16. Минералды тұздар мен тыңайтқыштар өндірісі

16. Минералды тұздар мен тыңайтқыштар өндірісі.
Минералды тұздар, адам қоректенетін астық құрамында болуға тиісті: фосфор мен магний мен бұлшық еттердегі химиялық зат алмасуының дұрыс жүруі, темір-қан құрамындағы гемоглобин мен бұлшық еттердегі миоглобинді түзету, кальций-фосфор және т.б. минералды заттар белоктарды сіңіру, хлорлы натрий-осмотикалық қысымды қалпында және тәнде суды үстау үшін керек химиялық заттар.
Минералды тұздардың өндірісі екі негізгі үдерістен тұрады. Тауып өндіру және табиғи шикізаттан шикізаттың басқа түрінен минералдық тұздарды алу. Минералды тұздардың қндірісі химия өнеркәсібінде маңызды рөл атқарады. Оларды өңдеген кезде бір бірінен ерекшеленетін әртүрлі термо реакторлы пештер қолданылады. Минералды тұздар өндіруге арналған пешті дизайны бойынша бөлуге боладады: айналмалы, тамбур, шахта, камера, реторт, карусель, құйын, тунель және басқалары.
Минералды тыңайтқыштар деп –ауыл шаруашылығы дақылдарының тұрақты өнімдерін алу мақсатында топыраққа енгізілетін құрамында өсімдіктердің қоректенуіне қажетті элементтері бар тұздарды айтады. Олар- химия өндірісінің көп тоннаждыөнімі, жыл сайын жүздеген миллион тыңайтқыш өндіріледі. Минералдық тыңайтқыштар өндірісі үшін әр түрлі шикізаттар қолданылады. Белгілі бір өнімді әр түрлі технологиялық процестерді пайдаланып, түрлі шикізаттан алуға болады. Минералдық тыңайтқыштар өндірісінде қолданылатын шикізаттар:
а) табиғи минералдар (аппатиттер, фосфориттер, сильвинит, карналлит);
ә) атмосфера (ауадағы азот);
б) химиялық жөне өнеркәсіптің басқа салаларының өнімдері жөне жартылай өнімдері;
в) басқа өндірістің (фосфаттық қождар) қалдықтары. Минералдык тыңайтқыштарды алу үшін қолданылатын шикізаттар бірнеше компоненттерден тұрады, сондықтан шикізаттың барлық құрамды бөліктерін пайдалану үшін өндірісті кешенді түрде ұйымдастырады.Көптеген минералдык тыңайтқыштардың өндірісі минералдык тыңайтқыштарды өндіруде шикізат ретінде қолданылатын өнім шығаратын басқа химиялык өндірістермен қатар салынады. Мысалы, суперфосфат зауытын күкірт қышқылын өндіретін зауытпен қатар салады, аммоний нитратын өндіретін цехты аммиак пен азот қышқылын синтездейтін цехпен, карбамид өндірісін аммиак өндірісімен және т.с.с. біріктіреді.

17. Формалин өндіріс. Мендицинады қолданылуы

Формалин – метанолмен тұрақтандырылған формальдегидтің (метанал) сулы ерітіндісі.
Екінші кластағы аса қауіпті түссіз газ. Ол адамның тыныс алу жолдарына, көзге және теріге аса зиян. Және адамның жүйке жүйесін зақымдайды. Егер оның мөлшері ауадағы зиянды заттардың қауіпсіз мөлшерінен неше жүз есеге асып кетсе, барлық тірі жанды құртып жіберуі ғажап емес дейді мамандар. Формальдегид негізінен көлік газдарынан тарайды.
(CH2=O) газсынды өткір иісті түссіз зат , гомологиялыққатардың алифатикалық альдегидтер болатын алғашқы мүшесі. Формальдегидтің 40%-тік ерітіндісін формалин деп атайды.
Формалин дезинфекциялағыш зат ретінде кеңінен қолданылады. Құмырсқа альдегиді фенолформальдегид шайырын, карбамидті шайыр, органикалық бояулар, қопарылғыш заттар, лактар алуда қолданылады. Формальдегид нәруызды ұйыту қасиетіне байланысты анатомиялық препараттарды консервациялауға, дезинфекциялауға, дәрі-дәрмек алуға және тері илеу өндірісінде, егін егу алдында дән тұқымдарын өңдеуде пайдаланылады.
Техникалық формалин тот баспайтын ыдыстарда (коррозияға қарсы беті жабылған алюминий немесе болат ыдыстар, полиэтилен бөтелкелер және т.б.) болады. Формалинді сақтау температурасы: 10-20 градус нөлден жоғары.
Формалиннің медицинада қолданылуы:
Медициналық формалиннің халықаралық атауы бар формальдегид ерітіндісі (Solutio formaIdehydi) , белсенді заттың концентрациясы, әдетте, 36,5 - 37,5% құрайды.
Ол тек сыртқы қолдану үшін дезинфекциялаушы, дезодорациялаушы, күйдіргіш және тұтқыр агент ретінде қолданылады.
Медициналық формалинді қолданудың негізгі бағыттары:
-қолды дезинфекциялау (0,5%);
- терлеудің жоғарылауымен аяқты жуу (0,5 - 1%);
- құралдарды дезинфекциялау (0,5%);
- жуғыш ерітінділер (сұйылтулар 1: 2000 - 1: 3000).
Медициналық формалинді жарықтан қорғалған, нөлден жоғары 10-20 градус температуралық режимде жақсы жабылған колбаларда сақтайды. Формалин белсенді ингредиент ретінде бірқатар дәрілік заттардың құрамына кіреді. Олардың ең танымалдары: формидрон, формалин жақпа, лизоформ, Теймуров пастасы.

18. Бейорганикалық заттар өндіріс. Күкірт қышқылы өндірісі. Бейорганикалық дәрілік заттар және олардың медицинадағы маңызы жайлы жалпы мәліметтер.

Дәрілік зат тірі ағзамен әрекеттескенде белгілі биологиялық әрес тудыратын табиғи немес синтетикалық немесе гендік инженерия әдісімен алынған, емдік, алдын алу және диогностикалық әсер алу үшін қолданылатын зат. Дәрілік заттың шикізат базасы: өсімдіктегі, жануартекті, бейоргаикалық, органикалық. Дәрілік заттарды алу көздері екіге бөлінеді: биорганикалық дәрілік заттар шикізаты, органикалық дәрілік препарат шикізаты.
Бейорганикалық дәрілік заттар шикізаты минералыд шикізат. Мысалы, натрий хлоридін дайындау үшін табиғи ерітінідлер ретінде көлдер мен теңіз суларын пайдаланады. Калий хлоридін алу үшін минералды свинит, карналлит.
Органикалық дәрілік препараттар шикізаты көмір, мұнай, ағаш, тақтатас өңдеу өнімдері.
Күкірт қышқылы өндірісі.
Күкірт қышқылы — күкірттің маңызды қосылыстарының бірі. Ол екі негізді күшті қышқыл, орта және қышқыл тұздар түзеді.
Күкірт қышқылы — химиялық өндірістің көбінде қолданылатын негізгі өнім. Басқа қышқылдармен салыстырғанда, химия өнеркәсібінде кең көлемде қолданылуына сәйкес күкірт қышқылы бірінші орында тұр. Ол басқа бейорганикалық қышқылдарды HCL, HN03, Н3Р04 және минералдық тыңайтқыштарды алуда кеңінен пайдаланылады. Металлургияда түсті металдар алу үшін мұнай еңдеуде түрлі өнімдерді тазартуға, қопарылғыш заттар, жасанды талшықтар, бояулар, дәрі-дәрмектер парфюмерия өндіруде, тері илеуде және пластмасса синтездеуде алатын орны ерекше.

19. Азот қышқылы өндірісі. Сұйылтылған азот қышқылын концентрлеу.

Азот қышқылы, HNO3 — тұншықтырғыш, иісі бар, түссіз, сұйық зат.
Азот қышқылын өндірудің бірнеше әдістері бар:
• Селитрадан алу. натрий селитрасын концентрленген күкірт қышқылымен араластырып қыздыру (Глаубер) әдісі болды.
NaNO3+H2SO4=NaHSO4+HNO3
• Ауадан алу. ауадағы азот пен оттекті қосып, азот қышқылына айналдырудың технологиялық әдісі N2+O2=2NO-103 кДж
2NO+O2=2NO2+112 кДж
2NO+H2O=HNO2+HNO3+116 кДж
3NO2+H2O=2HNO3+ NO +136 кДж
• Аммиакты тотықтырып алу. көмір кокстегенде шығатын аммиакты тотықтырып азот қышқылын алу
Сұйытылған азот қышқылын концентрлейтін қондырғылар. Концентрлеу құбырына берілетін сұйытылған азот қышқылы екіге бөлінеді, бір бөлігі буландырғыш арқылы буға айналып барботаждау құбырының оныншы (барлық тәрелкенің саны 20) тәрелкеге беріледі (2), сұйытылған азот қышқылының екінші белгілі тікелей оныншы тәрелкеден жоғары орналасқан барботаждау құбырындағы тәрелкеге жіберіледі. 92-94%-ды концентрлі күкірт қышқылы жоғары орналасқан тәрелкенің біреуіне жіберіледі. Қоспаны жылытуға құбырдың төменгі жағынан өткір су буы (2500С температурадағы) енгізіледі. Азот қышқылының буы аз мөлшерде су буы және азот қышқылының ыдырауынан пайда болған азот оксидтері құбырдан тоңазытқыш конденсаторына (3) жіберіліп, азот қышқылы конденсацияланады, ал нитроз газдарын (азот оксидтері) бөліп алып, азот қышқылын өндіретін цехта жартылай шикізат ретінде қолданады. Азот оксидтерінің бірсыпырасы конденсацияланған азот қышқылында ериді, солардан азот қышқылын тазарту үшін ол қышқыл конденсатордан қайтадан құбырдағы жоғарыда орналасқан тәрелкелерге қайта келіп төменнен көтерілген бу қалпындағы азот қышқылы мен азот оксидтерінің қоспасымен үрленіп оксидтерден тазартылып тоңазытқышқа (4) келіп салқындап өнім ретінде тұтынушыларға ұсынылады.Пайдаланылған сұйытылған 68%-ды күкірт қышқылы ректификациялау құбырының төменгі шетінен шығарылып ыстық қалпында буландырылып 92-94%-ды концентрлі қышқылға айналады.

20. Аммиак өндіріс оның медицинада қолданылуы.

Аммиа́к — NH3, сутегі нитриді, қалыпты жағдайда - түссіз, өткір иісті, ауадан екі еседей жеңіл, тұншықтырғыш газ. Өнеркәсіпте сутек пен азотты қосып, тікелей синтездеп, ал лабораторияда аммоний тұздарын сілтімен қосып қыздырып, аммиак алады. Аммиак суда жақсы еріп, аммоний гидроксидін, ал қышқылдармен реакцияға түсіп, аммоний тұздарын түзеді.
Өндірістік жағдайда аммиак азот пен сутектен каталитикалық синтездеу арқылы өндіріледі:
N 2 + 3H 2 → 2NH3 + Q.
Затты алу процесі 500 ° C температурада және 350 атм қысымда жүзеге асырылады. Катализатор қолданылады.Алдынан шыққан аммиак салқындату арқылы алынады. Реакцияға түспеген азот пен сутек синтезге оралады.
Зертханалық жағдайда аммиак негізінен аммоний хлориді мен сөндірілген әктен тұратын қоспаны әлсіз қыздыру арқылы алынады:
2NH 4 Cl + Ca (OH) 2 → CaCl 2 + 2NH 3 + 2H 2 O.
Кептіру үшін дайын қоспаны әк пен каустикалық сода қоспасы арқылы өткізеді. Құрғақ аммиакты ондағы металды натрийді ерітіп, кейіннен айдау арқылы алуға болады.
Бұл токсикант. Тұншықтырғыш және нейротропты әсер етуі мүмкін, ингаляциямен улану өкпе ісінуіне және жүйке жүйесінің зақымдалуына әкелуі мүмкін зат ретінде жіктеледі.
Қолдану көрсетімдері
– тыныс алуды қоздыру және науқасты естен тану жағдайынан шығару үшін
– жәндіктер шаққанда
– хирургиялық практикада С.И. Спасокукоцкий және И.Г.Кочергин әдісімен қолды жуу үшін
Ауадағы сутегі нитридінің мөлшеріне байланысты тамақ ауруы, тыныс алудың қиындауы, жөтел, көз ауруы, көру қабілеті төмендеуі мүмкін.
Қарсы көрсетілімдер
– препаратқа жоғары сезімталдық
– жергілікті қолданғанда: дерматиттер, дерматоздар
– тері жабындысы бүтіндігінің бұзылуы
– 3 жасқа дейінгі балаларға.

21. Метанол синтезінің физика химиялық негіздері. Процестің технологиялық параметрлері. Метанол медицинада қолданылуы.

Метанол, метил спирті, ағаш спирті, СН3ОН – иісі (этил спиртінің иісіне ұқсас) бар, түссіз сұйықтық;
•тығызд. 0,7924 г/см3 (20ӘС-та),
•балқу t – 97,9ӘС,
•қайнау t 64,5ӘС.
• Сумен (кез келген қатынаста), спиртпен, бензолмен, ацетонмен, т.б. органикалық еріткіштермен оңай араласады. Синтез-газдан катализдік
Метил спиртімен жұмыс істегенде, оның өте улы екенін үмытпау керек. Бірнеше грамынан адам сокыр болады, одан көбірек болса, уланып өледі;
Метанол синтезінің технологиялық көзқарасы бойынша және оны шикізаттың басқа да қатты түрлерінен алуға болатынына қарамастан, ең тиімді шикізаты – табиғи газ және мұнай өндірісінің газдары болып табылады.
Технологиялық бастапқы шикізат болатын газ - көмірсутектік газдың : табиғи газдың, ацителен өндірісінің синтез газының, кокс газының, сұйық көмірсутектердің (мұнай, мазут, жеңіл каталитикалық крекингтің) және қатты отындардың (көмір,сланец) конверсиясы (айналуы) нәтижесінде алынады.
• Метанол синтезі үшін бастапқы газды сутегі алу өндірісіндегі барлық шикізат қорынан алуға болады, мысалы аммиак синтезі және майларды гидрлеу процесстері.
СО+2Н2→СН3ОН
• Қысым. Техникалық есептеулерде көбіне тепе-теңдік константасы компоненттердің парциалды қысымдары арқылы беріледі.
• Метанол синтезі катализаторына қойылатын негізгі талаптар:жоғарғы активтілігі, селективтілігі (процесті метанол түзілу бағытына қарай бағыттауы), жұмыс барыс бірқалыптылығы, тепература өзгерістеріне тұрақтылығы және жоғары механикалық беріктік. Метанол синтезі катализаторлары екі топқа бөлінеді : мырыш-хромды және мыс құрамды (мырыш-мыс-алюминиилі және мырыш-мыс-хромды).
Қолдануы;Метанол өндірісте формальдегид, полимерлер, бояғыш заттар, фармацевтикалық препараттар алу үшін;
•Бояулар мен лактарды ерітетін еріткіш ретінде;
•Этил спиртін денатурациялануда қолданылады;
•Aнтифриз құрамына кіреді;
Медицинада; Ол криобиологияда криопротектор ретінде кеңінен қолданылатын іш жүргізетін және құрғататын агент ретінде қолданылады.Ол глициринде ерітілген түрінде болады.

22. Этил спиртін алудың өнеркәсіптік әдістері. Этанолдың медицинада қолданылуы

Этил спирті, этанол, С2Н5ОН – біратомды қаныққан-алифатты спирт, түссіз, күйдіргіш дәмі және өзіндік исі бар оңай қозғалатын сұйықтық; Этилды өнеркәсіпте алу үшін этиленді күкірт қышқылы арқылы немесе тікелей гидраттайды; зимаза ферментінің әсерімен а. ш. шикізаттарын (картоп, дәнді дақылдар, т.б.) ашытады және ағашты, т.б. өсімдіктерді гидролиздейді.
ЭТАНОЛ өнімдерді алу үшін бастапқы шикізат ретінде; мотор отыны, антифриз, т.б. түрінде кеңінен қолданылады. Өндірілетін Этилдың көп бөлігі спирттік сусындар жасау үшін жұмсалады. Этил спиртін алу тәсілдері:
1. Азық – түлік шикізатын (құрамында крахмал және қант бар заттар) ашыту-картоп, дәнді дақылдар, қант зауыттарының қалдықтары.Біріншіден, крахмал дисахарид – мальтоза түзіп, ашыту кезінде глюкозаға гидролизденеді.
2. Кейіннен ашыту арқылы ағаштың гидролизі:
С6Н12О6 → 2С2Н5ОН + 2СО2.
3. Целлюлоза-қағаз өндірісінің қалдықтары-сульфит сілтілерінен этанол алу) - сульфит спирті. (С6Н10О5)х + хН2О → хС6Н12О6.
4. Күкірт қышқылды гидратациямен этил спиртін алу.
5. Этиленді тікелей гидратациялайтын этил спиртін алу, яғни суды этиленге тікелей гетерогенді-каталитикалық қосу арқылы:
С2Н4 + Н2О ↔ С2Н5ОН.
Этанол медицинада өте кең қолданысқа ие: медициналық антисептикалық ерітінді - құрамында 95-96% (4-5% - су) концентрациясындағы этанол бар дәрі, әмбебап жергілікті антисептик және вазодилататор ретінде қолданылады.Дезинфекциялаушы және кептіруші ретінде;
- кептіру және тотығу қасиеттері операциялық өрісті өңдеу үшін немесе хирургтың қолын өңдеудің кейбір әдістерінде қолданылады;
- дәрілік заттарға арналған еріткіш, өсімдік шикізатынан тұнбалар, сығындылар және т. б дайындау үшін;
- дене қызуы кезінде салқындату үшін (ысқылау үшін);
- дәрі-дәрмек құралдарының тапшылығы жағдайындағы жалпы анестезия құрамдауышы;
- этанол-метанол және этиленгликоль сияқты кейбір улы спирттермен улануға қарсы дәрі.
23. Ацетилен өндірісі және оны қайта өңдеу. Оның химия өнеркәсібінде қолданылуы.
Ацетилен – алкиндер тобына жататын, түссіз газ болып табылады. Ацетилен өндірісінің қазіргі күнге дейінгі өз мәнін жоғалтпаған тәсілі ол кальций карбидінен алу. Ол төмендегі реакция арқылы жүзеге асырылады.
СaO + 3C = CaC2 + CO
CaC2 + 2H2O = C2H2 + Ca(OH)2
• Ацетиленді көмірсуларден алу өндірісі 20 ғасырдың соңғы ширегінде қалыптаса бастады. Метан және басқа парафиндерден жоғары температуралы пиролиз қатысында ацетилен алады:
2СН4 = С2Н2 + Н2
Ацетиленнің өнеркәсіптік қолданылуы. Егер бұрын ацетиленді негізінен автогендік пісіруге қолданса, қазіргі кезде оның 50%-нан артығын химиялық өнімдер өндіру үшін шикізат ретінде пайдаланады.
Ацетиленнен алынатын негізгі өнімдер мономерлер (хлорлы винил, винилацетат, акрилонитрил, винилацетилен, винил эфирлері) болып табылады. Олар пластикалық массалар, синтездік талшықтар және каучуктер өндіру үшін шикізат болады; көптеген оттекқұрамды өнімдерді (спирттер, күрделі эфирлер, қышқылдар, кетондар) алу үшін пайдаланатын ацетальдегид; еріткіш ретінде қолданылатын хлортуындылар (хлорэтилендер).
Осыдан аз – ақ бұрын ацетилен металл пісіру және кесу үшін жанғыш зат ретінде ғана пайдаланылатын. Қазір ол әр түрлі органикалық қосылыстарды синтездеу үшін көбірек қолданылады

24. ЖМҚ туралы жалпы мәліметтер. ЖМҚ классификациясы, қасиеттері, алу әдістері. Медицинада қолданылуы.

Жоғары молекулалы қосылыстар немесе полимерлер молекула құрамында өзара химиялық немесе координаттық байланыстармен қосылған жүздеген, мыңдаған атомдары бар және өздеріне ғана тән қасиеттермен ерекшеленетін заттар тобы.
Жоғары молекулалы қосылыстар көбіне молекулалары көп қайталанып отыратын мономерлер тізбегінен тұрады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы — полиэтилен, оның мономері — этилен. Жоғары молекулалы қосылыстар табиғи (ақуыздар, нуклеин қышқылдары, табиғи шайырлар), жасанды (табиғи полимерді химикалық реактивтермен әрекеттестіру кезінде алынатын), синтетикалық (полиэтилен, полипропилен, полистирол, полиамид, фенолды шайыр, т.б.) болып үш топқа бөлінеді. Табиғи жоғары молекулалы қосылыстар Биосинтез барысында тірі организм клеткаларында түзіледі. Синтетикалық жоғары молекулалы қосылыстар мономерлерді поликонденсациялау, полимерлеу арқылы алынады. Олардың тізбектері ашық, бірінен соң бірі түзу сызық бойымен орналасқан мономер бөліктерінен, тарамдалған немесе тор тәрізді Жоғары молекулалардан құралған (қ. Полимерлер). Жоғары молекулалы қосылыстар машина жасауда, құрылыста, ауыл шаруашылығында, электртехникада, медицинада, т.б. көптеген салаларда кеңінен қолданылады.[
Жоғары молекулалық қосылыстар молекула массасы бойынша – үлкен(молекулалық массасы 5000нан басталып ондаған миллиондарға дейін), кіші(молекулалық массасы 1000ға дейін ) және орташа(молекулалық массасы 1000-5000 аралығында) болып жіктеледі.
Полимерлердің пішіні- сызықтық, кеңістіктік, тармақты немсе торлы.
Табиғи полимерлерден целлюлоза мен табиғи каучуктың құрылымдары сызықты екенін білесіңдер, ал синтетикалық полимерлерден капрон, төменгі қысымда өндірілетін полиэтилен сызықты болады. Тармақты құрылымды полимерлерге: крахмал, полипропилен жатады. Жүн, резеңке мен фенолформаль-дегид полимерлерінің құрылымдары кеңістік болады. Полимерлердің физикалық қасиеттері полимерлену дәрежесі мен полимердің құрылымына тәуелді болады.
Негізгі тізбектің құрамы бойынша макромолекулалар гомотізбекті және гетеротізбекті болып екіге бөлінеді.
• Гомотізбекті полимерлердің негізгі құрамы бірдей атомдардан тұрады, қосымша тізбектің құрамы есепке алынбайды. Егер тізбек көміртек атомынан тұрса, ондай полимерлерді карботізбекті деп атайды. Мысалы, полиэтилен, полипропилен, поливинилацетат.
• Гетеротізбекті полимерлер тізбегінде көміртегіден басқа да металдардың атомдары (оттегі, күкірт, т.б.) кездеседі.
Полимерлердің спецификалық қасиеттері екі ерекшелікке негізделген:
• 1) байланыстың екі түрінін болуына – химиялық және молекулааралық;
• 2) буындардың ішкі айналуына байланысты тізбектердің иілгіштігі.
ЖМҚ алудың негізгі әдістері:
Поликонденсация деп қосымша заттар бөле жүретін төмен молекулалы қосылыстардан жоғары молекулалы қосылыстардың түзілу реакциясын айтады.
Полимеризация деп төмен молекулалы заттардың (мономерлердің) қосылып, жоғары молекулалы қосылыстарды түзу реакциясын атайды.
Полиэтилен — халық шаруашылығында және медицинада өте кең қолданылатын полимер. Ол жұқа пленка, су құбыры, химиялық және медициналық аппарат бөліктерін дайындауда, ауыл шаруашылығында көкөніс пен жеміс өсіру ісінде қолданылады.
Қазіргі уақытта хирургияда келесі әдістер үшін полимерлерден жасалған материалдар кеңінен қолданылады:
• жүрек-тамыр жүйесі элементтерінің зақымдануы;
• сүйек пен буын элементтерін ауыстыру;
• сіңірлерді, жұмсақ тіндерді протездеу;
• резекцияланған (бөлінген) терілерді қосу;
• терінің зақымдануы;
• тістің зақымдануы;
• хирургиялық тігістер жүргізуде
• көру және есту органдарының зақымдалуы кезінде.
Коллаген негізіндегі заттардан коллагенді пленкалар, губкалар, жіптер, түтікшелер алуға болады. Олар жараларды, күйіктерді, пульпиттерді емдейді, тамырларға, клапандарға, трахеяға, күйік немесе травматикалық этиологияның тері ақауларын жабу үшін, Сондай-ақ сіңіргіш материал ретінде және сүйек қабықтарын толтыру үшін гемостатикалық агент пен тампон ретінде қолданылады.
• Косметика саласында әжімдерді тарту үшін, бет терісі әсемдігін сақтау үшін қолданыс тапқан.
• Стомотологияда тіс протездерін жасауда акрилді шайырлар кеңінен қолданыс тапқан.

25. Пластикалық массалардың жіктелуі. Пластикалық массалар өндірісі.

Пластмассалар— құрамында бұйымдарды дайындау кезінде созылғыштық немесе жоғары иілгіштік, пайдалану барысында шыны тәріздес немесе кристалдық қалпын сақтайтын полимер бар материалдар. Пластмассалар шыны тәрізді немесе кристалды, диэлектрикалық қасиеті жоғары, атмосфера әсеріне тұрақты, механикалық жағынан берік болады.
Пластикалық массалар дегеніміз- табиғи және синтетикалық үлкен молекулалы қосылыстар негізінде жасалатын, жоғары температура мен қысым әсерінен әр түрлі пішінге келіп, суығаннан кейін оны сақтай алатын материалдар. Пластмассаларды температураға әсеріне қарай: термопластикалық және термореактивті деп бөледі.
Термопластикалық пластмассалар- сызықтық полимерлер, олар жеңіл балқиды, қайта балқыту арқылы әр түрлі пішімге келтіруге болады. Термопласты полимерлер қыздырғанда қасиеттері біртіндеп, баяу өзгереді және белгілі бір температураға жеткенде тұтқыраққыш күйге ауысады. Балқыған термопласты суытқан кезде полимер алғашқы қалпына келеді және де мұндай өзгерістердің нәтижесінде полимердің химиялық табиғаты өзгермейді, сондықтан бұл процесті бірнеше рет қайталауға болады. Термоплаты полимер болып полиэтилен, полистирол, поликапролактам сияқты полимерлер есептеледі.
Термореактивті пластмассалар- торлы құрылымды полимерлер. Жеке молекулалы тізбектері арасында берік байланыстары бар, қиын балқиды, қайта қалпына келмейді. Термореактивті полимерлерге қыздырып артынша суытқанда бастапқы қалпына келмейтін полимерлер жатады. Мұндай полимерлердің тізбегінде бос функционалды топрары болады немесе қанықпаған байланыстары болады, сондықтан олар қыздырғанда макромолекулалар арасында химиялық байланыстар пайда болады да, олар торланған құрылымды полимер түзеді. Мұндай полимерлерге фенолформальдегидті, мочевинальдегидті полимерлер жатады.
Өнеркәсіпте тығыздығы төмен полиэтилен (ТТПЭ) (920-930 кг/м3) құбырлы реакторда немесе автоклавта этиленді полимерлеу жолымен үздіксіз әдіспен алынады.
Қазіргі уақытта ТЖоғарыПЭ өндіру үшін екі негізгі әдіс — суспензиялық және газ фазалы қолданады.
Суспензиялық әдіс бойынша ТЖПЭ кешенді металл органикалық катализаторлардың қатысуымен органикалық еріткіштің (гексан, бензин және т.б.) ортасында алынады.

26. Химиялық талшықтар өндірісі. Талшықтардың медицинада қолданылуы.

Талшық–ұзын,жұқа және жіп секілді материал. Талшықтар майысқақ болғандықтан, оларды иірілген жіпке айналдырып, маталар жасауға болады.
Барлық талшық түрлері шығу тегіне байланысты екі топқа бөлінеді – табиғи және химиялық. Табиғи талшықтар шығу тегіне байланысты өсімдік тектес, жануар тектес, минералды болады. Талшықтар табиғи қосылыстарды өңдеу арқылы алынған жасанды және синтетикалық полимерлерді өңдеу арқылы алынған синтетикалық болып бөлінеді. Өсімдік текті табиғи талшықтарға целлюлозалық талшықтар – мақта, зығыр т.б. Ал жануар текті талшықтарға жүн және жібек жатады. Асбест талшығы табиғи минералдық талшық ретінде қолданылады.
Химиялық талшық, жасанды талшық — табиғи органикалық және синтездік полимерлерден алынатын талшықтар.
Медицина саласында полимерлік материалдардан медициналық аспаптар, арнаулы ыдыстар және дәрілік препараттарды ораушының түрлі көріністерін дайындауда қолданылады. Хирургияда жүректің қақпақтарын, стоматологиялық протездер мен көз хрустальдарын жасауда қолданылады.

27. Каучук пен резеңке өндірісі. Силиконды резинаның медицинада қолданылуы.

Каучук — эластикалық, су және электр өткізбеушілік қасиеттерімен сипатталатын табиғи немесе синтетикалық эластомерлер, оларды вулканизациялау арқылы резеңкелер мен эбониттер алуға болады.
Табиғи каучук көксағыз, таусағыз сияқты кейбір өсімдіктердің сүтті шырындарында болады. Табиғи каучукты, негізінен, Бразилияда өсетін гевея ағашынан алады. Каучук алу үшін өсімдіктің қабығын кертіп тіледі. Сол тіліктен ағатын сүтті шырынды (латексті) — каучуктың коллоидті ерітіндісін жинап алады. Сосын ерітіндіге электролитпен әсер етіп немесе қыздырып коагуляциялап (ірілендіріп) каучук жасайды. . Қазақстанда каучук өсімдіктері – көк сағыз және тау сағыз өседі.
Жасанды каучук алу мақсатымен 1826 ж. ағылшын физигі М.Фарадей каучуктың молекулалық құрылысын анықтады. Жасанды каучук, этил, метил спирті, мұнай, табиғи газ, бутадиен, стирол, изобутилин сияқты органикалық заттарды полимерлеу арқылы алады. Елімізде жасанды каучукты көбінесе дивинилден алынады. Дивинил торф, ағаш сияқты органикалық заттардан алынатын спирттерден өндіріледі. Техникада жасанда каучуктың мына түрлері жиі қолдланылады – хлоропенді каучук, натрий бутадиен каучугі, силиконды каучук.
Каучук — қатты зат. Молекулалық массасы 150000—300000 шамасында. Табиғи каучуктың макромолекулалары тізбекті құрылымды, оратылып түйіншектеліп жатады. Каучуктың аса маңызды қасиеті — оның майысқақтығы. Каучук суды, газды өткізбейді және электроқшаулағыш. Ол этил спиртінде аздап ериді, ал бензин мен хлороформ сияқты еріткіштерде әуелі ісініп, сосын ериді. Температура жоғарылағанда — каучук жұмсарып жабысқақ, ал температура төмендегенде — қатайып морт сынғыш болады. Ұзақ сақтағанда, каучук қатайып кетеді.
Резеңке – майға, әртүрлі агрессивті орталарға, үйкеліске берік, созылғыш изолятор, тербелісті тұту қабілеті күшті, беріктік шегі жоғары органикалық зат. Сондықтан резеңке басқа материалдармен салыстырғанда құндыматериал болып табылады. Каучукты вулканизациялап (вулкандап), яғни күкірт қосып қыздырып, резеңкеге айналдырады. Ол үшін каучукке күкірт пен толықтырғыштар (күйе мен бор сияқты) қосып, 130—140°С шамасында қыздырады. Күкірт атомдары каучуктың қос байланыстарының кейбіреулері бойынша қосылып, оның сызықтық молекулаларын бір-біріне "жөрмеп" байланыстырып, полимер кеңістіктік құрылымға ие болады. Кеңістіктік полимердің қасиеттері сызықтық полимерден өзгеше. Резеңке каучукпен салыстырғанда берік болады. Каучук бензинде біртіндеп ериді, ал резеңке бензинде ерімей, тек ісінеді. Каучукты вулканизациялағанда, оның массасының 2-3%-індей күкірт қосады.
• Резеңке оған түсірілген кішігірім салмақтан оңай деформацияланатын және өз пішішіне қайта келетін қабілеті бар
• Резеңке деформацияны білдіртпей, бірнеше рет 500-1000%-ке дейін созыла алады. Резеңкенің маңызды сипаттамасы ол оның қаттылығының аздығы
• Жоғары су және газ өткізгіштігі, көптеген агрессивті ортаның әрекетіне төзімділігі, электроизоляциялық қасиеті резеңкені көптеген бұйымдарды жасауға көмегін тигізеді.
• Резеңкенің беріктігі мен тозуға төзімділігін арттыру үшін оның құрамына беттік активті заттар және толықтырғыштар (күйе, кремний оксиді, титан оксиді, бор, барит, тальк) енгізіледі.
Медициналық силиконды резеңке қоспасы - пероксидтер мен олардың ыдырау өнімдері жоқ экологиялық таза материал. Каучук өзінің физикалық қасиеттерін сақтай отырып, улы емес және инертті.
Материалды денсаулық сақтау саласында қолдану ауқымы айтарлықтай үлкен - силикон түтіктері, катетерлер, қаптар, пробиркалар, препараттарға арналған тығындар, зондтар, медициналық сылақтарға арналған желім және т.б. Медициналық силиконды резеңке адам өмірін қамтамасыз ететін маңызды құрылғыларға (диализ, дренаж жүйелері, экстракорпоральды қан айналымы және т.б.) келгенде алмастырылмайды.
Медициналық силикон резеңке қоспасының артықшылықтары:
• жоғары температура жағдайлары (-60С-тан + 300С-қа дейінгі температура айырмашылығына төтеп береді, бұл өнімдерді пеште ыдыстарды пісіру кезінде пайдалануға мүмкіндік береді);
• пероксидті вулканизацияланған каучуктармен салыстырғанда жақсартылған физикалық-механикалық қасиеттері бар;
• химиялық төзімділік (силиконды тағамдық резеңке биологиялық ерітінділерге, тұз ерітінділеріне, қайнаған суға, спирттерге, фенолдарға, әлсіз қышқылдарға, сілтілерге, кейбір еріткіштерге төзімді);
• қалыпты күйде де, күшті қыздыру кезінде де улы заттардың бөлінуі болмайды;
• ұзақ қызмет ету мерзімі, тіпті қайнаған суда жиі зарарсыздандыру.

28. Антибиотиктер туралы жалпы мәліметтер. Жіктелуі, алынуы.

Антибиотиктер (гр. autі — қарсы және гр. bіos — тіршілік) — микроорганизмдердің өсуін, көбеюін тежейтін немесе тоқтататын микробтар, өсімдіктер мен жануарлар клеткасынан алынатын органикалық зат; микроағзалармен жоғары өсімдіктермен және жануарлармен микроағзаларды және ісік жасушаларының дамуын басатын және жоятын заттар.
​Антибиотиктер микробтар мен кейбір қатерлі ісікке әсер етіп, олардың дамуын тежейді немесе жойып жібереді. Антибиотиктердің пайда болуы микробтар дүниесінде кездесетін бір-біріне қарама-қарсылық әрекетіне негізделген.
Антибиотиктер туралы ғылымның негізін қалап, алғаш көгерткіш саңырауқұлақтан пенициллин алған (1929) ағылшын ғалымы А.Флеминг болды.
Антибиотиктер – микроорганизмдердің тіршілігін тежейтін немесе оларды
жойып жіберетін қабілеті бар әр түрлі организмдер: саңырауқұлақтар,
бактериялар, актиномицеттер, жануарлар мен өсімдіктер түзетін заттар.
Антибиотиктер микробтар дүниесіндегі олардың бір тобының екінші бір тобына қарама – қарсылық әрекетіне негізделген. Микробтар өз тобынан өзге топтарға қарсы болғанымен, өз тобындыларға зиянсыз заттар бөліп шығарады. Әрбір антибиотик тек ауру қоздырғыш микроорганизмдердің белгілі бір тобына ғана жойқын әсер етеді.
Шығу тегі бойынша антибиотиктердің жіктелуі:
• табиғи ( өсімдіктер мен жануарлар тіндерінен пайда болады)
• жартылай синтетикалық ( табиғи молекула модификациясы арқылы алады)
• синтетикалық (жасанды түрде өндіріледі)
Әсер ету бағыты бойынша антибиотиктердің жіктелуі:
• антибактериальды (ішек және нейрохирургиялық инфекция, тыныс және зәр шығару жолдарының инфекциялары кезінде, эндокардит, менингит)
• саңырауқұлаққа қарсы (тері инфекциялары, ауыз және жұтқыншақинфекциялары, микоз)
• ісікке қарсы ( онкологиялық аурулар мен қатесіз ісіктер үшін қолданылады)
Уақыт өте микроорганизмдер антибиотиктер әсеріне тұрақты болады, оны резистенттілік деп атады. резистенттілік туындау механизмі - генетикалық мутация. резистенттілік себептері:
• шектен тыс антибиотиктерді пайдалану
• кейбір елдерде антибиотиктерді рецептсіз сату
• антибиотиктерді малдың тағамына және жуғыш заттарға қосу.

29. Амин қышқылдарының өндірісі. Амин қышқылдардың жіктелуі және олардың негізгі қасиеттері. Олардың медицинада қолданылуы.

Амин қышқылдары деп карбон қышқылының молекуласындағы көмірсутегідегі сутегінің орнын амин тобы басқан органикалық қолылыстарды айтады. Аминқышқылдардың физиологиялық маңызы зор. Өйткені олардың қалдықтарынан ақуыздар құрылады және олар ферменттер, витаминдер, гормондар түзіледі.
Амин қышқылын химиялық синтез арқылы немесе белокты гидролизаттардан экстракциялау арқылы алады. Амин қышқылдарын өндіру әдістері 4ке бөлнеді: Белокты шикізат гидролизі, химиялық синтез, микробиологиялық синтез, биотранформация.
Амин қышқылдары құрылысы бойынша үшке бөлінеді: ациклді, карбоциклді, гетероциклді.
Аминқышқылдар медицинада қолданылады. Адам қатты әлсірегенде аминқышқылдарын дәрі ретінде тағайындайды. Аминқышқышқылдарының біразын жеке ауруларды емдеу үшін қолданылады. Мысалы, метионин мен гистинді бауырдың ауруларын емдеуге, глутамин қышқылын жеке ауруларын емдеуге, цистейнді жүйке шаршағанда және адамның ойлау қабілетін аарттыру үшін қолданылады.

30. Биотехнология. Кезеңдері, тарихы. Биотехнология дәрілік препараттар өндірісінде

Биотехнология өзінің негізгі түрінде мыңдаған жылдар бойы өмір сүріп келеді, адамдар алғаш ашытудың табиғи процесін қолдана отырып, нан, сыра және шарап өндіруді үйренген дәуірден басталады. Ғасырлар бойы биотехнологияның принциптері ауылшаруашылығымен шектелді, мысалы, жақсы дақылдарды жинау және ең жақсы тұқымдарды пайдалану арқылы өнімділікті жақсарту, мал өсіру.
Биотехнология далалық 19 тез дами бастады ші , микроорганизмдер ашумен, ғасырдың Грегор Мендель ның генетика зерттеу, және ашыту және осындай Пастер және Lister ретінде саласындағы алыптармен микробты процестерге жаңашыл жұмыс. Ерте 20 -шы ғасырдың биотехнологиялық 1940 жылы кең ауқымды өндіріс барды пенициллинді Alexander Fleming, ірі ашу әкелді.
Биотехнология 1950 жылдардан бастап жасушалардың қызметі мен молекулалық биологияны соғыстан кейінгі кезеңде жақсы түсінуге ықпал етті. Содан бері әр онжылдықта биотехнологияда үлкен жетістіктер болды. Оларға 50-ші жылдары ДНҚ-ның 3D құрылымын ашу кіреді; инсулин синтезі және 60-жылдары қызылша, паротит және қызамыққа қарсы вакциналар жасау; 70-жылдардағы ДНҚ зерттеулеріндегі ауқымды қадамдар; 80-ші жылдары қатерлі ісік және В гепатиті сияқты ауруларды емдеуге арналған алғашқы биотехникалық препараттар мен вакциналар жасау; көптеген гендердің идентификациясы және 90-шы жылдардағы склероз бен муковисцидозды басқарудың онжылдықтағы жаңа емдеу әдістері; және 90-шы жылдары адам геномының реттілігінің аяқталуы, бұл бүкіл әлем ғалымдарының қатерлі ісік, жүрек ауруы және Альцгеймер сияқты генетикалық шығу тегі бар аурулардың жаңа емдеу әдістерін зерттеуге мүмкіндік берді.
Биотехнология – белгілі бір технологиялық мәселелерді шешу үшін тірі организмдерді немесе олардың зат алмасу өнімдерін пайдалану мүмкіндігін зерттейтін ғылым.
Биотехнологияның көмегімен адамның белгілі бір қажеттіліктері қанағаттандырылады, мысалы: дәрілік заттарды жасау, өсімдіктер мен жануарлардың жаңа түрлерін өзгерту немесе жасау, бұл тағам өнімдерінің сапасын арттырады.
Медициналық биотехнология екі үлкен топқа бөлінеді:
Диагностикалық, олар өз кезегінде: химиялық (диагностикалық заттар мен зат алмасу көрсеткіштерін анықтау); физикалық (дененің физикалық өрістерін анықтау);
Дәрілік. Медициналық биотехнология биологиялық объектілер немесе медициналық заттар жасалатын осындай өндірістік процестерді қамтиды. Бұл ферменттер, витаминдер, антибиотиктер, жеке микробтық полисахаридтер, олар тәуелсіз агенттер ретінде немесе әртүрлі дәрілік формаларды, амин қышқылдарын жасауда көмекші заттар ретінде пайдаланылуы мүмкін.