28
«Молодой учёный» . № 1.2 (60.2) . Январь, 2014 г.
Сельское хозяйство
тастайлығының орта-ша көрсеткіштерінің деректері
төмендегі кестеде көрсетілген.
Орташа p
ср
мен W
ср
-ның мәндері өзара аналитикалық
байланыстар арқылы анықта-лынды. Бұл байланыстар
төмендегі өрнектер арқылы компьютерде есептелінді:
,
W
b
a
p
⋅
+
=
(4)
(
)
,
exp
W
b
a
p
⋅
+
=
(5)
W
b
a
p
⋅
+
=
1
(6)
Өрнек байланыстығы арқылы топырақтың
ылғалдылығы мен кесектер қаттылы-ғының (5) өрнегі
арқылы ортақ мәнінің корреляция еселеуіші (-0,99062),
детерминация еселеуіші (98,13), Фишер критериясы
(F – қатынасы 473,02704) бойынша басқа өрнек-тердегі
шамаға қарағанда ең үлкені екендігін байқаймыз (2-
кесте). Ал қалыпты қатесі 0,0964012 тең болғандығы осы
есептеулердегі жеткілікті төмендігін көрсетеді. Есептелін-
ген p
ср
деректеріндегі W
ср
мәні (5) өрнегіндегі берілген-
дерге қарасты ауытқуы -8,1-ден +7,8 %, ал тиісінше (4)
өрнегінде -46,2-ден +59,9 % және (6) өрнегінде -94,1-ден
+21,7 % әлдеқайда аз екендігі байқалады.
(5) өрнегіндегі p
ср
мен W
ср
-ның нақты түрінің байла-
нысы
(
)
ÌÏà
W
p
,
111
,
0
828
,
2
exp
⋅
−
=
МПа
(7)
1,б-суретіндегі құрастырылған экспоненталық
қисықты келісімді үш бөлекке: W=8 % дейінгіні бірінші,
8-ден 16 %-ға дейінгі аралық екінші, 16 %-дан жоғарыны
үшінші деп қарастырдық. Бұл үш деңгейді топырақ
ылғалдылығына қарай құрғақ, жартылай құрғақ және
ылғалды деп белгілеп бөлеміз. Құрғақ жердегі топырақ
кесектері мен тоң кесектері жеткілікті тастай және
оны майдалау үшін техникалық құрылғылардың жұмыс
құралдары қаттырақ әсер етуді қажет етеді. Ал, керісінше
үшінші жағдайда топырақ ылғалды болғанда, мұнда жұмыс
пышақтары мен соққылардың әсер ету жылдамдығын
төменірек қажет ететіндігі анықталды.
Топырақ кесектерінің майдалануы. Топырақ
тоң кесектерінің майдалануы тастай кесектерді
майдалағаннан кейінгі алынған түрі Ф
20
мен қабылданып
бөлінген 20 мм-ден төмен өлшемдерінің көрсеткіштері
есепке алынды. Тоңкесектің майдалануын анықтау үшін
қажетті ылғалдылықтағы топырақ кесегінің үстінгі кедер-
гісі алынды. Содан кейін шашылған майдаланған тоңкесек
бөлшектерінің массасы пайыздық мазмұнда есептелінді.
Зертханалық құрылғы (2-сурет) бағыттауыш труба
13 арқылы, қозғалмайтын балкі-ге 2 бекітілген аста-
удан 6 және тензобалкиден 5 құралған. Тензобалкінің 5
деформациясын белгілеп отыру үшін тензоқұрылғылар
жинақталған: тензоусилитель 9 «Топаз», свето-лучевой
12 осциллограф Н-700 және оған қоректендіргіш блоктар
10, 11 орнатылған. Бағыттағыш трубада 13 тесілген
тесіктер бар, олар тензоблоктан Н
i
= 190, 450, 603, 793,
1251, 1807, 2470, 3233, және 4060 мм арақашықтық биік-
1-сурет.
Топырақ тоңкесегінің қаттылығын анықтауға арналған құрылғы сұлбасы.
Б — әртүрлі топырақ ылғалдылығындағы тоңкесек қаттылығы
29
“Young Scientist” . #1.2 (60.2) . January 2014
Agriculture
тікте жасалған. Жоғарыдан тасталған тоңкесек тиісінше
2; 3; 3,5; 4; 5; 6; 7; 8; және 9 м/с жылдамдықпен тен-
зоблокке соғады. Тоңкесектің майдаланған бөлшектері
сеткалы классификатордан өтеді. Ал, түс-пей қалған
дөңгелек тесікті електің үстіндегі топырақ бөлшектері
(100, 50, 20,1 мм) өлше-ніп, тиісінше әр фракциялар
есептеліп пайыздық қатынастары анықталады.
Екітіректі тензоблоктың деформациясы осциллограм-
мамен анықталып P түрінде У μ
у
масштабына көбейтілу
күші төмендегіше анықталды:
P = μ
у
∙У, Н.
(8)
Тензоблоктың ұзындығы l=600 мм; алтықырлы партук
қырының биіктігі 17 мм; жазылған масштабы μ
у
=121,5
Н/мм
1-кесте.
Топырақ тоң кесегінің қаттылығының, тиісінше ылғалдылығының көрсеткіші
Анықталу
саны
Тоңкесек қаттылығы, МПа
Тиісінше топырақ ылғалдылығы, %
P
1
P
ср
W
1
W
ср
23
1,02...1,95
1,305
21,1...25,6
24,0
15
3,033
3,445
9,6...17,8
12,993
13
7,037...7,95
7,312
1,8...11,6
6,869
8
8,42...8,98
8,658
1,6...7,9
5,913
7
10,13...10,95
10,409
1,4...6,7
4,929
7
11,041...11,13
11,102
1,3...5,6
4,543
2-кесте.
Орташа
ñð
p
мен
ñð
W
-ның мәндерін жоғарыдағы (3.4), (3.5) және (3.6) өрнектерін пайдаланып
анықтаған көрсеткіші
Көрсеткіштері
p = f (W)
(4) өрнегі
(5) өрнегі
(6) өрнегі
a еселеуіші
11,5957
2,82801
0,102204
b еселеуіші
- 0,504959
- 0,110721
0,0327076
Корреляция еселеуіші
- 0,917328
- 0,99062
0,974335
Детерминация еселеуіші, %
84,15
98,13
94,93
F — қатынасы (Фишер критериясы)
47,778736
473,02704
168,61266
Қалыпты қате
1,38336
0,0964012
0,0476978
2-сурет.
Зертханалық құрылғы схемасы
(1-жасанды кесек, 2-қозғалмайтын балкі, 3-електі өткізгіш жіктеуі, 4-таразы, 5-вентке тірелген тензобалкіден,
8-кабель, 9-тензоусилитель, 10, 11 — тензоусилитель мен осциллографтың қоректендіру блогнан,
12-осциллограф Н-700, 13-бағыттағыш трубадан).
30
«Молодой учёный» . № 1.2 (60.2) . Январь, 2014 г.
Сельское хозяйство
Тензоблоктың соққысынан кейінгі майдаланған кесек
бөлшектерін әртүрлі сеткілерден 3 өткізіп, таразы 4
арқылы өлшенілді.
Орташа өлшемдегі майдаланған кесектер бөлігі өрнек
арқылы есептелінді:
(9)
Мұндағы:
Ф
1
, Ф
2
, Ф
3
, Ф
4
— тиісінше 1 мм аз, 1...19, 20...49 және
50 мм жоғары майдаланған кесектер қоспасының саны;
d
1
,
d
2
, d
3
, d
4
— алынған фракциялардың орташа
өлшемі. Мысалы бірінші фракция 0,5 мм деп алынды
(бұның өлшемі 0-ден 1 мм-ге дейінгі бөлшектер қоспасы
сол сияқты басқалары да).
Топырақтың абсолюттік ылғалдылығы W майдала-
натын кесектерге Ф
20
айтарлық-тай әсер етеді. Кесекке
соғатын соққы жылдамдығы шамамен жұмыс құрылғы
соққысының v = 6...9 м/с Ф
20
ның өсуіндегі W>14 %
жағдайымен сипаттауға болады. Әріқарай W<14 %
жағдайында кесектердің 20 мм төмен бөлшектерінің
пайызы азаятындығын байқаймыз.
Соққы жылдамдығының азаюы v = 4...5 м/с тиісінше
кесек ылғалдылығы 9...19 % болып, Ф
20
-ның шығуы
үлкенірек болады. Бұндағы v<3,5 м/с құрамдағы
Ф
20
-ның 60 % аз болатындығы байқалады. Кішкентай
кесек бөлшектерінің 20 мм төмен болуы кесек ылғал-
дылығының жоғары болуы (W =13...19 %) себепшi
болып, соққы жылдамдығының аз болуымен-ақ майдалай
алатындығын көрсетеді.
Егістік жер бетін өңдеудегі агротехникалық талап де-
ректеріндегі бұл байланыс топырақтың кесектерінің 2/3
фракциялық құрамы 20 мм кем өлшемде болатындығы
қызықтырады. Ең кіші жылдамдықпен әртүрлі
жылдамдықта кесектерді майдалау құры-лымы графикте
көрсетілген (3-сурет).
Ол тәжірибе деректерінің нүктесі арқылы құрылды.
Графиктегі қисық көрініс:
ñ
ì
W
e
b
a
/
,
min
=
ν
м/с
(10)
Мұндағы: а, b — еселеуіштер, тиісінше 2,321 және
0,414 тең мәндері.
Қорытынды
Топырақты тұқым себер алдында өңдеуде техникалық
құралдарды функционал-дау шарттарының басты
көрсеткiші болып топырақ тоңкесегінің ылғалдылық
мөлшерiн айтады. ТҚ жұмысы жағдайындағы
топырақ құрылымының «піскен» кезі оның абсолют-
тік ылғалдылығы 18...22
% аралығындағы кезеңді
жатқызамыз. Тұқым себер алдындағы бұндай ылғалдылық
шамасы үш-төрт тәулікке созылады. Қоршаған ортаның
жоғарғы ыстық температурасы мен аңызық соққан жел
топырақ бөлшектерінің тоңкесектерін тез кептіріп, оның
қаттылығын жоғарылатады.
Әдебиет:
1. Алшынбай С.М. Механизация предпосевной обработки почвы орошаемой зоны Юга Казахстана: Автореферат
док. дисс. — Алматы, 2003. — 51 с.
2. Технические указания по проектированию и производству планировки орошаемых земель. СМХ СССР. — М.,
1963.
3. Алшынбай М.Р. Сборник научных статьей по механизации сельского хозяйства. — Алматы, 1999.
3-сурет.
Тоңкесек Ф
20
майдалануы (60 %-ды құрайтын көлемі 20 мм төмен бөлшектер)
31
“Young Scientist” . #1.2 (60.2) . January 2014
Agriculture
Перспективные образцы ячменя и овса для возделывания
на засоленных почвах Кызылординской области
Тохетова Лаура Ануаровна, доктор сельскохозяйственных наук, доцент¹;
Ержанова Эльмира Алтайкызы, магистр сельскохозяйственных наук²
¹ТОО «Казахский НИИ рисоводства им. И. Жахаева»
²Кызылординский Государственный университет им. Коркыт Ата
(г. Кызылорда, Казахстан)
В
настоящее время с активным развитием животновод-
ства и перерабатывающей промышленности Казахс-
тана резко повысился спрос на зерно ячменя и овса. Хо-
рошая кормовая база является самым важным условием
для дальнейшего подъема животноводства, его роста и
продуктивности, где важное значение имеют зернофу-
ражные культуры как источник концентрированных и
грубых кормов (зерно, солома, мякина). В этой связи, ин-
тенсификация селекционно-семеноводческой работы по
зернофуражным культурам в Казахстане позволит обес-
печить кормовыми ресурсами программу развития жи-
вотноводства, удешевить и ускорить поступление качест-
венного семенного материала в крестьянские хозяйства,
увеличить долю казахстанского содержания в рынке семян
по пивоваренному и пищевому направлению. Потенци-
альными потребителями научно-технического результата
выступят кормоперерабатывающие заводы, животновод-
ческие фермы, птицефабрики. В связи с этим, сортоиспы-
тание сортов ячменя и овса отечественной и зарубежной
селекции на засоленных почвах Приаралья с широким ис-
пользованием приемов и методов экологической селекции
позволит определить наиболее пригодные в экологиче-
ском отношении сорта зернофуражных культур для воз-
делывания в регионе Приаралья, конкурентоспособных
по продуктивности, качеству зерна, адаптивности к стрес-
совым факторам среды. Выявление наиболее пригодных в
экологическом отношении сортов зернофуражных культур
для возделывания в регионе Приаралья и дальнейшее их
районирование позволят обеспечить животноводство об-
ласти достаточным количеством высокобелковых кормов,
и будут служить ценным исходным материалом для пра-
ктической селекции на соле-, засухоустойчивость.
Материал, методы и условия проведения исследо-
ваний. Объектом исследований являются 60 образцов яч-
меня и 20 номеров овса отечественной и зарубежной се-
лекции. Фенологические наблюдения и биометрический
анализ, согласно методики ВИР,1984. Статистическая
обработка урожайных данных по Б. А. Доспехову, 1985.
Размер делянок 5 м², в трехкратной повторности, разме-
щение — рендомизированное. Стандарт — райониро-
ванный сорт ячменя Асем и овса Казахстанский 70. Поде-
ляночная уборка образцов проводилась вручную, обмолот
на сноповой молотилке и определение урожайности ве-
совым методом.
Климат Кызылординской области резкоконтинен-
тальный, жаркое сухое лето и холодная, с неустойчивым
снежным покровом зима. Средняя годовая темпера-
тура воздуха 9,8
0
С. Климат области очень засушливый.
Средняя годовая сумма осадков — 129 мм. В отдельные
сухие годы их может выпасть всего 40–70 мм. Почва опыт-
ного участка — лугово-болотная, типичная для рисовых
севооборотов области. Отличается низким содержанием
гумуса до 1 % и довольно высоким значением плотного
остатка — 0,7 %. Засоление хлоридно-сульфатное. Грун-
товые воды на глубине 1–2 м, минерализация грунтовой
воды от 2 до 5 г/л, оросительной воды — 1,6–2,5 г/л.
Место проведения исследований — экспериментальный
участок ТОО «Казахский НИИ рисоводства им. И. Жа-
хаева», ОХ «Караултюбинское». Агротехника общепри-
нятая для данной зоны: предшественник — рисовище;
обработка почвы — зяблевая отвальная вспашка на глу-
бину 22–24 см; ранневесеннее дискование БДТ-7,0, вы-
равнивание поверхности чека длиннобазовым планиров-
щиком, каткование кольчатыми катками ЗКК-6. Внесение
удобрений перед посевом в дозе N
90
P
60
.
результаты исследований. Многолетние исследо-
вания показали, что у сортов ячменя с длинным периодом
вегетации (более 82 дней) в условиях Казахстанского
Приаралья начало цветения совпадает с наступлением
летней атмосферной засухи, вследствие чего колосья
таких сортов остаются в обвертке листа и высыхают, не
до конца завязывая зерно. Особый интерес представ-
ляют скороспелые генотипы, которые оптимально ис-
пользуя запасы естественной влаги почвы после риса,
успевают нормально завершить налив зерна до наступ-
ления летней засухи. По длине вегетационного периода
номера изучаемого сортимента ячменя распределились
следующим образом: скороспелая группа — 26 образцов
или 43 %; среднеспелая — 30 или 50 %; среднепоздняя —
4 или 7 %. Скороспелые образцы отсутствуют из набора
НПЦЗХ им. А.И.Бараева и зарубежной селекции. В раз-
резе скороспелых и среднеспелых образцов выделены ге-
нотипы с более удлиненным периодом «кущение-труб-
кование», в сравнении со стандартом Асем на 4–6 дней:
4332Н; 339А (НПЦЗХ им. А.И.Бараева), 13/84–4;
30/05–3;49/99–18 (КазНИИЗР), Медикум 104 (Кар-
НИИСХ); Инкар; 9/95–26К; 27/83–14L (КазНИИР им.
И.Жахаева) (таблица 1).
По продолжительности вегетационного периода
образцы овса отнесены к среднеспелой и среднепоздней
группе. Не выявлены генотипы с коротким периодом
вегетации до 75 дней (таблица 2). Отличились номера
32
«Молодой учёный» . № 1.2 (60.2) . Январь, 2014 г.
Сельское хозяйство
3/98–12, Аламан, 1620–86–1, 1620–1 (КазНИИЗР) и
69/03–1 (НПЦЗХ им.А.И. Бараева), которые созревали
на 5–7 дней раньше, чем стандарт Казахстанский 70 (85
дней).
Однако в условиях засоленных почв Приаралья, по-
мимо скороспелости, в формировании потенциала общей
адаптации сорта решающая роль принадлежит начальным
этапам онтогенеза, где наиболее информативными при-
знаками являются высокая полевая всхожесть и интен-
сивность начального роста. Генотипы, обладающие этим
признаком в начальной фазе вегетации, очень быстро и
интенсивно отрастают, затеняя поверхность почвы от
прямого попадания солнечных лучей, тем самым, пре-
пятствуя поднятию солей на поверхность почвы из низ-
лежащих слоев вследствие высокого испарения. Так,
среди 26 скороспелых генотипов ячменя с полевой всхо-
жестью от 75 % и выше отличились около 15 образцов,
из которых 7 генотипов обладали быстрыми темпами
роста в начальных фазах развития: 4332Н (НПЦЗХ им.
А.И.Бараева), 30/05–3; 49/99–18 (КазНИИЗР), Ме-
дикум 104 (КарНИИСХ); Инкар; Сыр Аруы; (КазНИИР
им. И.Жахаева); 55–158–81 (Карабалыкская СХОС). В
разрезе 14 среднеспелых образцов овса с полевой всхо-
жестью от 80 % и выше отличилось десять генотипов, из
которых 3/98–12; 1620–86–1; 1620–86, 1417Н2 обла-
дали также быстрыми темпами роста в начальных фазах
развития.
Для регулирования густоты стояния растений большое
значение имеет кущение. Однако под влиянием стрес-
совых факторов зоны Приаралья, выражающаяся
главным образом в ингибировании ростовых процессов,
изучаемые сортообразцы формировали не более 2 про-
дуктивных стеблей. Учитывая высокую вариабельность
и низкую наследуемость продуктивной кустистости мы не
делали особый упор на характеристику по данному пара-
метру. В данном регионе важным количественным при-
знаком, определяющим высокую урожайность ячменя
и овса, является количество колосьев на 1 м², которое
Таблица 1.
Ранжирование образцов ячменя по группам спелости
НИУ
Количество образцов
скороспелые
до 75 дней
среднеспелые
от 76 до 82
среднепоздние
от 83 до 89
позднеспелые
более 89
КазНИИ земледелия и
растениеводства
8
2
-
-
61/85–4; 17/99–5;
А71/05–1; 13/84–4;
30/05–3; 21/05–2;
3/04–4; 49/99–18
27/99–3; 31/86–22, Асем,
st
НПЦ зернового хозяй-
ства им. А.И. Бараева
-
9
1
-
100А; 120А; 510А; 4332Н;
339А; 48А; 488А3; 4303Н;
2974Н
(HXL-7)
Карагандинский
НИИ растениеводства и
сельского хозяйства
4
6
-
-
Медикум 104; Кара-
гандинский 8; Ме-
дикум 327; Медикум
373
Медикум 376; Медикум 176;
Карагандинский6; Медикум
349; Карагандинский5; Ме-
дикум 11
Карабалыкская СХОС
5
5
-
-
33–46–77; 54–156–
81; 77–243–97; 79–
245–97; 80–248–98
85–270–104; 62–186–87;
31–44–72; 55–158–81; 44–
126–62
КазНИИ рисоводства
им. И. Жахаева
9
1
-
-
2/06–07L, 9/95–26К;
27/83–14L, 7/80–
01, 2/84–8, 14/83–3,
83/84–6 L, Инкар,
Сыр Аруы
2/06–04L
Иностранная селекция
-
7
3
-
2158, 2775, 2094, 2650,
2176, 2188, 2149
2132, 2600, 2667
33
“Young Scientist” . #1.2 (60.2) . January 2014
Agriculture
определяется генотипом сорта и в отличие от продук-
тивной кустистости, в малой степени подвержено воздей-
ствию окружающей среды. Максимальное значение дан-
ного признака у ячменя составило 378 шт./м² (17/99–5)
и минимальное — 277 шт./м² (Медикум 176), среднее
значение признака составило 332 шт./м². У овса макси-
мальное значение 332 шт./м² (1417Н2) и минимальное —
247 шт./м² (1137Н2), со средним значением признака —
328 шт./м².
Одним из определяющих факторов при районировании
того или иного сорта ячменя в условиях рисового сево-
оборота Кызылординской области является высота ра-
стений, так как его в основном возделывают в качестве
покровной культуры многолетних трав. В этом отношении
большой интерес представляют высокорослые (более 65
см), устойчивые к полеганию образцы ячменя с коротким
периодом вегетации (значение стандарта составило 58,5
см): 13/84–4; 30/05–3; 49/99–18 (КазНИИЗР), 339А;
4332Н; 488А3 (НПЦЗХ), Карагандинский 8; Медикум104
(КарНИИСХ); 62–186–87 (Карабалыкская СХОС),
27/83–14L; Инкар (КазНИИР); 2775 (иностранная се-
лекция) в сочетании с высокой полевой всхожестью,
устойчивостью к поздним весенним заморозкам и атмос-
ферной засухе. Высота растений овса варьировала от 60,0
до 82,5 см, со средними значениями от 71,9см до 75,8
см. Выделены высокорослые генотипы с периодом веге-
тации до 80 дней: 1620–86–1 (КазНИИЗР) и 1417Н2
(НПЦЗР).
Длина подколосового (последнего) междоузлия —
важный морфологический признак при определении засу-
хоустойчивости. Известно, что незасухоустойчивые сорта
не выбрасывают колос из листовой обвертки, а устой-
чивые в той или иной степени. По данному признаку вы-
делено 23 номера ячменя и 7 номеров овса с максималь-
ными показателями в разрезе НИУ. Значение признака у
выделенных генотипов ячменя составило более 17,0 см.,
у стандарта Асем 12,5 см, у овса — более 30 см, при зна-
чении стандарта Казахстанский 70–24,5 см.
В засушливых условиях уменьшается число зерен в ко-
лосе (метелке) или абсолютный вес зерен, то есть этот
признак может служить одним из показателей засухоу-
стойчивости сорта. По числу зерен в колосе выделены
следующие сортообразцы ячменя: 27/99–3; 13/84–4;
30/05–3 (КазНИИЗР); 339А; 48А; 488А3 (НПЦЗХ);
Медикум 376; Караганд. 5; Караганд. 8; Медикум 11
(КарНИИСХ); 55–158–81; 62–186–87 (Карабалык-
ская СХОС); 2/84–8; 14/83–3; Инкар (КазНИИЗР);
2775; 2158 (иностранная селекция), значение признака, у
которых составило более 22 зерен в колосе, у стандарта
Асем — 20 шт. По количеству зерен в метелке у сортоо-
бразцов овса выявлено большое варьирование от 40 до 94
штук. Самыми высокими значениями по данному признаку
в разрезе НИУ выявлены: 69–03–1, 27/03–2, 1389Н2
из ТОО «НПЦЗХ им. А.И.Бараева» с максимальными
значениями выше 90 зерен в метелке и 1620–86–1, Ар-
гымак, Аламан из ТОО «КазНИИЗР» с максимальными
значениями выше 72 зерен, при значении стандарта Ка-
захстанский 70–68 шт.
От крупности зерна зависит получение равномерных
и здоровых всходов, положительно коррелирующая с
массой 1000 зерен. Поэтому при создании сортов вы-
сокая масса 1000 зерен служит определенной гарантией
урожайности. Сортовые различия по данному показателю
колебались в пределах от 30,2 до 49,9 г. Более крупным
зерном отличались сорта и сортообразцы ячменя: 48А;
339А; 4303Н (НПЦЗХ) и Медикум 376; Караганд. 8;
Медикум 104 (КарНИИСХ) с массой 1000 зерен 49,9 г,
также из таблицы видно, что по средним значениям массы
1000 зерен образцы из НПЦЗХ и КарНИИСХ достоверно
превышали другие экологические группы, но уступая при
этом по числу зерен в колосе. В целом, по данному при-
знаку с показателями свыше 41 г. выделено 23 образца
ячменя. Сравнивая средние значения массы 1000 зерен
овса, выявлено достоверное превышение изучаемого на-
бора из НПЦЗХ им. А. И. Бараева, их отличительной осо-
бенностью является крупность семян, среди них с массой
1000 зерен более 41,0 г. оказались 27/03–1, Скакун,
1417Н2, 25/02–1, 19/02–2. В наборе КазНИИЗР со
значениями 36,0–38,0 г. отличились Байге, 3/98–12,
1620–86–1, Жорга.
Таблица 2.
14> Достарыңызбен бөлісу: |