,  слова-ориентиры.  Давая  имя  в  речи  в 
процессе коммуникации, мы определяем пространственными параметрами, т.е. локализуем объект»
6
. 
Ғалымның  бұл  пікірінен мағлұмат  болатыны — біз  баяндап  келе  жатқан  топонимдердің  тілдік 
таңба, тілдік қорды құраушы сөздердің бірі екендігі жəне, əрине, топонимдердің кеңістікте бағыт-бағ-
дар алудағы қызметі. Енді бұны ары қарай тарқатып көрейік. Таңбаның сөз тумай тұрғандығы оның 
белгілері, алғышарттары екендігі зерттеушілердің бұрыннан бері көңіл аударып келген мəселелерінің 
бірі. Қ.Жұбановтың айтуынша, адам баласының алғашқы сөйлесу құралы қол болған. Ғалым былай 
дейді: «Сөйлеу  тілінің  кеш  шыққандығы  соншалық,  адам  баласы  қару  істеп  үйренгеннің  өзінде  де 
жақсы сөйлесе алмаған. Ол кезеңде сөйлеудің пайдасынан қолдың пайдасы көп болған. Адам таби-
ғатты арбаған:...ысқырса жел келеді (шығады) ... айқайласаң киік қашады екен деп түсінген (магичес-
кое действие). Ол күнде дыбысты тіл ретінде емес, дабыл, шақыру есебінде, келе-келе дұғаға пайда-
ланған»
3
.  Қ.Жұбановтың  пайымдауынша,  адам  баласының  əуел  баста  қол  тілімен  түсініскендігінің 
көрінісі осы күнгі дыбыс тілінен де білінеді. «Мəселен, орыста сказать пен указать сөздерінің түбір-
лес болуы көрсету мен айтудың бір функция міндетін атқаруына дəлел бола алады»
3
. 
Осы пікірді француз оқымыстысы Люк Бенуас та қуаттап, таңбалар қабылдау мен сана арасын 
жалғастырушы, толықтырушы дəнекер деп тапты. Жəне де ол «ой қозғалыс рефлексінен басталады», 
«қозғалыстың жетекші күші — эмоция» — деген ой айта келіп: «От субъективного выражения жест 
путем повтора становится подлинным учебным знаком, сообщением понятия, а вскоре и внушением 
мысли. Ибо в происхождении жеста существует поразительная аналогия с формированием привычки, 
пониманием явления и зарождением символа»
7
, — деп пікір түйеді. 
Бұдан қандай да болмасын жер-су атауы алдымен географиялық термин ретінде дүниеге келеті-
нін, яғни белгілі бір жердің, кеңістік атауының бедерін, өзіне тəн белгісін көрсететін базалық геогра-
фиялық термин мəнінде, мысалы, сай, өзен, жылға, тау, тас т.б. түрінде танылатындығын көреміз. 
Ендігі  кезекте  адам  баласы  сан  ғасырлар бойғы  өмір  тəжірибесі  негізінде өзінің  сөздік  қорына 
енген, ұғымына сіңген осы базалық терминдерді енді күрделендіре отыра пайдаланып атаулар жаса-
ған деп білеміз. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Қасқабасов С.А. Қазақтың халық прозасы. — Алматы: Ғылым, 1984. — 68-б. 
2.  Тұрсынов Е.Д. Қазақ ауыз əдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. — Алматы: Ғылым, 1976. — 8-б. 
3.  Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. — Алматы: Ғылым, 1999. — 98–99-б. 
4.  Қоңыратбаев Ə. Қазақ эпосы жəне түркология. — Алматы: Ғылым, 1987. — 95-б. 
5.  Қондыбаев С. Қазақ мифологиясына кіріспе. — Алматы: Зерде, 1999. — 8-б. 
6.  Агеева А. Происхождение имен рек и озер. — М.: Наука, 1985. — С. 14. 
7.  Бенуас Л. Знаки, символы и мифы. — М.: ООО Изд. АСТ, 2004. — С. 15. 
 
 
 
 
 

33 
ƏОЖ 801.4. 
М.Қ.Ескеева 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана 
ДЫБЫСТАРДЫҢ  ТАРИХИ  ӨЗГЕРІСТЕРІ 
В статье рассматриваются основные факторы и причины исторического изменения звуков в 
контексте  этногенеза  казахского  народа,  сложившегося  на  базе  нескольких  родоплеменных 
союзов. 
In de article the main factors of the reasons of historical change of sounds are considered in the 
context of the specifics of ethnogenes of Kazakh people evolutionary developed on the basis of 
conglamerate of some tribal alliances. 
 
Бүкіл адамзат болмысының қалыптасуы қаншалықты күрделі де ұзақ даму жолынан өтсе, оның 
тілінің  қалыптасуы  да  соншалықты  күрделі,  қайшылықты.  Тілдің  негізін  қалаушы  əрбір  дыбыс — 
ұзаққа созылған тарихи дамудың жемісі, ал дыбыстық өзгерістер əр халықтың лексикалық қорының 
дамуына тікелей əсер етеді. Фонологиялық жүйенің құрылу механизмінің күрделілігінен жəне даму 
процесінің өте ұзақ мерзімді қамтитындығынан тарихи дыбыстық өзгерістердің (дыбыс сəйкестікте-
рінің) негізгі себебін анықтау да қиын мəселе. 
Дыбыс сəйкестіктері ешқандай фонетикалық ықпалсыз тарихи өзгерістерге ұшырайды жəне ол 
бір  тіл  ішінде  де  туыс,  туыстас  тілдер  арасында  да  кездеседі.  Академик  Ə.Т.Қайдардың  көрсетуі 
бойынша,  қазақ  тілінде  дауыссыз  дыбыстардың 36 теориялық  сəйкестік  түзу  мүмкіндігі  бар
1
.  Олар 
сөздерді тұлғалық жағынан ғана өзгертіп қоймай, семантикалық жағынан жіктелуіне де ықпал етеді. 
Сондықтан  құрамынан  дыбыс  сəйкестіктері  көрінетін  түбірлес  сөздер  бір  сөздің  бірдей  мағынада 
жұмсалатын фонетикалық варианттары, жеке-жеке ұғымды білдіретін дербес сөздер ретінде де қолда-
нылады.  Түбірлес  сөздердегі  дыбыс  сəйкестіктері  фонеманың  денотаттық  қасиетіне,  фонологиялық 
қызметіне,  артикуляциялық  белгілеріне  қарай  ажыратылып,  түбірдің  архитұлғасын,  архисемасын 
анықтауға септігін тигізеді. Түркі тілдеріндегі дыбыс сəйкестіктерінің түбір морфема, қосымша мор-
фема  деңгейінде  де  кездесуі  бұл  құбылыстың  көне  дəуірлерден  бері  қолданыста  келе жатқан, баба-
түркілік тілдің эволюциясымен бірге жасасып, көне түркілік, орта түркілік тілдердің ыдырауына, қа-
зіргі  түркі  тілдерінің  өзіндік  ерекшеліктерімен  қалыптасуына  ықпал  етуші  үрдістердің  бірі  екенін 
көрсетеді. Тарихи  дыбыс  сəйкестіктерінің  барлық  халықтар  тілінде  орын  алуы,  əсіресе  əрбір  этнос-
тың базистік лексикасының дамуына тікелей əсер етіп сөзжасамдық қызмет атқаруы, оларды тіл он-
тологиясымен, яғни адамзат тілінің пайда болуымен, байланыстылығын көрсетеді. 
Дыбыстық өзгерістердің барлық жүйедегі тілдерге тəн екендігі туралы Н.Крушевский: «... звуки 
изменяются одинаково в разных языках и в разные эпохи одного и того же языка»
2
 ,— дей отырып, 
дыбыс сəйкестіктерінің қалыптасуы мерзімдік жағынан түрлі кезеңдерді қамтитындығын да ескерте 
кетеді. 
Дыбыстардың тарихи өзгерістері жайында лингвистика ғылымында аз айтылған жоқ. Қазақ тіл 
білімінде  дыбыс  сəйкестіктерінің  фоно-морфо-семантикалық  табиғаты  жан-жақты  талданып,  оның 
ішкі  флексия,  синкретизм  құбылыстарымен  сабақтас  сөзжасамдық  сипаты  тілдік  заңдылық  ретінде 
қарастырылды. 
Жалпы  тіл  білімінде  дыбыстардың  өзгерістерге  түсу  себебінің  бірнеше  факторлары  көрсетіліп 
жүргенімен, бірізді пікірлер жоқ. Көп жағдайда негізгі себеп ретінде физиологиялық, фонетикалық құ-
былыстар аталады: «сөзді айтуға, дыбыстауға кететін энергияны үнемдеу», «дыбыстауға кететін күшті 
(қуатты) мейлінше аз жұмсау», «үйлесімділікке, немесе əуезділікке, ұмтылу», «тілдік жүйені жетілдіру-
дің  ішкі  қажеттілігі», «фонемаларды  функционалдық  сипатына  қарай  саралау»,  сондай-ақ  «ұрпақ 
ауысуы», «географиялық жағдайдың ауысуы», «əлеуметтік ортада қалыптасқан дəстүрге бейімделу» тə-
різді қоғамдық-əлеуметтік факторлар да дыбыс өзгерістерінің себептері ретінде аталады
3
.  
Жазу таңбаларының шарттылық сипатқа ие болғанға дейінгі семасиографиялық кезеңіндегі бас-
тапқы мағыналары сөздердің табиғатына да ықпал етіп, түбірлес сөздердің тұлғалық өзгерістерімен 
қатар  мағыналық  дамуына  да  себепкер  болатын  дыбыс  сəйкестіктерінің  қалыптасуына  да  əсер  етуі 
мүмкін деген тұжырымдар бар
4
. 
Ұғымның көрінісі ретінде таңбалардың сөз табиғатын анықтай алуы жайлы мұндай тұжырымдар 
əртүрлі тілдік жүйедегі көне тілдердегі ортақ ұғымды білдіретін сөздерді салғастыра отырып, сондай-

34 
ақ көне жазу таңбаларының, сандық ұғымдарды білдіретін таңбалардың бастапқы нақты бейнелерін 
ескере келе, тілдің болмысын таңбалық, абстракті-семантикалық сипатта түсіндіру мақсатында туын-
даған. Тілдің  моногенездік  теориясынан  бастау  алатын  бұл  пайымдаулар лингвистер  тарапынан  то-
лық қолдау таппағанымен, алғашқы адамзат тілі (сөйлеу) мен алғашқы жазу таңбаларының күрделі 
табиғатын, даму жолы мен қалыптасуын анықтауда аса маңызды екені анық. 
Белгілі қазақ ғалымы Б.Сағындықұлы тарихи дыбыс өзгерістері жайлы айтылған пікірлерді жи-
нақтап, қорытып, сөз басындағы дауыссыз дыбыстар сəйкестіктерінің қалыптасуын аффрикаттардың, 
дыбыс  тіркестерінің  екіге  жарылуымен  түсіндіреді.  Ғалым  дыбыс  тіркестерінің  құрамындағы фоне-
малардың генезисіне, артикуляциялық-акустикалық сипатына мəн бере отырып, «... аффрикат құра-
мындағы фонемаларға назар аударсақ, олардың тектес жəне əр тектес екендігін аңғарар едік... тектес, 
əр тектес дыбыстар қалай болса солай ауыса салмайды: бірде тікелей кедергісіз, бірде жанама жолмен 
ауысады. Осы себепті сəйкестіктерді екі шағын топқа бөліп қарастырған жөн: 1) аффрикат құрамын-
дағы тектес дыбыстардың ауысуы; 2) аффрикат құрамындағы əр тектес дыбыстардың сатылы алма-
суы», — деп жазады
5
. Бұл түркі тілдері фонологиялық жүйесінің даму эволюциясына байланысты қа-
зіргі жалаң фонемалардың аффрикаттардың бөлінуінен пайда болғандығы жайлы көзқарастар негізін-
де, қазіргі қазақ тілінің деректеріне сүйене отырып, айтылған тұжырым. 
Тілдік дыбыстардың тарихи өзгерістерінің негізгі себептерінің бірі ретінде ықшамдалу принципі 
аталып жүр. XIX ғ. аяғында ағылшын философы Г.Спенсер, неміс тілшісі Г.Пасси, XX ғ. орыс ғалым-
дары А.А.Потебня, И.А.Бодуэн де Куртенэ, В.А.Богородицкий, Е.Д.Поливанов, тағы басқа тілші-ға-
лымдар ықшамдалу принципі мəселелерін терең зерттеп, тілдегі ықшамдалу теориясының негізін қа-
лады. А.А.Потебня бұл принципті грамматикалық, фонетикалық, графикалық негізде қарастыра оты-
рып, грамматикалық жағына көбірек көңіл аударады. Мəселен, сын есімнен зат есімнің жасалуы жағ-
дайындағы ықшамдалу құбылысын ойды жеткізудегі үнемділікпен түсіндіреді. А.А.Потебняның осы 
зерттеулері  ықшамдалу  теориясының  дамуына  ықпал  етіп,  И.А.Бодуэн  де  Куртенэ,  Е.Д.Поливанов-
тардың ықшамдалу принципін тілдің даму  эволюциясының ең негізгі ғылыми-теориялық факторла-
рының бірі болып табылатындығы жөнінде жазылған еңбектеріне негіз болды. Н.В.Крушевский тіл-
дегі өзгерістердің үш бағытын көрсетеді: 1) артикуляциялық мерзімнің қысқаруы; 2) сөйлеу мүшелері 
қызметінің жеңілдеуі; 3) дыбыстардың орын ауыстыруы
 2
.  
Тарихи  тұрғыдан  алғанда  тілдегі фонетикалық құбылыстардың  өзгерісі, жаңа  сападағы  тіл ды-
быстарының пайда болуы сөйлеу органдарының дыбыс жасаудағы қызметінің көмейден ерінге, ауыз-
дың төменгі жағынан жоғары жағына қарай жылжуы сияқты заңдылыққа негізделеді. Бұл процестер-
дің  негізгі  себебі  ретінде  Бодуэн  де  Куртенэ  тіл  дыбыстарын  айтудағы  үйлесімділікке,  əуезділікке, 
ұмтылуды атайды жəне адам ақыл-ойының тілдік қолданыстағы үш бағытын көрсетеді: 1) орталық-
тан  сыртқа  қарай,  фонация  (сөйлеу); 2) сырттан  орталыққа  қарай,  аудиция  (тыңдау); 3) ми  орталы-
ғындағы ақыл-ой қозғалысы, церебрация (ойлау)
6
. Ғалым ықшамдалу принципінің ақыл-ой қызметі-
мен  тікелей  байланыстылығына  ерекше  тоқталып,  оны  тіл  дамуының  жалпы  себептерін  туғызатын 
үйлесімділікке ұмтылумен сабақтастырады. Ықшамдалу принципі қызметінің негізгі себептерінің бі-
рі — психофизиологиялық фактор, сөйлеу мүшелерін, нерв жүйелерін қозғалысқа келтіретін бұлшық 
ет қызметін үнемдеу деп есептейді. 
Е.Д.Поливанов ықшамдалуға қатысты мəселелерді тіл біліміне бірнеше тарауларында (лексика, 
фонетика, орфоэпия, грамматика, графика) қарастырып, оны Қазан революциясынан кейін пайда бол-
ған сөз тудырудағы жаңа тəсіл қысқарумен (қысқарған сөздер) байланыстырады. Зерттеушінің пікі-
рінше, ықшамдалу принципінің негізі əлеуметтік (адамға тəн жалқаулық) жəне психофизиологиялық 
(мүмкіндігінше дыбыс жасаушы органдар қызметін қысқарту) факторлар да жатыр
7
. 
Француз ғалымы А.Мартине үнемдеу принципінің қарама-қайшылықты тенденция екенін көрсе-
тіп, тіл дамуы негізіндегі қарама-қайшылыққа адамдар қатынасындағы үнемі болатын қарама-қайшы-
лық пен олардың өздерінің ақыл-ой жəне дене күші қызметін азайтуға ұмтылуын жатқызады
8
. 
Қазақ  тіл  білімінде  ықшамдалу  заңдылығы  жөнінде  Н.Оралбаева,  Р.Əміров,  А.Қошқаров, 
Т.Смайылов, С.Бизақов, Б.Сағындықов, Г.Айғабылова, тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде сөз бо-
лады. 
А.Қошқаров үнемдеу заңдылығының теориялық негізін салушы ғалымдардың еңбектеріне сүйе-
не отырып, қазақ тіліндегі ызың дауыссыздардың тарихи өзгерістеріне сипаттама береді. Қазақ тілін-
дегі  ызың  дауыссыздардың  барлық  сəйкестіктерін  көне  түркі  ескерткіштері  тілінің  фонологиялық 
жүйесімен салыстыру негізінде дыбыс өзгерістерінің бірнеше артикуляциялық бағыттарын көрсете-
ді
9
.  Тілдегі  ықшамдалу,  немесе  үнемдеу,  заңдылығының  тілдік  əлемнің  тарихи  дамуындағы  қуатты 
тенденциялардың бірі екені анық. Қазіргі түркі тілдеріндегі бəсең артикуляциямен айтылатын дыбыс-

35 
тардың түсіп қалуы, екі сөздің бірігуі арқылы жасалған сөздердің даму барысында өзгерістерге ұшы-
рауы, қысқарған сөздер ықшамдалу процесінің заңды жемісі. Ал түркі тілдеріндегі тарихи дыбыс сəй-
кестіктеріне тек ықшамдалу заңдылығы ғана əсер етті десек, қателесер едік. Дыбыстардың тарихи өз-
геру себептерінің үнемдеу факторы жайында А.М.Щербак: «В развитии же фонологической системы 
трудно уловить тенденцию к экономии; напротив, некоторые изменения состава фонологических оп-
позиций, или их преобразования, приводят к «излишнему» усложнению ее», — дейді жəне фонетика-
лық өзгерістер мен ұрпақ ауысуының, сондай-ақ географиялық, климаттық жағдайдың өзгеруінің ара-
сында ешқандай байланыстың болуы мүмкін еместігін көрсетеді
10
. 
Сөйлеуге кететін күшті неғұрлым азырақ жұмсауға ұмтылу бүкіл адамзат баласы тілінің бəріне 
ортақ жəне тəн қасиет. Алайда сөзді айтуға кететін физикалық қуатты үнемдей жұмсауға барлық тіл 
мүдделі бола тұра, бір негізден өрбіген түркі тілдерінің өз ішінде, тіпті жекелеген тіл ішінде де ды-
быс сəйкестіктерінің түрліше таралуы немесе бір сөздің бірнеше тұлғалық варианттары қатар қолда-
ныста болуы бұл құбылыстың тек үнемдеу заңына ғана байланысты емес, түркі халықтарының этно-
генезі мен глоттогенезіне де қатыстылығын көрсетсе керек. Сондай-ақ тілдің ішкі даму заңдылықта-
рының да маңызы ерекше. 
Бабатіл монолитті болмағаны баршаға аян. Мыңдаған жылдарды қамтитын ұзақ мерзімдік даму 
барысында бабатілден бөлініп шыққан тайпалық говорлардың жеке тіл болып қалыптасуы да бір мер-
зімде болған жоқ, түрлі объективті, субъективті себептерге қатысты сол тілде сөйлеуші халықтың қа-
лыптасуымен тікелей байланыста дамиды. Туыс тілдерді ажыратудағы негізгі айырым белгі — тари-
хи дыбыс өзгерістері адамзат дамуының био-физиологиялық қырларына, дыбыс шығару органдары-
ның жетілуіне, яғни артикуляциялық мүмкіндіктердің артуына сəйкес пайда болады да, бертін келе 
туыстас, туыс тілдердің жіктелуіне орай тілдік заңдылықтарға айналады. Ал артикуляциялық өзгеріс-
тер əрбір тілдің ішкі фонологиялық жүйесінің қарама-қайшылықты дамуына жəне диалектілік говор-
лардың араласуы, өзара əсері сияқты факторларға да байланысты. 
Көне түркілік ортақ тұрпат пен ортақ мазмұнды толық сақтаған қазіргі түркі тілдері лексикалық 
жүйесінің базистік негізі — бір буынды түбірлер мен түбір негіздер əр тілдің өзіндік ерекшеліктеріне 
орай тұлғалық жəне мағыналық жағынан сараланған. Семантикалық өзгерістер əрбір этностың ойлау 
жүйесі  мен  дүниетанымына  қатысты  сипатталса,  тұлғалық  ерекшеліктер  этнос  құрамына  енген  ру-
тайпалар тілінің фоно-морфологиялық қырлары арқылы анықталады. 
Мағына мен тұлғаның сабақтастығы, яғни ішкі тұлға мен сыртқы тұлғаның арасындағы үйлесім-
ділік  жүйесі,  тілдік  заңдылықтардың  (фонетикалық,  морфологиялық,  семантикалық)  бұзылмауын 
қамтамасыз етіп, тілдің дамуына қызмет көрсетеді. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Қайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. — Алма-Ата, 1986. — С. 77–78. 
2.  Крушевский Н.В. Очерки науки о языке // История языкознания ХІХ–ХХ веков в очерках и извлечениях. — Ч. I. — М., 
1960. — С. 289–290. 
3.  Поливанов Е.Д. Факторы фонетической эволюции языка как трудового процесса // Статьи по общему языкознанию. — 
М., 1968. — С. 74. 
4.  Сулейменов О. Язык письма. — Алматы–Рим–Астана, 1999. — С. 110. 
5.  Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. — Алматы, 1994. — 31–32-б. 
6.  Бодуэн де Куртенэ. Избранные труды по общему языкознанию. — Т. I. — М., 1963. — С. 228. 
7.  Поливанов Е.Д. Мутационные изменения в звуковой истории языка // Статьи по общему языкознанию. — М., 1968. — 
С. 90–113. 
8.  Мартине А. Принцип экономии в фонетике. — М., 1960. — С. 8. 
9.  Кошкаров А. Фрикативные согласные в казахском языке: Автореф. дис. … д-ра филол. наук. — Алматы, 1996. — С. 19–
20. 
10.  Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. — Л., 1970. — С. 189. 
 
 
 
 

36 
А.Ш.Пангереев 
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті 

жүктеу/скачать 3,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: