Кіші және Орта жүздер аумағында барлық билік институттарын реформалау

Жарғы бойынша 50-70 үй бір ауыл, 10-12 ауыл бір болыс, 15-20 болыс бір округ. Ауылды 
үш жылға сайланатын старшын, ал болысты болыс басқаруға тиіс болды патша үкіметі 
XVIII ғасырдың аяқ шеніне қарай Кіші жүзде хандық өкіметті жоюға кірісті . Игельстром 
реформасы Кіші жүзді басқарудың 1786 жылғы Екатирина ІІ қуаттаған жобосы.
1775 жылғы реформаға сәйкес О.А.Игельстром далалық жерлерді жалпы империялық 
негізде басқару мақсатында Кіші жүзде хандық басқару жүйесін жоюды көздеген жоба 
ұсынды. Бұл жоба бойынша негізгі билік шекаралық комиссияның орнын басатын 
шекаралық сотқа берілуі тиіс болды.
Оның құрамына патша шенеуніктері мен басқа да жергілікті қауым өкілдері кірді. 
Орынбор губернатор басқару кеңсесінің бақылауында болатын жаңа әкімшілік органдар – 
расправалар құрудағы Ресей үкіметінің мақсаты ең алдымен сұлтандарды басқару ісінен 
шеттету болатын. Расправаларды алғаш құрған кезде көптеген беделді старшындар оның 
құрамына енуден бас тартты. Сондықтан патша әкімшілігі енді «бас старшын» деген атақ 
енгізілді. Дегенмен расправалардың Кіші жүзді басқару ісіне араласуына сұлтандар 
қарсылық білдірді.
Ресей үкіметінің Кіші жүзде расправалар құру жолымен хандық билікті жою жөнінде 
шаралары болмады. Игельстром реформасының сәтсіздікке ұшырауының басты себебінің 
– дәстүрлі басқару түрін жоюдың алғы шарты қалыптасуында болатын. Расправаларының 
басқару ісіне араласуына Кіші және Орта жүздердегі ықпалды сұлтандар қарсы шықты, 
олар Кіші жүздегі хандық билікті қалпына келтіруге ұмты
Бұл жоба бойынша негізгі билік шекаралық комиссияның орнын басатын шекаралық 
сотқа берілуі тиіс болды. Оның құрамына патша шенеуніктері мен басқа да жергілікті 
қауым өкілдері кірді. Орынбор губернатор басқару кеңсесінің бақылауында болатын жаңа 
әкімшілік органдар – расправалар құрудағы Ресей үкіметінің мақсаты ең алдымен 
сұлтандарды басқару ісінен шеттету болатын.
Расправаларды алғаш құрған кезде көптеген беделді старшындар оның құрамына енуден 
бас тартты. Сондықтан патша әкімшілігі енді «бас старшын» деген атақ енгізілді. 
Дегенмен расправалардың Кіші жүзді басқару ісіне араласуына сұлтандар қарсылық 
білдірді. Ресей үкіметінің Кіші жүзде расправалар құру жолымен хандық билікті жою 
жөнінде шаралары болмады.
Игельстром реформасының сәтсіздікке ұшырауының басты себебінің – дәстүрлі басқару 
түрін жоюдың алғы шарты қалыптасуында болатын. Расправаларының басқару ісіне 
араласуына Кіші және Орта жүздердегі ықпалды сұлтандар қарсы шықты, олар Кіші 
жүздегі хандық билікті қалпына келтіруге ұмтылды.
1789 жылғы Француз революциясынан шошынған патша үкіметі И.р. туғызған 
наразылықтардың монархиялық басқару негізін шайқалтуы ықтималдығын ойлап, И.р – н 
аяғына жеткізуден бас тартты.
Бірақ ол 1824 жылы ғана жүзеге асырылды. Сол кездегі Кіші жүзді билеген беделді 
хандардың бірі Шерғазы Айшуақұлы болатын. Шерғазы Айшуақұлы – Кіші жүздің ханы 
(1812-24). Айлакер мәмлегерлік қабілетімен ерекшеленген.
1812 ж. І Александр патшаның шарлығымен Кіші жүз екіге бөлінді: Кіші орда да Бөкей, 
Жайықтың сол жағасынан шығысқа қарай өңірде Ш. Хан болып жарияланды. Оның хан 
болған кезеңі – Кіші жүзде саяси қайшылықтардың ең шиеленіскен заманы.
Орта жүздегі хан билігінің жойылуы Кіші жүзде тап осылай әрекет жасауды әлдеқайда 
жеңілдетті. Бұл кезде Кіші жүз сұлтандарының арасындағы алауыздық әліде тоқтаған жоқ 
еді Хан билігі әлсіреп, қол астындағы халық арасында беделінен айрылып тынған 

болатын.
1822 жылы Орынбор өлкесінің губернаторы П.К. Эссен Ресей астанасына «Орынбор 
қырғыздары жөніндегі жарғының» жобасын жөнелтті. Бұл кезде Кіші жүзде Шерғазы әлі 
де хан болып тұрған еді. Қазақтардың шекара шебіне және Орынбор өлкесінің ішкі 
округтарына шабуыл жасау жиі-жиі қайталанумен болды.
Орынбор өлкесінің бастығы ұсынған жобаны толықтыра түсу үшін Азия комитетіне 
қайтадан жіберілді жарғының түпкілікті жобасын Ресей патшасы І Александр 1824 жылы 
көктемде біржолата бекітті. Шерғазы хан Орынборға шақыртып алынды. Оған 
ғұмырының ақырына дейін ай сайын жалақы төленіп тұратын болды. Сөйтіп Кіші жүздегі 
хан билігіде жойылды. Бұл реформа бойынша Кіші жүз аумағы Жайықтың сырт 
жағындағы үш округқа бөлінді.
1828 жылы ондағы әкімшілік бірліктерінің аттары өзгертіліп, Батыс, Орта және Шығыс 
округтары деп аталынды. Кіші жүздегі өкімет билігі Орынбор генералгубернаторлығына 
тікелей бағынатын басқарушы сұлтандардың қолына көшті. Басқарушы-сұлтандарға 
казактардың жасақтарыда бағындырылды. Осындай жасақтардың әрқайсысында 100-ден 
200-ге дейін адам болды.
Басқарушы -сұлтандар казак станцияларында және шекара шебіндегі бекіністерде тұратын 
болып белгіленді. Мұның өзі олардың патша үкіметіне тәуелді болуын күшейте түсті. 
Басқарушы-сұлтандардың атқаратын негізгі қызметі өздеріне қарайтын халықты «тәртіп 
сақтайтын және патша үкіметіне әрқашан адал әрі айтқанын екі етпейтін бағыныста» 
болатындай етіп ұстау еді. Кіші жүздегі ауыл старшындарынан бастап, басқарушы 
сұлтандарға дейінгі барлық лауазымды тұлғаларды Орынбор губернаторының өзі 
тағайындайтын болды. Сайлау жүйесі жойылды.
Ресей өзінің саясатын ел басқару саласын өзгету арқылы жүзеге асырумен болды және де 
ол өте сәтті жүргізіліп жатты. Қазақтар арасындағы ауыз бірліктің жоқтығы қолындағы 
бостандықты жоғалтудың басты себебі болды. Ресей отарлау саясатын одан әрі күшету 
масатында Кіші жүзді басқарудың дистанциялық (бекінісаралық) жүйесі енгізілді.
Бұл шекара маңындағы қазақтарды басқаруға бағытталған шара. Жайық қазақтарын 
басқару ісіндегі дистанциялық жүйе тәжірибесіне (1824-31) сүйенген патша үкіметі бұл 
шараны Кіші жүзге 1831 жылы енгізді. Негізгі мақсаты қазақ даласындағы казак-
орыстардың қолына көшіру, қазақтар арасында тәртіпсіздікті болдырмау, ауылдардағы 
жағдайды шекара комиссиясына жедел жеткізу болды.
1831- 68 жыл арасында Кіші жүз даласында шекара маңыннан 31 дистанция ашылған. 
Олар реттік номермен белгіленіп, әрбір дистанция ауылдарға бөлінді. Дистанцияларға 
400-1500 шаңырақ кірген. Мысалы 33 дистанцияда – 324 шаңырақ, 49 дистанцияда – 1547 
шаңырақ болған. Олар рулық туыстықжағынан ғана емес, жер жағдайына қарай құрылған 
жүйе. Дистанциялық жүйе патша үкіметіне қазақ жеріне біртіндеп енуге, бекіністер 
салуға, казак-орыстарды осында орналастыруға және қазақ даласын отарлауға қолайлы 
жағдай туғызды.
«Орынбор қырғыздары (қазақтары.- авт.) туралы жарғының» кемшілік тұстары көп еді. 
Сондықтан оның орнына 1844 жылы «Орынбор қырғыздары туралы ереже» шықты. Ендігі 
жерде Орынбор әкімшілігіне қарайтын қазақтар тұратын жерлер Ресей империясының бір 
бөлігі деп жарияланды. Кіші жүзге жалпы басшылық жасауды Орынбор шекара 
комиссиясы жүргізді.

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: